من مدت طولانی به دنبال نحوه صحیح آداب معاشرت بودم ولی تا الان نتوانستم کتاب مناسبی پیدا کنم که در آن با توجه به دین اسلام و بعد علمی و روانی نحوه صحیح آداب معاشرت را آموزش داده باشد و دلایل مناسبی آورده شود و در ضمن اگر امکان دارد شما کتابی در این رابطه به رشته تحریر درآورید تا دیگران هم از این فیض محروم نمانند.

من مدت طولانی به دنبال نحوه صحیح آداب معاشرت بودم ولی تا الان نتوانستم کتاب مناسبی پیدا کنم که در آن با توجه به دین اسلام و بعد علمی و روانی نحوه صحیح آداب معاشرت را آموزش داده باشد و دلایل مناسبی آورده شود و در ضمن اگر امکان دارد شما کتابی در این رابطه به رشته تحریر درآورید تا دیگران هم از این فیض محروم نمانند.

بهترین روش رفتار با دیگران را می‌ توان از کلام رسول ‌اکرم(ص) آموخت که فرمودند: هیچ یک از شما مؤمن نیست مگر این که برای برادرش آن بخواهد که برای خود می ‌خواهد) و یا در جای دیگر فرمود: (دست خود را بر سر هر کس که می ‌خواهی بگذار و برای او آن بخواه که برای خود می ‌خواهی) (بحارالانوار، ج 71، ص 234)
بنابراین اگر روشی را دوست دارید که مردم آن گونه با شما رفتار کنند، به همان روش با دیگران برخورد کنید. هر چه را برای دیگران پیشنهاد می‌ کنید همان بهترین روش است و شما نیز بر اساس آن با آنان رفتار کنید. زیرا انسان جز انتظار خوش رفتاری از مردم ندارد، کمترین اهانتی را از سوی آنان نمی ‌پذیرد راضی نیست که کسی به او تهمت زند، و نمی ‌پسندد که کسی از معایب او پیش دیگران سخن بگوید هر چند آن عیوب را واقعا داشته باشد.
شخصیت انسان در عرصه روابط گوناگونی شکل می گیرد. این روابط به ترتیب عبارتند از: رابطه انسان با خود، رابطه با خدا و رابطه با دیگران. انسان موجودی اجتماعی است و نیازمند معاشرت، تبادل افکار و ایجاد روابط نیکو با همنوعان است و بر اثر همین معاشرتها و تبادل افکار روابط انسانی شکل می ‌گیرد و فرهنگ انسانی هویت خود را آشکار می ‌سازد، در دیدگاه اسلامی، جامعه و روابط انسانی آن، رنگ الهی و عبادی به خود می ‌گیرد و همه جنبه ‌های گوناگون رفتار آدمی در جهت نیل به هدف نهایی که انسان کامل شدن است، معنا و مفهوم می ‌یابد. آداب معاشرت از نظر اسلام را می ‌توان در دو مرحله‌ی (اندیشه) و (عمل) خلاصه کرد. مرحله اندیشه به این معناست که مسلمانان باید صفحه اندیشه و نیت خود را نه تنها نسبت به برادران دینی خود، بلکه نسبت به تمام انسانها و بلکه سایر موجودات نیکو و زیبا گردانند و اندیشه خیرخواهی، دوستی و سعادت آن‌ها را در سر بپرورانند و از نقشه کشی و توطئه چینی بر ضرر آنان بپرهیزند. امام علی(ع) در این مورد می ‌فرماید: خدای سبحان دوست دارد که نیت انسان درباره همنوعانش نیکو و زیبا باشد. (شرح غرر الحکم، ج 2، ص 667)
مرحله عمل: اسلام در مرحله عمل برای تنظیم روابط اجتماعی انسانها آداب و وظایفی قرار داده و پایه آن را بر ایمان به خدا و تقویت روح فضیلت و انسانیت بنا نهاده است. بسیاری دوست دارند در ارتباط با همنوعان خویش زندگی موفقی داشته باشند، ولی به جهت ناآگاهی از چگونگی معاشرت و آداب آن و نیز رعایت نکردن آن آداب، توانایی برقراری روابط مناسب و اسلامی را از دست می ‌دهند و به ناچار منزوی می ‌شوند. بنابراین شناخت این آداب در مرحله عمل و توانایی ایجاد ارتباط مناسب با قشرهای مختلف جامعه از اهمیت بسیاری برخوردار است. امیرمؤمنان در یک دستور، خطوط کلی آداب معاشرت در مرحله عمل را این چنین بیان می ‌کند: خویشتن را میان خود و دیگران میزان قرار ده؛ آن چه را برای خود می‌ خواهی، برای دیگران بخواه و آن چه را برای خود خوش نمی ‌داری، برای دیگران نیز خوش مدار. به کسی ستم نکن، چنانکه دوست نداری به تو ستم شود و به دیگران نیکی کن همان‌گونه که دوست‌داری به تو نیکی شود. (نهج‌البلاغه، نامه 31، بند 28.)
