توسعه
وسعت و گشایش دادن را توسعه گویند که در اصطلاح به توسعه بر خانواده در مسکن و هزینه‌ها و غیره اطلاق می‌شود. از آن به مناسبت در بابهای صلات، زکات، تجارت و نکاح سخن گفته شده است.
آیا می توان برای توسعه مسجد سرویس های توالت و دستشویی مسجد را به مسجد ملحق کرد و در چه صورت آنجا حکم مسجد پیدا می کند؟
اگر زمین محل دستشویی برای انتفاع در جهت سرویس توالت وقف نشده باشد می توان آن را به مسجد ملحق کرد اما اگر برای انتفاع در جهت سرویس توالت وقف شده باشد نمی توان آن را به مسجد تبدیل کرد ولی نماز در آن اشکالی ندارد. مرحوم حضرت آیت ا... العظمی گلپایگانی ره در پاسخ به این سؤال که:"در اثر توسعه مسجد، توالت سابق آن در حیاط مسجد واقع گردیده که فعلا معدوم و زمین آن موزائیک کاری و تمیز شده بعضی از مؤمنین در نماز خواندن روی چنین زمینی که سابقا جای توالت بوده احتیاط می‏کنند متمنی است حکم آن را بیان فرمائید." فرموده اند:" در فرض سؤال که زمین مزبور برای انتفاع در جهت مخصوص بوده آن را جزء صحن مسجد قرار دادن که منافی با آن جهت است جائز نبوده و حکم مسجد را ندارد و لکن نماز خواندن در آن مکان مانع ندارد. ‏"[1] بله اگر تنها زیر زمین را برای استفاده توالت و دستشویی معین کرده اند می توان در طبقه با لای آن مسجد ساخت یا آن را به مسجد ملحق کرد.[2] همچنین محلی را که با وقف صحیح شرعی شده به عنوان حسینیه ساخته شده است، نمی‏توان در مسجد ادغام کرد و از آن به عنوان مسجد استفاده نمود. مقام معظم رهبری در پاسخ سؤالی در این زمینه فرموده اند:" اگر حسینیه، به عنوان حسینیه، وقف صحیح شرعی شده، تبدیل آن به مسجد جایز نیست و هم چنین ضمیمه کردن آن به مسجد به عنوان مسجد هم جایز نیست."[3]بنا بر این جاهایی که بدون وقف صحیح شرعی از آنها استفاده های دیگری مثل حسینیه یا دستشویی می شود را می توان به مسجد تبدیل کرد. اما اینکه چگونه یک زمین یا ساختمان حکم مسجد را پیدا می کند باید گفت این به دو دو صورت ممکن است یک خواندن صیغه وقف مثل این که مالک آن بگوید این مکان یا ساختمان را مسجد قرار دادم . دوم عملی مثل خواندن دو رکعت نماز در مکان به قصد این که آنجا را مسجد قرار دهد و دلالت بر آن کند کافی است."[4] . [1] . مجمع المسائل (للگلپایگانی)، ج‏1، ص 157 [2] . مجمع المسائل (للگلپایگانی)، ج‏1، ص138،س 45"..... اگر زمین مذکور را بقصد مسجدیّت وقف نکرده باشند، یا قصد مسجدیّت طبقه زیر را نکرده باشند و فقط طبقه روی زیر زمین را که به قسمت زنانه اضافه شده مسجد قرار داده‏اند، جائز است در زیر زمین که مسجد نیست چاه فاضل آب حفر نمایند و توالت بسازند....." [3] . توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج‏1، ص: 518 [4] . تحریر الوسیله ج 2 ص 62؛ حضرت آیت ا... العظمی بهجت ره در این زمینه فرموده اند :" در قرار دادن مکانی به عنوان مسجد، صیغه وقف لازم نیست بلکه هر عملی مثل خواندن دو رکعت نماز که دلالت بر آن کند کافی است. ( توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج‏1، ص: 502، مسأله 742،مجمع المسائل (للگلپایگانی)، ج‏1، ص139،س 48" به این که در زمین مذکور بعنوان مسجد نماز خوانده شود و نیز اگر زمین را وقف مسجد کرده باشند و تحویل مسلمین داده و آنان به عنوان مسجد بودن دیوار اطراف آن را بنا کنند مسجد شدن آن بعید نیست."
