رشد آدمی به دوره‌های مختلف و متعددی تقسیم می‌شود و هر دوره دارای خصوصیاتی است که در بیشتر موارد با دوره و مرحله قبل فرق دارد. مرحله قبل از بلوغ و بعد از بلوغ نیز دارای ویژگی‌ها و حالت‌های جسمی و روحی مخصوص به خود است. در این‌جا به برخی از جهات مهم تفاوت میان دوران پیش از بلوغ با بعد از بلوغ اشاره می‌شود. 1. رشد جسمانی و عقلانی:[1] پس از بلوغ دگرگونی‌هایی در اندام و احساسات و اندیشه‏ انسان پدیدار می‌گردد که در دوران پیش از بلوغ یا هیچ وجود ندارد و یا اگر هست خیلی کم می‌باشد و حداقل متناسب با پس از بلوغ نیست. در پس از بلوغ؛ قدرت حافظه بالا می‌رود، استعدادها ظهور پیدا می‌کند، گرایش به زندگی اجتماعی، علاقه شدید به درک مجهولات و بسیاری اوصاف دیگر کم کم در این مرحله بروز می‏کند، و فرصت بسیار مناسبی برای ساختن شخصیت اخلاقی و انسانی خواهد بود. 2. شروع تعهدات الهی:[2] یعنی رسیدن به مرحله‌ای که انسان دارای تکلیف شرعی خواه فردی و خواه اجتماعی می‌شود و انجام دستورات الهی و آغاز مسئولیت انسان در برابر خداوند دائر مدار این مرحله از دوران رشد آدمی است. البته رسیدن به این مرحله در دختر و پسر فرق دارد، و دختر زودتر از پسر به این مرحله قدم می‌گذارد. اما پیش از رسیدن به این مرحله و قبل از بلوغ، انجام دستورات الهی بر دختر و پسر واجب نیست و آنان بر ترک واجبات و انجام گناهان عذاب نمی‌شوند. 3. رشد اجتماعی:[3] یعنی تغییراتی که در نتیجه تأثیر متقابل با اشخاص، اوضاع و احوال اجتماعی و سازماندهی در فرد پیدا می‌شوند. به بیان دیگر؛ سلسله تغییرات و پیشرفت‌هایی که از هنگام تولد تا مرگ در رفتار اجتماعی انسان به تناسب دوره رخ می‌دهند. یک فرد رشد یافته در مرحله پس از بلوغ از نظر اجتماعی دارای نشانه هایی است که پیش از بلوغ یا آن نشانه‌ها را نداشته و یا خیلی اندک بوده است؛ مانند خدمت و محبت به دیگران، قدردانی والدین و هرکسی که به او محبت کرده است و ... . به علاوه؛ او صلاحیّت لازم برای انجام دادن معاملات و قراردادهای اجتماعی را پیدا می‌کند، در حالی که این آثار در پیش از بلوغ وجود ندارد. نکته پایانی این‌که؛ اگرچه کودکان و افراد غیر بالغ از بار مسئولیت شرعی و اخلاقی فارغ‌اند؛ اما این به معنای نفی تربیت اسلامی و آمادگی برای بندگی خداوند در پس از بلوغ نیست؛ لذا با توجه به سفارشات اسلام بر پدر و مادر لازم است که در تربیت دینی فرزندان خود تلاش کنند و در قبال اعمالشان احساس مسئولیت کنند و بی‌توجه نباشند و فرزند خود را از راه درست به عبادت خداوند آشنا نمایند و به آنها کارهای نیک و پسندیده را آموزش دهند.[4] از این‏رو در نظام اخلاقی اسلام، اعمال نیک اطفال دارای ارزش اخلاقی و ثواب و پاداش است. [1] . ر.ک: نمایه «تفاوت بلوغ جسمی و روانی»، سؤال 3827. [2] . ر.ک: نمایه‌های «بلوغ و احکام آن»، سؤال 7911؛ «تفاوت بلوغ و سنّ تکلیف دختر و پسر»، سؤال 11840. [3] . ر.ک: شاهسواری، زهرا، رشد اجتماعی فرزندان، ص 16 – 21، مجله رشد آموزش مشاور مدرسه، دوره هفتم، شماره 27، 1391ش. به آدرس اینترنتی: http://www.ensani.ir/fa/content/305521/default.aspx . [4] . ر.ک: نمایه‌های «تربیت دینی کودک»، سؤال 1501؛ «روش تربیت فرزند»، سؤال 2743؛ «تعلیم و تربیت فرزندان در قرآن»، سؤال 9070.