آداب معاشرت در مرحله عمل، بحث بسیار گسترده‌ای است که این نامه گنجایش آن را ندارد. ما فقط بطور خلاصه مواردی از آنرا در اینجا ذکر می ‌کنیم:
1 احترام به دیگران: احترام به معنی عدم تجاوز به حقوق آنان است که شامل احترام به جان، مال، ناموس و آبروی آن‌ها می ‌شود. پیامبر اسلام(ص) در حدیثی فرمودند: مسلمان کسی است که مردم از دست و زبان او در آسایش باشند، یعنی در رفتار و گفتار خود هیچ زیانی به دیگران نرساند و حقوق چهارگانه آنان را حفظ کند.
2 سلام و احوالپرسی: شایسته است یک مسلمان هنگام دیدار برادران دینی خود، با سلامی آرامش بخش و شادی آفرین، آنان را شاد و مسرور سازد و به این وسیله روابط اجتماعی خود را تحکیم بخشد.
3 زیبایی کلام: ما در سخن گفتن با دیگران دو وظیفه داریم؛ اول: سخنان خوب بگوییم و از سخنان زشت و خلاف ادب پرهیز کنیم. دوم: خوب و زیبا سخن گفتن: گاهی انسان سخنان خوبی دارد ولی آن‌ها را درست بیان نمی‌ کند. چنانچه شاعر گوید: هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد. به همین جهت در روایات بسیار سفارش شده که قبل از سخن گفتن، کاملاً فکر کنید تا نسنجیده سخنی نگویید. چه بسا سخن حقی که در محل نامناسبی بیان شود و باعث بروز مشکلات فراوانی گردد.
4 مزاح و شوخی: اسلام برای مزاح و شوخی هم آداب خاص دارد. مزاح و شوخی چون باعث خنده و شادی می ‌شود یکی از بهترین عوامل آرامش روانی و رفع خستگی روحی محسوب می ‌شود و سبب ایجاد پیوند دوستی بین افراد می ‌گردد. پیامبر خدا و اهل بیت او نیز اهل مزاح و شوخی بوده‌اند و برای رفع خستگی و کسالت افراد از آن استفاده می ‌کردند ولی همانطور که گفتیم آداب و قوانین خاص هم برای آن قرار داده‌اند.
اولاً: باعث آزار و اذیب طرف مقابل نشود، ثانیا: غیبت یا تمسخر مسلمانی در آن نباشد. ثالثا: زیاده‌روی و افراط در آن نکنند که باعث می ‌شود هیبت و وقار شخص لکه‌دار شود و ارزش او را در بین مردم پایین آورد.
5 رعایت شئون اجتماعی مانند: پاکیزگی، وقار، احترام به بزرگترها، نظم و انضباط، وفای به عهد، رازداری، مهربانی و گذشت که میزان نفوذ انسان را در دیگران بالا می ‌برد.
