مقصود از سدّ ذرایع چیست؟

در منابع و مصادر استنباط احکام شرعی، و شرایط حجیت آنها بین علمای شیعه و اهل سنت اختلاف دیدگاه وجود دارد. علمای شیعه می‌گویند استنباط و استخراج احکام شرع باید از راه‌های علم و علمی باشد و تبعیت از مطلق ظنون را در رسیدن به احکام شرعی جایز نمی‌دانند، مگر ظن‌هایی که حجیت آنها با دلیل قطعی برای ما ثابت شده باشد. اما علمای اهل سنت برای استخراج و استنباط احکام شرعی هر چیزی را که سبب حصول ظن به حکم الاهی شود از آن تبعیت کرده و حجت می‌دانند.
از جمله چیزهایی که علمای اهل سنت برای استخراج و به دست آوردن احکام شرعی به آنها تمسک می‌جویند؛ قیاس، استحسان، سد ذرایع، فتح ذرایع و مصالح مرسله است که علمای شیعه می‌گویند، اگر این امور به ظواهر ادله نقلی یا ملازمات عقلیه برگردند دارای حجیت و در غیر این صورت از بارزترین افراد ظنونی هستند که شارع مقدس از تبعیت آن نهی کرده و دارای هیچ‌گونه ارزش و اعتباری نیستند.[1]
با عنایت به سؤال کاربر از سد ذرایع، از توضیح و تبیین دیگر منابع ذکر شده صرف نظر کرده و به بحث از سد ذرایع و فتح ذرایع بسنده خواهیم کرد.
واژه «سدّ»، در لغت به معنای بستن و جلوگیری کردن[2] و واژه فتح در لغت به معنای رفع مانع نمودن است.[3]
«ذرائع»، جمع «ذریعه» است و ذریعه در لغت به معنای وسیله‌ای است که انسان می‌تواند با کمک آن به چیزی برسد،[4] و در اصطلاح دارای تعاریف مختلفی است که نزدیک‌ترین و جامع‌ترین تعریف به حقیقت عبارت است از: وسیله‌ای که ما را به سوی احکام پنج‌گانه تکلیفی[5] رهنمون گردد.[6]
پس معنای «سدّ ذرایع» به حسب اصطلاح یعنی ترک کردن و جلوگیری کردن از هر وسیله‌ای که موجب رسیدن به حرام می‌شود.
و معنای فتح ذرایع به حسب اصطلاح یعنی گشودن و رفع مانع نمودن و اجازه دادن به انجام هر وسیله‌ای که سبب رسیدن به واجب می‌شود.
بحث «سد ذرایع» و «فتح ذرایع» در کتاب‌های اصولی شیعی نیز با عنوان مقدمه واجب و مقدمه حرام مورد بحث و بررسی قرار گرفته و بین علمای شیعی بحث مفصلی مطرح شده است که آیا مقدمه در حکم، تابع ذی المقدمه است یا خیر؟ بیش از ده دیدگاه در مسئله وجود دارد.[7] که در نتیجه کسانی که تبعیت در حکم را قبول نموده‌اند برخی قائل به وجود ملازمه عقلی بین مقدمه و ذی المقدمه و برخی به وجود ملازمه لفظی به دلالت التزامی بین مقدمه و ذی المقدمه شده‌اند، که بنابر نظر اول، مسئله از صغریات حکم عقل و بنابر نظر دوم مسئله از صغریات دلیل سنت می‌باشد.[8]
اگر چه در بحث وجوب مقدمه واجب و حرمت مقدمه حرام و بحث سد ذرایع و فتح ذرایع بین علما اختلاف دیدگاه وجود دارد، اما در مجموع می‌توان گفت در هر دو گروه اسلامی صاحب نظرانی وجود دارند که قائل به وجوب مقدمه واجب و حرمت مقدمه حرام و همچنین قائل به سد ذرایع و فتح ذرایع هستند هر چند در محدوده اخذ به آن اتفاق نظر ندارند.[9]   [1] . مظفر، شیخ محمدرضا، اصول الفقه، ج 2، ص 205،‏ قم، اسماعیلیان، چاپ پنجم،‏ بی‌تا. [2] . ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 3، ص 207، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق. [3] . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 621، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق. [4] . السبَبُ إِلی الشی‏، لسان العرب، ج 8، ص 96. [5] . وجوب، حرمت، استحباب، کراهت، اباحه. [6] . «الذریعة الوسیلة المفضیة إلی الأحکام الخمسة»، طباطبایی، حکیم، سید محمدتقی، الأصول العامة للفقه المقارن‏، النص، ص 393 - 394، المجمع العالمی لأهل البیت(ع)، قم، چاپ دوم، 1418ق. [7] . مظفر، شیخ محمدرضا، اصول الفقه، ج 1، ص 291،‏ قم، اسماعیلیان، چاپ پنجم،‏ بی‌تا؛ الأصول‏العامة، النص، ص 396. [8] . الأصول‏العامة، النص، ص 401. [9] . همان، المقدمه، ص 11.