اگر زمین محل دستشویی برای انتفاع در جهت سرویس توالت وقف نشده باشد می توان آن را به مسجد ملحق کرد اما اگر برای انتفاع در جهت سرویس توالت وقف شده باشد نمی توان آن را به مسجد تبدیل کرد ولی نماز در آن اشکالی ندارد. مرحوم حضرت آیت ا... العظمی گلپایگانی ره در پاسخ به این سؤال که:"در اثر توسعه مسجد، توالت سابق آن در حیاط مسجد واقع گردیده که فعلا معدوم و زمین آن موزائیک کاری و تمیز شده بعضی از مؤمنین در نماز خواندن روی چنین زمینی که سابقا جای توالت بوده احتیاط می‏کنند متمنی است حکم آن را بیان فرمائید." فرموده اند:" در فرض سؤال که زمین مزبور برای انتفاع در جهت مخصوص بوده آن را جزء صحن مسجد قرار دادن که منافی با آن جهت است جائز نبوده و حکم مسجد را ندارد و لکن نماز خواندن در آن مکان مانع ندارد. ‏"[1] بله اگر تنها زیر زمین را برای استفاده توالت و دستشویی معین کرده اند می توان در طبقه با لای آن مسجد ساخت یا آن را به مسجد ملحق کرد.[2] همچنین محلی را که با وقف صحیح شرعی شده به عنوان حسینیه ساخته شده است، نمی‏توان در مسجد ادغام کرد و از آن به عنوان مسجد استفاده نمود. مقام معظم رهبری در پاسخ سؤالی در این زمینه فرموده اند:" اگر حسینیه، به عنوان حسینیه، وقف صحیح شرعی شده، تبدیل آن به مسجد جایز نیست و هم چنین ضمیمه کردن آن به مسجد به عنوان مسجد هم جایز نیست."[3]بنا بر این جاهایی که بدون وقف صحیح شرعی از آنها استفاده های دیگری مثل حسینیه یا دستشویی می شود را می توان به مسجد تبدیل کرد. اما اینکه چگونه یک زمین یا ساختمان حکم مسجد را پیدا می کند باید گفت این به دو دو صورت ممکن است یک خواندن صیغه وقف مثل این که مالک آن بگوید این مکان یا ساختمان را مسجد قرار دادم . دوم عملی مثل خواندن دو رکعت نماز در مکان به قصد این که آنجا را مسجد قرار دهد و دلالت بر آن کند کافی است."[4] . [1] . مجمع المسائل (للگلپایگانی)، ج‏1، ص 157 [2] . مجمع المسائل (للگلپایگانی)، ج‏1، ص138،س 45"..... اگر زمین مذکور را بقصد مسجدیّت وقف نکرده باشند، یا قصد مسجدیّت طبقه زیر را نکرده باشند و فقط طبقه روی زیر زمین را که به قسمت زنانه اضافه شده مسجد قرار داده‏اند، جائز است در زیر زمین که مسجد نیست چاه فاضل آب حفر نمایند و توالت بسازند....." [3] . توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج‏1، ص: 518 [4] . تحریر الوسیله ج 2 ص 62؛ حضرت آیت ا... العظمی بهجت ره در این زمینه فرموده اند :" در قرار دادن مکانی به عنوان مسجد، صیغه وقف لازم نیست بلکه هر عملی مثل خواندن دو رکعت نماز که دلالت بر آن کند کافی است. ( توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج‏1، ص: 502، مسأله 742،مجمع المسائل (للگلپایگانی)، ج‏1، ص139،س 48" به این که در زمین مذکور بعنوان مسجد نماز خوانده شود و نیز اگر زمین را وقف مسجد کرده باشند و تحویل مسلمین داده و آنان به عنوان مسجد بودن دیوار اطراف آن را بنا کنند مسجد شدن آن بعید نیست."