6 موارد ویژه: در آداب معاشرت گرچه بر ما لازم است نسبت به همه انسانها و بلکه همه موجودات خیرخواه و مهربان باشیم، ولی دین اسلام در بعضی از موارد تأکید بیشتری کرده است. مانند 1 صله رحم و رسیدگی به اقوام و آشنایان و از همه مهمتر اعضای خانواده 2 همسایه‌داری و رعایت حقوق آنان 3 مهمانداری و آداب پذیرایی از آنان 4 عیادت مریض و رسیدگی به مشکلات او 5 تشییع جنازه و تسلی دادن به بازماندگان و رسیدگی به مشکلات آنان.
هر کدام از موارد فوق دارای مطالب و فروع فراوانی است که احتیاج به توضیح و مطالعه وسیعی دارد ولی از مجموع آن‌ها می‌ توان نمایی کلی از آداب معاشرت اسلامی را بدست آورد.
7 آفات معاشرت: مطلب دیگر این که معاشرت با دیگران اگر در قالب رفت و آمد صورت گیرد، مانند صله رحم و رفت و آمد فامیلی و نیز معاشرت با دوستان و آشنایان، ممکن است دارای آفات و مضراتی هم باشد که بی‌توجهی به آن آثار زیانباری به دنبال دارد. بنابراین لازم است این معاشرت‌ها دقیق و حساب شده باشد. ما در اینجا به بعضی از نکات مهم در این زمینه اشاره‌ای می ‌کنیم:
1 پرهیز از گناه: رفت و آمدها و معاشرت‌ها زمانی مفید و مؤثر و موجب خشنودی خداوند خواهد بود که سبب گناه نباشد. چه بسا مهمانیهایی که در آن شئون اسلامی رعایت نمی‌ شود و بطور مثال حریم بین زن و مرد از بین می‌ رود. شرکت در این جلسات برای خانواده ‌ها و خصوصا بچه ‌ها، بسیار خطرناک خواهد بود.
2 پرهیز از مزاحمت و تشکیل جلسات پر هزینه؛ چه بسا افرادی به بهانه صله رحم و رفت و آمد، سبب تحمیل زحمت و مخارج زیادی به فامیل می‌ شوند. اینگونه معاشرت‌ها نه تنها جلب محبت نمی ‌کند بلکه باعث دشمنی و کینه می ‌شود.
3 پرهیز از خوشرویی و خوش اخلاقی بیجا: یکی از آداب معاشرت، خوش اخلاقی و خنده رو بودن است، به شرطی که به جا باشد. اما در مواردی خوش اخلاقی و خنده‌رو بودن، سبب سوء استفاده افراد می‌ شود و آنان را در انجام وظایف خود سست می ‌کند. بطور مثال اگر معلم دائما با بچه ‌ها شوخی کند و سختگیری را به بهانه خوش اخلاقی کنار بگذارد، بچه ‌ها دست از درس بر می ‌دارند و هیچکدام به آن اهمیت نمی ‌دهند. پس حسن معاشرت همیشه به معنای خوشرویی و خنده رویی نیست. به همین جهت در روایتی آمده که با گناهکاران چهره‌ای عبوس داشته باشید تا از کارهایشان دست بکشند. (وسائل، ج 11، ص 413)
در اینجا ما به بعضی از فنون اساسی در رفتار با دیگران اشاره می ‌کنیم:
1 اگر خواستید شخصی را نسبت به موضوعی متقاعد سازید سعی نکنید پیرامون آنچه شما می خواهید با او به جر و بحث بپردازید بلکه اول از خواسته خود کوتاه بیایید و خواسته او را در نظر بگیرید آنگاه نظر خودتان را مطرح کنید.
2 در روابط اجتماعی با دیگران سعی کنید از انتقاد، سرزنش و گلایه خودداری کنید.
3 سعی کنید نکات مثبت در رفتار و شخصیت دیگران را شناسایی کرده و آنها را بخاطر آن ویژگیها و رفتارها، تحسین صادقانه داشته باشید نه آنکه روی نکات منفی وی انگشت گذاشته او را مذمت کنید.
