پیامبر خدا(ص) در تغییر قبله در مسجد ذو قبلتین چند درجه چرخید؟ بعضی می‌گویند 180 درجه، اگر این درست باشد مأمومین پیامبر جلوی پیامبر قرار می‌گیرند در چرخشی که در نماز رخ می‌دهد و پیامبر در پشت مأمومین، این مشکل چطور حل شد؟ چرا اصلاً این تغییر قبله در وسط نماز انجام شد و چرا بعد از اتمام نماز انجام نشد تا این مشکل پیش نیاید؟

با توجه به وضعیت جغرافیایی، برای ساکنان شهر مدینه، تغییر قبله از بیت المقدس به سوی کعبه، تغییری در حدود 180 درجه خواهد بود.
از طرفی نقل است که صورت پیامبر اسلام(ص) توسط جبرئیل تغییر جهت داده شده و در جهت مقابل آن؛ یعنی پشت به بیت المقدس و رو به بیت الله الحرام و در سمت دیگر مسجد قرار گرفت.
شیخ صدوق(ره) می‌گوید: رسول خدا(ص) پس از بعثت، سیزده سال در مکّه معظّمه بود و به سوی بیت المقدّس نماز می‌گزارد و همچنین نوزده ماه در مدینه به همین روش بود. به همین دلیل، یهودیان پیامبر خدا را مورد سرزنش قرار داده و می‌گفتند: تو در قبله از ما پیروی می‌کنی!
تو با این‌که مدّعی پیامبری و آئین نوینی هستی باز رو به قبله ما عبادت می‌کنی!
رسول خدا(ص) از این خرده­گیری اندوهگین شد، و چون پاره‌ای از شب گذشت از خانه بیرون آمده، و به گوشه‌های آسمان می‌نگریست [گویی به دنبال گم‌شده‌ای می‌گردد یا انتظار حکم تازه‌ای را می‌کشد] و وقتی صبح فرا رسید نماز صبح را بجا آورد، در نماز ظهر نیز بعد از آنکه آن‌حضرت دو رکعت را خوانده بود، جبرئیل(ع) نزد ایشان آمده و این آیه را آورد:
«قَدْ نَری‏ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»؛[1]
ما دیده نگرانت به سوی آسمان را نیک می‌بینیم! پس تو را به سمت قبله‌ای که بدان خشنود شوی برخواهیم گرداند؛ پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن.
آن‌گاه جبرئیل دست آن‌حضرت را گرفته و او را به جانب کعبه گردانید و آنان که پشت سر پیامبر نماز می‌گزاردند، روی خویش را به جانب کعبه گردانیدند به گونه‌ای که مردان در جای زنان قرار گرفتند و زنان در جای مردان، و ابتدای نماز پیامبر رو به بیت المقدّس داشت و آخر نماز رو به کعبه، پس این خبر به مسجدی در مدینه رسید و مردمی که در آن مسجد بودند دو رکعت از نماز عصر را خوانده بودند ایشان نیز رو به سوی کعبه کردند و ابتدای نماز ایشان به سوی بیت المقدّس و آخر نمازشان به سوی کعبه بود، پس آن مسجد را مسجد قبلتین (مسجد دو قبله) نامیدند.[2]
گفتنی است؛ درباره جمله «مردان در جای زنان قرار گرفتند و زنان در جای مردان» (قام الرجال مقام النساء و النساء مقام الرجال) احتمالاتی داده شده است؛ مانند:
1. این جمله؛ مستلزم آن است که پیامبر(ص) در حال نماز با مردها حرکت کرده و در جایگاه بانوان مستقر شوند و همچنین بانوان نیز با حرکت خویش، خود را در جایگاه مردان قرار دهند تا تقدم مردان بر زنان محفوظ بماند و این اشکالی ندارد؛ چون راه رفتن در حال نماز در بعض موارد ضروری تجویز شده است.[3]
2. شاید پیامبر خدا(ص) همراه جبرئیل به گوشه دیگری در مسجد رفته و نمازگزاران – چه آقایان و چه بانوان - هم در حال نماز حرکت کردند تا هر کدام از زنان و مردان‏ در جایگاه جدیدی قرار گرفتند. این مطلب دلالت دارد که این جابه‌جایی و حرکت در نماز، چون به فرمان خداوند و اجرای دستور الهی بود، اشکالی در نماز پیش نیاورد. البته این تسامح اختصاص به همین نماز داشته است و هیچ‌یک از نمازهای دیگر را دربرنمی‌گیرد.[4]
3 . و در نهایت، شاید به صورت کاملاً استثنایی و تنها در این نماز، زنان مقدم شده و مردان پشت سر آنان قرار گرفته و پیامبر(ص) نیز در نقطه انتهایی جمعیت قرار گرفتند. به عبارتی همگان، بدون آنکه گامی بردارند، به همراه هم جهت قبله را تغییر دادند.   [1] . بقره، 144. [2] . «وَ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِلَی الْبَیْتِ الْمُقَدَّسِ بَعْدَ النُّبُوَّةِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً بِمَکَّةَ- وَ تِسْعَةَ عَشَرَ شَهْراً بِالْمَدِینَةِ ثُمَّ عَیَّرَتْهُ الْیَهُودُ فَقَالُوا لَهُ إِنَّکَ تَابِعٌ لِقِبْلَتِنَا فَاغْتَمَّ لِذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ خَرَجَ ص یُقَلِّبُ وَجْهَهُ فِی آفَاقِ السَّمَاءِ فَلَمَّا أَصْبَحَ صَلَّی الْغَدَاةَ فَلَمَّا صَلَّی مِنَ الظُّهْرِ رَکْعَتَیْنِ جَاءَهُ جَبْرَئِیلُ ع فَقَالَ لَهُ- قَدْ نَری‏ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ‏ الْآیَةَ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ النَّبِیِّ ص فَحَوَّلَ وَجْهَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ حَوَّلَ مَنْ خَلْفَهُ وُجُوهَهُمْ حَتَّی قَامَ الرِّجَالُ مَقَامَ النِّسَاءِ وَ النِّسَاءُ مَقَامَ الرِّجَالِ فَکَانَ أَوَّلُ صَلَاتِهِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ آخِرُهَا إِلَی الْکَعْبَةِ وَ بَلَغَ الْخَبَرُ مَسْجِداً بِالْمَدِینَةِ وَ قَدْ صَلَّی أَهْلُهُ مِنَ الْعَصْرِ رَکْعَتَیْنِ فَحَوَّلُوا نَحْوَ الْکَعْبَةِ فَکَانَتْ أَوَّلُ صَلَاتِهِمْ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ آخِرُهَا إِلَی الْکَعْبَةِ فَسُمِّیَ ذَلِکَ الْمَسْجِدُ مَسْجِدَ الْقِبْلَتَیْنِ»؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ‏1، ص 274 و 275، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ دوم، 1404ق.‏ [3] . ر.ک: مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ‏81، ص 39 (در پاورقی)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق؛ منتظری، حسین علی، رساله استفتاءات‌، ج 1، ص 46، قم، چاپ اول. [4] . عاملی، جعفر مرتضی‏، الصحیح من سیرة النبی الأعظم‏، ج ‏5، ص 336، قم، دار الحدیث‏، چاپ اول، 1426ق.