رشد آدمی به دورههای مختلف و متعددی تقسیم میشود و هر دوره دارای خصوصیاتی است که در بیشتر موارد با دوره و مرحله قبل فرق دارد. مرحله قبل از بلوغ و بعد از بلوغ نیز دارای ویژگیها و حالتهای جسمی و روحی مخصوص به خود است. در اینجا به برخی از جهات مهم تفاوت میان دوران پیش از بلوغ با بعد از بلوغ اشاره میشود.
1. رشد جسمانی و عقلانی:[1] پس از بلوغ دگرگونیهایی در اندام و احساسات و اندیشه انسان پدیدار میگردد که در دوران پیش از بلوغ یا هیچ وجود ندارد و یا اگر هست خیلی کم میباشد و حداقل متناسب با پس از بلوغ نیست. در پس از بلوغ؛ قدرت حافظه بالا میرود، استعدادها ظهور پیدا میکند، گرایش به زندگی اجتماعی، علاقه شدید به درک مجهولات و بسیاری اوصاف دیگر کم کم در این مرحله بروز میکند، و فرصت بسیار مناسبی برای ساختن شخصیت اخلاقی و انسانی خواهد بود.
2. شروع تعهدات الهی:[2] یعنی رسیدن به مرحلهای که انسان دارای تکلیف شرعی خواه فردی و خواه اجتماعی میشود و انجام دستورات الهی و آغاز مسئولیت انسان در برابر خداوند دائر مدار این مرحله از دوران رشد آدمی است. البته رسیدن به این مرحله در دختر و پسر فرق دارد، و دختر زودتر از پسر به این مرحله قدم میگذارد. اما پیش از رسیدن به این مرحله و قبل از بلوغ، انجام دستورات الهی بر دختر و پسر واجب نیست و آنان بر ترک واجبات و انجام گناهان عذاب نمیشوند.
3. رشد اجتماعی:[3] یعنی تغییراتی که در نتیجه تأثیر متقابل با اشخاص، اوضاع و احوال اجتماعی و سازماندهی در فرد پیدا میشوند. به بیان دیگر؛ سلسله تغییرات و پیشرفتهایی که از هنگام تولد تا مرگ در رفتار اجتماعی انسان به تناسب دوره رخ میدهند. یک فرد رشد یافته در مرحله پس از بلوغ از نظر اجتماعی دارای نشانه هایی است که پیش از بلوغ یا آن نشانهها را نداشته و یا خیلی اندک بوده است؛ مانند خدمت و محبت به دیگران، قدردانی والدین و هرکسی که به او محبت کرده است و ... . به علاوه؛ او صلاحیّت لازم برای انجام دادن معاملات و قراردادهای اجتماعی را پیدا میکند، در حالی که این آثار در پیش از بلوغ وجود ندارد.
نکته پایانی اینکه؛ اگرچه کودکان و افراد غیر بالغ از بار مسئولیت شرعی و اخلاقی فارغاند؛ اما این به معنای نفی تربیت اسلامی و آمادگی برای بندگی خداوند در پس از بلوغ نیست؛ لذا با توجه به سفارشات اسلام بر پدر و مادر لازم است که در تربیت دینی فرزندان خود تلاش کنند و در قبال اعمالشان احساس مسئولیت کنند و بیتوجه نباشند و فرزند خود را از راه درست به عبادت خداوند آشنا نمایند و به آنها کارهای نیک و پسندیده را آموزش دهند.[4] از اینرو در نظام اخلاقی اسلام، اعمال نیک اطفال دارای ارزش اخلاقی و ثواب و پاداش است. [1] . ر.ک: نمایه «تفاوت بلوغ جسمی و روانی»، سؤال 3827. [2] . ر.ک: نمایههای «بلوغ و احکام آن»، سؤال 7911؛ «تفاوت بلوغ و سنّ تکلیف دختر و پسر»، سؤال 11840. [3] . ر.ک: شاهسواری، زهرا، رشد اجتماعی فرزندان، ص 16 – 21، مجله رشد آموزش مشاور مدرسه، دوره هفتم، شماره 27، 1391ش. به آدرس اینترنتی:
http://www.ensani.ir/fa/content/305521/default.aspx . [4] . ر.ک: نمایههای «تربیت دینی کودک»، سؤال 1501؛ «روش تربیت فرزند»، سؤال 2743؛ «تعلیم و تربیت فرزندان در قرآن»، سؤال 9070.