4 سعی کنید شنونده خوبی برای دیگران باشید و دیگران را تشویق کنید درباره خود با شما حرف بزنند.
5 به دیگران احترام بگذارید و کاری کنید که احساس کنند مهم و با ارزش هستند و این کار را صمیمانه انجام دهید.
6 در برخورد با دیگران با چهره‌ای گشاده و لبخند سخن را آغاز کنید.
7 به جای اینکه مستقیما به دیگران دستور دهید کاری برای شما انجام دهند، خواسته خویش را به شکل سؤال طرح کنید و به طور غیرمستقیم از آنها بخواهید خواسته‌تان را عملی کنند.
8 اگر دیگران کاری برای شما انجام دادند، آنها را به هر طریقی که ممکن است خوشحال کنید و از آنها تشکر و قدردانی کنید. ضمنا لازم است از حقوق دینی و اخلاقی اجتماعی ای که دیگران بر انسان دارند شناخت بیشتری پیدا نمود تا در اداء آن حقوق تلاش کرد. طبیعی است گاهی (دیگران) والدین یا برادران و خواهران فرد است گاهی، اقوام و فامیل‌اند، گاهی نیز همسایگان و گاهی اساتید و معلمان و یا سایر افراد و... می ‌باشند که هر گروه و صنفی ویژگیها و حقوق خاص خود را دارند که در این زمینه باید با مطالعه بیشتر شناخت خویش را تعمیق و گسترش دهید بنابراین توجه شما را به سیر مطالعاتی که پیشنهاد می ‌کنیم به ترتیب انجام دهید و به همراه مطالعه، خلاصه‌ایی از نکته ‌های مهمّ و کاربردی را بنویسید. آن گاه برای عمل به مفاد و مطالب استخراج شده، یک برنامه‌ی قطعی تدوین نمائید و در عمل به این برنامه استقامت بورزید.
درباره‌ی روابط اجتماعی، از خانواده گرفته تا جامعه، عمل به ارزش‌های دینی و اخلاقی بیانگر کرامت و ارزش والای خود شخص است و نباید منتظر این بود که عین این رفتار از طرف مقابل سر بزند، بلکه در هر شرایط وظیفه عمل به ارزش‌های به دست آمده است. هر چقدر رفتار و کردار منطبق با اصول ارزشی باشد، سیر پیشرفت و ترقی در مراتب انسانی آسان‌تر و سریع‌تر خواهد شد.

برای مطالعه بیشتر :
1. آیین دوست یابی، دیل کارنگی.
2. اخلاق و معاشرت در اسلام، علی قائمی، تهران، امیری.
3. اخلاق و معاشرت در اسلام، جواد محدثی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
4. زندگی در آیینه اعتدال، مجتبی فرجی، قم، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی). کتاب حاضر مسئله میان‌روی را در مسائل گوناگون با استفاده از قرآن و حدیث و نظر برخی از حکما و اندیشمندان به بحث نشسته است.
از آثار متقدّمین، گلستان و بوستان سعدی، به لطافت روح شما کمک خواهد کرد.
نکته‌ پایانی این است که حتماً مجلات تخصصی را در این باره به صورت مداوم مطالعه نمائید و علاوه بر خواندن مقالات و تحقیقات، به تدریج خود نیز دست به قلم برده و حاصل افکار و تحقیقات و مطالعات خود را بنویسید.
از جمله مجله ‌های تخصصی به دو مورد اشاره می ‌کنیم:
1. بشارت، نشریه قرآن ویژه جوانان، قم، صندوق پستی 3319 - 37185.
2. حدیث زندگی، قم، صندوق پستی 816 - 37185.
*** خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَکَوْا عَلَیْکُمْ وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَیْکُمْ ؛ با مردم آنچنان معاشرت کنید که اگر بمیرید بر مرگ شما اشک ریزند و اگر زنده بمانید به شما عشق ورزند. حضرت علی (ع)***

نویسنده : گروه روانشناسی و مشاوره پرسمان