چرا رهبری در ایران مادام العمر است؟

برخی نویسندگان بر این باورند که: (انتخاب رهبر برای زمان محدود نه تنها اشکال شرعی و عقلی ندارد، بلکه با دموکراسی سازگارتر است... دموکراسی، روشی است معین برای رسیدن به نتایجی نامعین. دموکراسی، حکومت انتخابی است و انتخاب هم به صورت ایجابی و هم به صورت سلبی تجلّی می کند. گاه به یک فرد رأی مثبت می دهیم و او را بر صدر می نشانیم و گاه به فرد دیگری، رأی منفی می دهیم و او را عزل می کنیم . دموکراسی، تغییر مسالمت آمیز حکومت است. ممکن است یک نفر به روش های دموکراتیک انتخاب شود و حکومت و رهبری را در دست بگیرد، اما پس از آن به گونه ای راه ها را مسدود کند که شهروندان نتوانند او را برکنار کنند. رژیمی که با انتخابات بر سر کار آمده، اما با روش های دموکراتیک نتوان آن را تغییر داد، رژیم دموکراتیک نیست).[1]
مبنای اختلاف در دایمی یا موقت بودن رهبری، گوناگون است. اگر بخواهیم مشروعیت رهبری را با انتخاب و بیعت مردم ثابت کنیم، مدت رهبری پیرو نظر مردم خواهد بود. اگر مردم برای 50 سال بیعت کنند، مدت رهبری 50 سال و اگر مردم برای 10 سال بیعت کنند، مدت رهبری 10 سال است. در مقابل، اگر مشروعیت رهبری را با نصب شرعی و الهی ثابت کنیم، مشروعیت و نصب رهبری از ناحیه ی پیامبر و ائمه ی اطهار(علیهم السلام)خواهد بود و نایب عام امام زمان (عج) به شمار می رود; یعنی ولایت ولی فقیه، ادامه ی ولایت پیامبر و ائمه ی اطهار(علیهم السلام)است و تعیین مدت آن نیز در اختیار شارع خواهد بود.
- دلایل انتصابی بودن ولایت فقیه
1. نخستین دلیل، مقبوله ی عمر بن حنظله است. راوی از امام صادق(علیه السلام) پرسید: (دو تن از شیعیان نسبت به دین یا میراث، اختلاف دارند و برای داوری، نزد سلطان یا قاضی رفته اند. آیا چنین کاری حلال و رواست؟) حضرت، کار آن دو را حرام می شمارد و می گوید: (واجب است آنان برای داوری، نزد راوی حدیث اهل بیت(علیهم السلام) و آشنا به احکام فقهی شیعه بروند).
امام صادق(علیه السلام) هنگام بیان دلیل این وجوب، نپذیرفتن حکم حاکم شیعی را سبک شمردن حکم خدا و پشت کردن به خداوند و ائمه می داند و این معصیت را درحد شرک به خدا معرفی می کند.[2] سخنان حضرت از چند جهت بر نصب فقیهان برای رهبری دلالت دارد و قضاوت را که شأنی از شؤون ولایت و حکومت است برای آنان ثابت می کند.[3]
2. امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه وآله)نقل می کند که آن حضرت فرمود: (بار خدایا! جانشینان مرا از ترحم خود بهره مند گردان.) گفته شد: (یا رسول الله! جانشینان شما چه کسانی هستند؟) فرمود: (آنان که پس از من می آیند و حدیث و سنت مرا روایت می کنند).[4]
رسول خدا، سه منصب داشته است; فتوا، قضا و رهبری. چون ایشان به طور مطلق فرموده است: (کسانی که راوی حدیث و سنت من (مبلّغ احکام من) هستند، جانشین من خواهند بود)، این خلافت جانشینی در هر سه نصب به ویژه رهبری خواهد بود; زیرا اصطلاحاً جانشینی و رهبری در مقام حکومتی به کار می رود.[5]
3. علی بن ابراهیم از پدرش، از حمادبن عیسی، از قداح، از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده است که آن حضرت فرمود:
رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: ... همانا علما، وارثان پیامبران هستند. پیامبران دینار و درهمی به ارث نمی گذارند، ولی علم به میراث می گذارند.[6]
بنابراین، شؤون اجتماعی پیامبران (همان سه منصب فتوا، قضا و رهبری) به علمای دین رسیده است. البته احادیث دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که در این مقال نمی گنجد.[7]
با توجه به آن چه گفته شد و مشهور بودن نظریه ی انتصاب نزد علمای شیعه، باید گفت بر اساس نظریه ی انتصابی، مشروعیت ولایت فقیه، دایمی است و دلیل شرعی و الهی بر مدت دار بودن آن به ما نرسیده است. البته اگر ولی فقیه، شرایط ولایت را از دست بدهد یا پس از مدتی معلوم شود از ابتدا، این شرایط را نداشته است یا بهتر از او پیدا شود، وضع دگرگونه خواهد شد. اصل 111 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می گوید:
هرگاه رهبری از انجام وظایف قانونی خود ناتوان شود یا فاقد یکی از شرایط مذکور در اصل پنجم و یکصد و نهم گردد و یا معلوم شود که از آغاز، فاقد بعضی از شرایط بوده است، از مقام خود برکنار خواهد شد. تشخیص این امر به عهده ی خبرگان مذکور در اصل یکصد و هشتم می باشد. در صورت فوت یا کناره گیری یا عزل رهبر، خبرگان موظفند در اسرع وقت نسبت به تعیین و معرفی رهبر جدید اقدام نمایند.
- نتیجه:
1 قانون اساسی، ولایت فقیه را به صورت ادواری مطرح نکرده است; زیرا مبنای اصلی در این مسأله، نظریه ی نصب است که بر اساس آن، ادواری بودن ولایت فقیه به نظر شارع بستگی دارد نه مردم. پس از آن جا که در ادله ی نصب، مدت خاصی برای ولایت نیامده است، فقیه جامع الشرایط را با وجود داشتن شرایط رهبری، به دلیل گذشت مدت زمان خاص، از ولایت نمی توان بر کنار کرد.
2 هر چند ولایت فقیه ادواری نیست، ولی قید (مادام العمر بودن ) نیز ندارد. این ولایت تا هنگامی است که صفات و شرایط در فقیه وجود داشته باشد. هر گاه ولی فقیه، آن شرایط را از دست بدهد، حتی اگر مدت زمان کوتاهی از رهبری او گذشته باشد، از سوی مجلس خبرگان، بر کنار می شود.[8]
پی نوشتها:
[1]. تلقی فاشیستی از دین و حکومت، اکبر گنجی، تهران، انتشارات راه نو، 1379، چ 9، صص 109 و 113.
[2]. وسائل الشیعه، حرعاملی، ج 18، ابواب صفات القاضی، باب 11، ح 1.
[3]. برای آگاهی بیشتر ر.ک: امام خمینی و حکومت اسلامی، قم، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(رحمهم الله)، زمستان 1378، ج 4، پیشینه و دلایل ولایت فقیه، ص 283.
[4]. وسائل الشیعه، ج 18، باب 8، ح 50.
[5]. امام خمینی (رحمهم الله) و حکومت اسلامی، ص 287.
[6]. اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج 1، باب ثواب العالم و المتعلم، ح 1، ص 34.
[7]. امام خمینی(رحمهم الله) و حکومت اسلامی، صص 290 299.
[8]. برای آگاهی بیشتر ر.ک: مشروح مذاکرات مجلس خبرگان قانون اساسی; پرسش ها و پاسخ ها، محمد تقی مصباح یزدی، مؤسسه ی آموزشی امام خمینی(رحمهم الله); ولایت فقیه، محمد تقی مصباح یزدی، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمهم الله).