- [آیت الله خامنه ای] علائم بلوغ
- [آیت الله بهجت] 1) آیا زنای به عنف با دختر باکره، در دو فرض بلوغ و عدم بلوغ موجب ضمان مهرالمثل می شود؟
- [سایر] علامت بلوغ چیست؟
- [سایر] <BR> بلوغ دختر<BR>نشانه بلوغ دختر را بیان کنید؟<BR>
- [آیت الله اردبیلی] درباره رابطه بلوغ و رشد بفرمایید: الف. آیا بین دو صفت بلوغ و رشد، شرعا ملازمه وجود دارد؟
- [آیت الله اردبیلی] ب. در صورت جدا بودن صفت بلوغ از وصف رشد، آیا سنّ بلوغ میتواند اماره رشد قرار گیرد؟
- [آیت الله اردبیلی] دین مبین اسلام برای پسران، سنّ بلوغ را اتمام پانزده سال قمری و برای دختران، اتمام نُه سال قمری معیّن نموده است و از طرفی نظر فقهای عظام این است که بعد از فرا رسیدن سنّ بلوغ، نمیتوان کسی را به عنوان جنون یا عدم رشد، محجور نمود، مگر این که عدم رشد یا جنون او ثابت شده باشد. آیا مراد از بلوغ، همان بلوغ طبیعی (آمادگی جسمی برای عمل زناشویی و حاملگی) است یا بلوغ عقلی و رشد عقلانی؟ و آیا میتوان بین بلوغ در تکالیف فردی (عبادات) و بلوغ در روابط اجتماعی از قبیل معاملات و... تفاوت قائل شد؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] درباره سن بلوغ دختر بفرمایید: الف. سن بلوغ دختر از نظر شرعی چند سالگی است؟ ب. آیا برای دختر از حیث بلوغ میتوان بین عبادات، عقود و ایقاعات تفاوتی قائل شد؟ ج. برای اجرای حدود و قصاص چطور؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اولیای مقتول بعضی بالغ و بعضی غیر بالغ می باشند و اولیای بالغ درخواست قصاص دارند، آیا در این موارد قصاص جایز است یا باید صبر کرد تا صغار به سن بلوغ برسند؟ آیا موافقت قیم صغار در این مسأله دخالت دارد؟
- [سایر] نشانه های بلوغ و سن تکلیف چیست؟
- [آیت الله علوی گرگانی] اگر مالک گاو وگوسفند وشتر وطلا ونقره در بین سال بالغ شود باید اوّل سالش را از اوّل بلوغ بگیرد.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] لازم نیست که پسر بزرگتر در حال مردن پدر یا مادر، بالغ باشد بلکه چنانچه طفل باشد بعد از بلوغ لازم است قضا کند و چنانچه قبل از بلوغ بمیرد بر فرزند بعدی واجب نیست.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر بچه پیش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود باید روزه بگیرد، و اگر بعد از اذان بالغ شود روزه آنروز بر او واجب نیست.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر پسر بزرگتر موقع مرگ پدر نا بالغ یا دیوانه باشد؛ وقتی که بالغ شد یا عاقل گردید؛ باید نماز پدر را قضا نماید.
- [آیت الله اردبیلی] اگر مالک گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقره در بین سال بالغ شود، اوّل سال او برای تعلّق زکات، از تاریخ بلوغ او حساب میشود.
- [آیت الله خوئی] اگر بچه پیش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود، باید روزه بگیرد و اگر بعد از اذان بالغ شود، روزه آن روز بر او واجب نیست.
- [امام خمینی] اگر بچه پیش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود، باید روزه بگیرد، واگر بعد از اذان بالغ شود، روزه آن روز بر او واجب نیست.
- [آیت الله مظاهری] اگر بچّه پیش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود باید روزه بگیرد و اگر بعد از اذان بالغ شود، روزه آن روز بر او واجب نیست.
- [آیت الله مظاهری] اگر به گمان اینکه بالغ نشده قصد حجّ استحبابی کند و بعد معلوم شود بالغ بوده، حجّ او کفایت از حجّ واجب میکند.
- [آیت الله نوری همدانی] اگر بچه پیش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود ، باید روزه بگیرد و اگر بعد از اذان بالغ شود . روزة آن روز بر او واجب نیست .