پاسخ اجمالی:
بر اساس آموزه های اسلامی تکالیف متوجه به هر انسانی دقیقا به اندازه طاقت و توان او است و طبیعی است که هیچ گاه وظایف یک انسان ثروت مند و سالم با وظایف یک انسان نیازمند و بیمار برابر نیست و نماز خوابیده در بستر بیماری و صدقه به ظاهر کم بهای یک فرد تنگ دست شاید با نماز جماعت و هزینه های خیریه سنگینی که یک فرد سالم و سرمایه دار انجام می دهد برابر باشد.
پروردگار در آیات قرآن و پیشوایان دین در موارد بسیاری از گفتار خویش به این مهم اشاره کرده اند.
پاسخ تفصیلی:
در ارتباط با این موضوع سزاوار است مروری بر آیاتی از قرآن کریم و سخنان پیشوایان دینی داشته باشیم که نسبی بودن تکلیف بر اساس توانایی های هر فرد در آنها مورد اشاره قرار گرفته است. مطمئنیم که با مروری در آنها به پاسخ خود دست خواهید یافت:
1. "آن که ثروت مند است به اندازه ثروت خویش و آن که مستمند است هر اندازه که در توانش می باشد برای خانواده خویش هزینه کند و خدا جز به اندازه توانایی هایی که در اختیار بنده اش قرار داده، تکلیفی را متوجه او نخواهد نمود".[1]
2. "آن دسته از افرادی که ضعیف اند، مریض اند و یا پولی برای هزینه های شخصی ندارند، اگر نسبت به خدا و پیامبرش نیت پاکی داشته باشند، در نیامدن به جنگ معذورند؛ زیرا افراد نیکوکار هرگز مورد مؤاخذه قرار نخواهند گرفت و پروردگار آمرزنده و مهربان است. البته آنانی که ثروت مند بوده و از آمدن به جنگ طفره می روند یقینا بازخواست خواهند شد ...".[2]
3. "افراد نابینا، لنگ و دیگر بیماران هیچ مشکلی برای شرکت نکردن در جنگ نداشته و عذرشان پذیرفته است".[3]
4. "ر که ماه رمضان را درک کرد، آن را روزه نگه دارد، ولی هر کس مریض یا مسافر است، روزه خود را به ماه های دیگر موکول کند؛ زیرا پروردگار نمی خواهد به شما سخت بگیرد، بلکه تکالیف آسانی را به شما واگذار کرده است".[4]
در همین راستا و در ارتباط با اعمال زشت و حرام، باید دانست که به عنوان نمونه و در موردی غیر از روزه خواری ناشی از بیماری، اگر شخصی که دچار یک اضطرار واقعی شده و از گرسنگی و تشنگی در معرض تلف است، میتواند هر چیزی مانند مردار و شراب که در حالت عادی حرام است را بخورد و بیاشامد و از این بابت مجازاتی دامنگیر او نخواهد شد.[5]
5. "و اگر بخواهید بعد از عقد و قبل از آن که همسر خویش را به خانه برید (به دلیل عدم تفاهم) از هم جدا شوید، باید هدیه مناسبی برای او تهیه کنید، البته ثروت مند به اندازه خودش و مستمند نیز در توان خودش و پرداخت چنین هدیه ای از وظائف نیکوکاران است".[6]
6. بعد از نزول آیاتی که جهاد مالی را تشویق می کرد، فردی از مسلمانان فقیر خدمت پیامبر اکرم (ص) رسید و عرض کرد: من دیشب مشغول کارگری بوده و دست مزدم دو ظرف خرما شد. اکنون یکی را برای خود برداشته و دیگری را به پروردگارم قرض می دهم. پیامبر (ص) هدیه او را پذیرفت و در میان اموال جمع آوری شده قرار دادند. گروهی از منافقان با دیدن این ماجرا آن فرد را مورد تمسخر قرار داده و گفتند: خدا از این ظرف خرما بی نیاز است! یا این که خدا دست به این ظرف خرما نخواهد زد! و ... . بعد از این بود که خداوند آیاتی را در نکوهش منافقان فرستاد: "الَّذینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعینَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ فِی الصَّدَقاتِ وَ الَّذینَ لا یَجِدُونَ إِلاَّ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیم"؛[7] آنهایی که در مورد صدقات افراد با ایمان و مطیع و افرادی که جز اندکی از دست رنج خویش چیزی در اختیار ندارند، به عیب جویی پرداخته و آنان را مورد تمسخر خویش قرار می دهند، آگاه باشند که خدا آنها را مسخره کرده و مجازات دردناکی برایشان در نظر گرفته است.[8]
7. یکی از اصحاب امام صادق (ع) به نام جمیل روایت می کند که به حضرتشان عرضه داشتم: برجسته ترین هم کیشان من چه افرادی هستند؟ امام فرمود: آنانی که هم هنگام فراخ دستی و هم وقت ناداری به برادرانش کمک می کنند! سپس ادامه دادند: ای جمیل! به این نکته نیز توجه داشته باش که چنین رویکردی برای ثروت مندان چندان دشوار نیست و به همین دلیل پروردگار در قرآن به ستایش افرادی پرداخته که با وجود تنگ دستی به کمک برادران خویش می شتابند و فرموده: "وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَة..."؛[9] آنان با وجود تنگ دستی، دیگران را بر خود مقدم می دارند و هر که خود را از بخل و خودخواهی نجات دهد رستگار خواهد شد.[10]
یکی دیگر از امامان نیز به با استدلال به آیه فوق در پاسخ فردی که از با فضیلت ترین صدقه پرسیده بود، این گونه فرمود: مالی هر چند اندک که از طرف فردی مستمند به دیگری پرداخت شود.[11]
8. امام صادق (ع) حدیثی قدسی را بیان می کند مبنی بر این که پروردگار فرمود: افرادی در میان بندگان من وجود دارند که پاره ای خرما صدقه می دهند، اما چنان که یکی از شما اسب کوچک خود را پرورش می دهد [تا آن را تبدیل به مرکبی راهوار کند] من نیز صدقه اندک او را پرورش می دهم تا ارزش و اندازه آن را به بزرگی کوه احد برسانم![12]
آیات و روایاتی که به موضوع تناسب توان و تکلیف می پردازند، به اندازهای است که مجال بررسی تمامی آنها در این گفتار نیست، اما مطمئنا پروردگار هیچ فردی را مکلف به انجام کاری فراتر از توان جسمی و اقتصادی او نخواهد نمود.[13] و هر آن کس به تکلیف خویش عمل کند به پاداش کردارش خواهد رسید.
پی نوشتها:
[1] طلاق، 7.
[2] توبه، 93-91.
[3] فتح، 17.
[4] بقره، 185.
[5] التمیمی المغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، ج 2، ص 125، ح 435، دار المعارف، مصر، 1385 ه ق.
[6] بقره، 236.
[7] توبه، 79.
[8] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 22، ص 96، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ه ق.
[9] حشر، 9.
[10] حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، ج 9، ص 429، ح 12407،
[11] همان، ص 431، ح 12413.
[12] همان، ص 381، ح 12290.
[13] بقره، 286؛ انعام، 152؛ اعراف، 42؛ مؤمنون، 62؛ طلاق، 7 و ...
منبع: www.islamquest.net
