علت واجب بودن نماز صبح چیست؟ ‌چرا باید طلوع فجر تا طلوع آفتاب این نماز خوانده شود؟ با توجه به این‌که نماز صبح بسیاری از مردم قضا می‌شود، آیا بهتر نبود که مثلاً از روشن شدن هوا تا پخش شدن آفتاب این نماز خوانده شود؟ معمولاً در جواب این سؤال روایتی از پیامبر(ص) می‌خوانند لیکن بنده جواب منطقی و علمی می‌خواهم.

الف. منشأ واجب بودن برخی از عبادات و مستحب بودن برخی دیگر از آنها، دستور الهی است. آفرینش انسان به گونه‌ای است که توانایی رسیدن به قله‌های کمال و جایگاه والایی در عالم هستی را دارد. خدای مهربان برای این‌که انسان بتواند خود را به این کمالات برساند، راه رسیدن به این مقصد را از طریق پیامبران و اوصیای آنان برای او تبیین کرده و ضروریات پیمودن این راه را که در مرحله اول همان انجام واجبات و ترک محرمات باشد، به او نشان داده است.
نتیجه این‌که علت واجب بودن واجبات از جمله نماز صبح و دیگر نمازها، نیاز ضروری به این عمل، برای رسیدن به نقطه اوجی است که خدا برای انسان تعیین کرده‌ است.[1]
ب. این‌که برخی از عبادات و اعمال، منحصر به زمان خاصی شده است، به این دلیل است که برخی از زمان‌ها خاصیتی دارند که در زمان‌های دیگر، آن ویژگی وجود ندارد. همان‌طور که برخی از مکان‌ها این‌چنین هستند؛ مثل کعبه و مسجد الحرام. به همین دلیل است که برخی از ماه‌ها مثل ماه رمضان و یا برخی از روزها همچون روز جمعه، عید قربان، عید غدیر و... از جایگاه خاصی در دین برخوردار شده‌اند. ساعت‌های مختلف شبانه‌روز هم از این قاعده مستثنا نیستند. زمان‌هایی مثل شب قدر[2] یا شب جمعه[3] یا عصر عرفه، خصوصیت‌های منحصر به خود را دارند. زمان قبل از طلوع فجر(سحر) و بعد از آن تا طلوع خورشید(بین ‌الطلوعین) نیز از مهم‌ترین و با فضیلت‌ترین ساعت‌های شبانه‌روز محسوب می‌شوند، زیرا تمرکز فکری بیشتری برای انسان در این زمانها وجود دارد.[4]
محروم ماندن از برکات این ساعت‌ها، مانع بزرگی در رسیدن به مقامات و آثار مادی و معنوی انسانی است. در داستان حضرت یوسف(ع)، وقتی که برادران او از حضرت یعقوب(ع) خواستند تا از خدا برای آنان استغفار کند، او فرمود: «سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّ»؛[5] بعداً برای شما استغفار خواهم کرد. در روایات آمده که حضرت یعقوب(ع) منتظر سحر شب جمعه ماند تا در آن وقت برای فرزندانش استغفار کند.[6]
هنگام فجر که زمان مخصوص نماز صبح است و بعد از آن تا طلوع خورشید، نیز از خواص و برکات خاصی برخوردار است. در این اوقات خاص راه طی کمالات آسان‌تر شده و توجه خاص الهی شامل انسان می‌شود تا جایی که امام صادق(ع) می‌فرماید: «قبل از طلوع خورشید... به دعا بپرداز و در این کار جدیت داشته باش و هر چیزی که می‌خواهی، از خدا بخواه و نگو که این خواسته من برآورده نمی‌شود؛ زیرا خدا هر کاری را که بخواهد، انجام می‌دهد».[7] این اثر منحصر به امور معنوی نبوده، بلکه در امر دنیایی نیز تأثیر شگرفی دارد. امام صادق(ع) در این‌باره فرمود: «اگر بعد از نماز صبح مشغول دعا و تعقیبات شوی تا طلوع خورشید، بیشتر از سفر تجاری، جلب روزی می‌کنی».[8]
جدای این خواصی که ذکر شد؛ سخنی از پیامبر اکرم(ص) درباره زمان نماز صبح روایت شده که فرمود: «خدا به من دستور داده تا قبل از طلوع خورشید، نماز صبح بخوانم. قبل از این‌که کافران، برای خورشید سجده کنند. این نماز را هم فرشتگان شب و هم فرشتگان روز می‌بینند و هر دو گروه آن‌را می‌نویسند».[9]
حکمتی که می‌توان برای این موضوع ذکر کرد این است که؛ انجام کارهای سخت، جسم انسان را برای روبرو شدن با مشکلات و فائق آمدن بر آنان تمرین می‌دهد. همین دشواری کار است که ارزش آن‌را دو چندان می‌کند.
با توجه به مطالب ذکر شده، اگر نماز صبح به زمان بعد از طلوع آفتاب موکول می‌شد، برکات و توفیقات زیادی از انسان سلب می‌شد. اما بیدار نشدن برخی از افراد برای نماز صبح، علت‌های مختلفی دارد؛ مانند بیدار ماندن طولانی در شب که عموماً صرف کارهای غیر ضروری و بی‌اهمیتی می‌شود که می‌توان آنها را در زمان دیگری انجام داد و یا اساساً از آنها صرف نظر کرد.   [1] . ر.ک: «علت وجوب نماز»، سؤال 2552؛ «اسرار و فلسفه نماز در مذهب شیعه»، سؤال 13873. [2] . ر.ک: «فضایل شب قدر»، سؤال 26788؛ «شب قدر و تقدیر روزی»، سؤال 3310. [3] . ر.ک: «فضیلت شب و روز جمعه»، سؤال 5942. [4] . مزمل، 6-7. [5] . یوسف، 98. [6] . بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 204، بنیاد بعثت، تهران، چاپ اول، 1416ق. [7] . کوفی اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، محقق و مصحح: عرفانیان یزدی، غلامرضا، ص 19، المطبعة العلمیة، قم، چاپ دوم، 1402ق. [8] تهذیب الاحکام، 2 138 [9] . برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق و مصحح: محدث، جلال الدین،‏ ج 2، ص 323، دار الکتب الإسلامیة، قم، چاپ دوم، 1371ق.