عنوان سوال:
آیا می توان برای توسعه مسجد سرویس های توالت و دستشویی مسجد را به مسجد ملحق کرد و در چه صورت آنجا حکم مسجد پیدا می کند؟
پاسخ:
اگر زمین محل دستشویی برای انتفاع در جهت سرویس توالت وقف نشده باشد می توان آن را به مسجد ملحق کرد اما اگر برای انتفاع در جهت سرویس توالت وقف شده باشد نمی توان آن را به مسجد تبدیل کرد ولی نماز در آن اشکالی ندارد. مرحوم حضرت آیت ا... العظمی گلپایگانی ره در پاسخ به این سؤال که:"در اثر توسعه مسجد، توالت سابق آن در حیاط مسجد واقع گردیده که فعلا معدوم و زمین آن موزائیک کاری و تمیز شده بعضی از مؤمنین در نماز خواندن روی چنین زمینی که سابقا جای توالت بوده احتیاط میکنند متمنی است حکم آن را بیان فرمائید." فرموده اند:" در فرض سؤال که زمین مزبور برای انتفاع در جهت مخصوص بوده آن را جزء صحن مسجد قرار دادن که منافی با آن جهت است جائز نبوده و حکم مسجد را ندارد و لکن نماز خواندن در آن مکان مانع ندارد. "[1] بله اگر تنها زیر زمین را برای استفاده توالت و دستشویی معین کرده اند می توان در طبقه با لای آن مسجد ساخت یا آن را به مسجد ملحق کرد.[2] همچنین محلی را که با وقف صحیح شرعی شده به عنوان حسینیه ساخته شده است، نمیتوان در مسجد ادغام کرد و از آن به عنوان مسجد استفاده نمود. مقام معظم رهبری در پاسخ سؤالی در این زمینه فرموده اند:" اگر حسینیه، به عنوان حسینیه، وقف صحیح شرعی شده، تبدیل آن به مسجد جایز نیست و هم چنین ضمیمه کردن آن به مسجد به عنوان مسجد هم جایز نیست."[3]بنا بر این جاهایی که بدون وقف صحیح شرعی از آنها استفاده های دیگری مثل حسینیه یا دستشویی می شود را می توان به مسجد تبدیل کرد. اما اینکه چگونه یک زمین یا ساختمان حکم مسجد را پیدا می کند باید گفت این به دو دو صورت ممکن است یک خواندن صیغه وقف مثل این که مالک آن بگوید این مکان یا ساختمان را مسجد قرار دادم . دوم عملی مثل خواندن دو رکعت نماز در مکان به قصد این که آنجا را مسجد قرار دهد و دلالت بر آن کند کافی است."[4] . [1] . مجمع المسائل (للگلپایگانی)، ج1، ص 157 [2] . مجمع المسائل (للگلپایگانی)، ج1، ص138،س 45"..... اگر زمین مذکور را بقصد مسجدیّت وقف نکرده باشند، یا قصد مسجدیّت طبقه زیر را نکرده باشند و فقط طبقه روی زیر زمین را که به قسمت زنانه اضافه شده مسجد قرار دادهاند، جائز است در زیر زمین که مسجد نیست چاه فاضل آب حفر نمایند و توالت بسازند....." [3] . توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج1، ص: 518 [4] . تحریر الوسیله ج 2 ص 62؛ حضرت آیت ا... العظمی بهجت ره در این زمینه فرموده اند :" در قرار دادن مکانی به عنوان مسجد، صیغه وقف لازم نیست بلکه هر عملی مثل خواندن دو رکعت نماز که دلالت بر آن کند کافی است. ( توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج1، ص: 502، مسأله 742،مجمع المسائل (للگلپایگانی)، ج1، ص139،س 48" به این که در زمین مذکور بعنوان مسجد نماز خوانده شود و نیز اگر زمین را وقف مسجد کرده باشند و تحویل مسلمین داده و آنان به عنوان مسجد بودن دیوار اطراف آن را بنا کنند مسجد شدن آن بعید نیست."
- [آیت الله سبحانی] آیا می توان به جهت توسعه مسجد از زمینی که ملک عمومی است، به مسجد ملحق نمائیم؟
- [آیت الله سبحانی] آیا ملحق کردن قسمتی از حسینیه به مسجد برای توسعه ی مسجد جایز است و آیا در صورت توسعه، نماز در آن مکان صحیح است؟
- [آیت الله سبحانی] اگر گردنبند طلا با نام لفظ جلاله در توالت بیافتد آیا می توان از آن دستشویی استفاده کرد؟
- [آیت الله سبحانی] اگر زمینی وقف ساخت مسجد شود آیا می توان طبقه زیر آن را سرویس بهداشتی قرار داد؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] دیوار دستشویی و توالت حدود یک متر نم کشیده، آیا نجس است یا خیر؟
- [آیت الله سبحانی] آیا می توان از درآمد مکانی که قبلاً سرویس بهداشتی کنار مسجد بوده و سپس تبدیل به مغازه شده است، مایحتاج مسجد را تأمین کرد؟
- [آیت الله مظاهری] دیوار دستشویی و توالت که نم کشیده ومرطوب باشد، آیا نجس است؟
- [آیت الله بهجت] آیا وضو گرفتن در دستشویی هایی که فاضلاب آن به چاه توالت می ریزد، اشکال دارد؟
- [آیت الله بهجت] آیا از پول خمس و سهم امام می توان در توسعه ی مسجد استفاده نمود یا خیر؟
- [آیت الله سبحانی] آیا از وام بانکی برای خرید زمین و توسعه مسجد می توان استفاده کرد؟
- [آیت الله جوادی آملی] .اموال مسجد را, خواه اجزای ساختمان آن باشد مانند در و پنجره یا نباشد مانند فرش نمی توان در غیر آن مسجد صرف کرد . در صورت خراب شدن مسجد می توان آن ها را فروخت و صرف تعمیر آن مسجد نمود و اگر تعمیر آن مسجد ممکن نباشد, صرف مسجد دیگر شود.
