از آنجا که تجارت و کسب نقش مهمی در زندگی مردم و رشد اقتصادی جامعه دارد و اقتصاد سالم مرهون آن است؛ از این‌رو لازم است که یک فرد تاجر و کاسب پیش از کار تجارت، نسبت به موضوعات و قوانین و احکام فقهی آن آشنا گردد، تا در معاملات و داد و ستد در مسیر ربا و معاملات نامشروع قرار نگیرد؛ همان‌طور که امام علی(ع) می‌فرماید: «ای تجّار و کسبه! اوّل احکام معاملات و تجارت را یاد بگیرید، آن‌گاه به کار تجارت بپردازید».[1] یکی از موارد شناخت احکام معاملات، اقسام مکاسب است. تجارت و کسب مال به احکام پنجگانه تقسیم می‌شود: 1. کسب‌های واجب: کسب‌های واجب آن کسب‌های حلالی هستند که فرد آن‌را شغل و پیشه خود قرار داده و غیر از آن درآمد دیگری برای زندگی ندارد؛[2] مانند کسب و کار و تلاش برای زندگی از طریق تجارت، زراعت، صنعت و مانند آن برای کسانی که مخارج همسر و فرزند خود را ندارند، همچنین کسب و کار برای حفظ نظام و تأمین احتیاجات جامعه‌ی اسلامی.[3] 2. کسب‌های مستحب: کسب‌هایی که برای کارهای مستحبی انجام شود؛ مانند کسب برای وسعت و گشایش روزی بر خانواده (زیادتر از هزینه واجب)، و یا برای دستگیری از فقرا.[4] 3. کسب‌های حرام: درآمد‌هایی که فرد آن‌را از راه حرام به دست میآورد و این به شکل‌های مختلفی امکان‌پذیر است؛ مانند کسب به ابزار موسیقی حرام، کسب به ابزار قمار و مانند اینها.[5] 4. کسب‌های مکروه: کسب‌هایی که به جهت آثاری که دارد، انجام آن، شایسته نیست؛[6] همان‌طور که در روایاتی از شغل‌هایی؛ مانند کفن فروشی و برده‌فروشی نکوهش شده است.[7] 5. کسب‌های مباح: کسب‌هایی که غیر از موارد بالا باشد و نسبت به انجام و یا ترک آن هیچ رجحانی نباشد.[8] گفتنی است؛ برخی از کسب‌های مستحب، یا مکروه و یا مباح می‌تواند به جهت نیازهای ضروری زندگی واجب شود. [1] . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 5، ص 150، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق. [2] . علامه حلّی، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، محقق و مصحح: یوسفی غروی، محمد هادی، ص 93، مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، 1411ق. [3] . مکارم شیرازی، ناصر، رساله توضیح المسائل، ص 324، م 1748، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ پنجاه و دوم، 1429ق. [4] . تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، ص 93؛ امام خمینی، توضیح المسائل، محقق و مصحح: قلی‌پور، مسلم، ص 420، م 1946، چاپ اول، 1426ق. [5] . تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، ص 93. [6] . ر.ک: ابن فهد حلّی، جمال الدین احمد بن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، محقق و مصحح: عراقی، مجتبی، ج 2، ص 352، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1407ق؛ علامه حلّی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، محقق و مصحح: حسون، فارس، ج 1، ص 356، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1410ق. [7] . الکافی، ج 5، ص 114؛ و ر.ک: شیخ بهایی، ساوجی، نظام بن حسین، جامع عباسی و تکمیل آن(محشی)، ص 476 - 477، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1429ق. [8] . جامع عباسی و تکمیل آن(محشی)، ص 476.