- [آیت الله جوادی آملی] .حرم مطهر پیامبر و امام معصوم (ع) ملحق به مسجد است و نجس کردن عمدی آن , حرام و تطهیر آن, واجب است. در این جهت, فرقی بین حرم معمور مانند عتبات عالیات و حرم مخروب مانند بقیع نیست.
- [آیت الله سیستانی] - خروج از محلّ اعتکاف برای ضروراتی که چارهای از آن نیست، مثل توالت کردن، جایز است و خروج از مسجد برای غسل جنابت جایز بلکه واجب است، همچنین خروج بانوان برای انجام غسل استحاضه جایز است. و زن مستحاضهای که غسل بر او واجب است در صورتی که غسلهای واجب خود را انجام ندهد، مضرّ به صحّت اعتکافش نیست.
- [آیت الله مکارم شیرازی] فرشی را که برای حسینیه وقف کرده اند نمی توان برای نماز به مسجد ببرند و اگر ندانند آن فرش مخصوص حسینیه است یا نه، باز بردن آن به جای دیگر صحیح نیست، همچنین سایر اموال وقف، حتی مهر نماز مسجدی را به مسجد دیگری نمی توان برد.
- [آیت الله جوادی آملی] .احداث مسجد و تعمیر مسجدی که نزدیک به ویرانی باشد مستحب است و اگر مسجدی بر اثر مرور زمان یا حوادث طبیعی به گونه ای ویران شود که تع میر آن ممکن نباشد، می توان آن را خراب و نوسازی کرد , چنان‌که در صورت نیاز نمازگزاران، می توان مسجد کوچک را خراب کرده و به صورت مسجد بزرگ نوسازی نمود و به ثواب خاص مسجدسازی نایل آمد.
- [آیت الله مظاهری] اگر جایی را وقف کنند زیر زمین به اندازه متعارف و بالای ساختمان به اندازه متعارف خود به خود وقف می‌شود مگر اینکه تعیین کند که چه مقدار وقف است بنابراین میتواند زیرزمینی را دستشویی و طبقه اوّل آن را مسجد و طبقات دیگر را ملک شخصی یا کتابخانه یا غیر اینها قرار دهد.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] فرشی را که برای حسینیه وقف کرده اند، نمی شود برای نماز به مسجد ببرند، اگر چه آن مسجد نزدیک حسینیه باشد و اگر ندانند آن فرش مخصوص حسینیّه است یا نه باز بردن آن بجای دیگر صحیح نیست همچنین سایر اموال وقف حتی مهر نماز مسجدی را به مسجد دیگری نمی توان برد.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر مسجدی را غصب کنند و به جای آن خانه و مانند آن بسازند یا در طرح توسعه و تعریض کوچه و خیابانهای شهر و روستا قسمتی از مسجد در کوچه و خیابان واقع شود بنابر احتیاط واجب تنجیس آن جایز نیست و تطهیر آن واجب است.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه ملکی را برای تعمیر مسجدی وقف کنند چنانچه آن مسجد احتیاج به تعمیر ندارد و احتمال هم نمی رود که تا مدتی احتیاج به تعمیر پیدا کند در آمد آن ملک را می توان به مصرف تعمیر مسجد دیگری رساند.
- [آیت الله بهجت] در جایی که عدهای مشغول نماز جماعتند، یا نماز آنان تازه تمام شده و صفها بههم نخورده است، اگر انسان بخواهد فُرادی (بهتنهایی) یا با جماعت دیگری که بر پا شده نماز بخواند، با سه شرط اذان و اقامه از او ساقط می‌شود، بنابر اظهر: اول آنکه برای آن نماز، اذان و اقامه گفته باشند؛ دوم آنکه نماز جماعت باطل نباشد؛ سوم آنکه نماز او و نماز جماعت در یک مکان باشد و بنابر احتیاط باید طوری باشد که ملحق به صف بشود، پس اگر نماز جماعت داخل مسجد باشد و او بخواهد در بام مسجد نماز بخواند، مستحب است اذان و اقامه بگوید.