ضرورت و فضیلت نماز جمعه و نماز عیدین را از دیدگاه آیات و روایات بیان کنید؟

با شکوه‌ترین عبادت هفته
نماز جمعه قبل از هر چیز یک عبادت بزرگ و مستجی است و اثر عمومی عبادت را که تلطیف روح و جان و شستن دل از آلودگیهای گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب می‌باشد، در بر دارد.
و اما از نظراجتماعی سیاسی، یک کنگره عظیم هفتگی است که بعد از کنگره حج بزرگ‌ترین اجتماع اسلامی شمرده می‌شود. در حقیقت اسلام سه اجتماع بزرگ و مهمی دارد: اجتماعات روزانه که در نماز جماعت‌ها حاصل می‌شود؛ اجتماعات هفتگی که در مراسم نماز جمعه بدست می‌آید و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هرسال یکبار انجام می‌گیرد.
نقش جمعه دراین میان بسیار مهم و حساس است، مخصوصا با توجه به این نکته که یکی از برنامه‌ خطیب در نماز جمعه، ذکر مسائل مهم سیاسی و اجتماعی و اقتصادی است و به این ترتیب می‌توان گفت این اجتماع عظیم و پرشکوه منشأ برکاتی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
1. آگاهی بخشیدن به مردم در زمینه معارف اسلامی و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی
2. ایجاد همبستگی و انسجام هرچه بیشتر در میان صفوف مسلمین
3. تجدید روح دینی و نشاط معنوی برای توده مردم مسلمان
4. جلب همکاری برای حل مشکلات[1] به همین دلیل دشمنان اسلام از یک نماز جمعه جامع الشرائط که دستورهای اسلامی دقیقا در آن رعایت شود بیم داشته‌اند.
با توجه به این اهمیت، پاسخ پرسش را در دو بخش ارائه می‌دهیم.
بخش اول نماز جمعه: ضرورت و فضیلت نماز جمعه را از دو منظر به نظاره می‌نشینیم.
الف) آیات قرآن:
1. در سوره جمعه می‌خوانیم: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ... وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ)[2]
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته می شود بسوی ذکر خدا (نماز جمعه) بشتابید و خرید و فروش را رها کنیدکه این برای شما بهتراست اگر می‌دانستید و هنگامی که نماز پایان گرفت شما آزادید در زمین پراکنده شوید و از فضل الهی طلب کنید و خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید. هنگامی که تجارت یا سرگرمی و لهوی را ببینند و بسوی آن می‌روند و تو را ایستاده بحال خود رها می‌کنند بگو آنچه نزد خدا است بهتر از لهو و تجارت است و خداوند بهترین روزی‌دهندگان است.
در آیات فوق جملات و کلمات چند، دلالت بر ضرورت و اهمیت نماز جمعه دارد.
1. کلمه (یا ایها الناس) که حرف نداء با حرف تنبیه همراه آمده دلالت بر هشدار و بیدار باش دارد. می‌رساند که مسئله نیاز به توجه خاص و هوشمندانه‌ای داردو آگاهی ویژه‌ای را می‌طلبد. (ان کنتم تعلمون)
2. خطاب به مؤمنین بودن، (الذین آمنوا)، خود لطف ویژه در اهمیت و ضرورت مسئله نماز جمعه دارد، خداوند همچون پدر مهربان که فرزندش را می‌خواهد مورد لطف و عنایت قرار دهد، او را متوجه اهمیت مسئله‌ای می‌نماید، (پسرم) خطاب می‌کند، مؤمنین را مورد خطاب قرار می‌دهد: (ای کسانی که مؤمن هستید و به من ایمان آورده‌اید...)
3. جمله (فاسعو الی ذکر الله) که در آن از ماده (سعی) بصورت امر استفاده شده (با اینکه می‌توانست خداوند (فاقیموا الصلوة...) بفرماید) نهایت دلالت را بر اهمیت و ضرورت نماز جمعه و شتافتن به سوی آن دارد، جالب این است که در روایات اسلامی در نمازهای روزانه چنین سفارش شده است: ( اذا اقیمت الصلوة فلا تأتوها و انتم سعون و اتوها و انتم تمشون و علیکم السکینة.)[3] هنگامی که نماز(های) یومیه برپا ‌شود، برای شرکت در نماز ندوید و با سرعت حرکت نکنید (بلکه) با آرامش گام بردارید. ولی در مورد نماز جمعه نه تنها این سفارش را نفرموده‌اند، بلکه قرآن با صراحت می‌گوید: (فاسعوا) بشتابید و این دلیل بر اهمیت و ضرورت فوق العاده نماز جمعه است. در روایتی از امام باقر علیه السّلام می‌خوانیم که: (مسلمانان از روز پنجشنبه خود را برای نماز جمعه آماده می‌کردند چرا که در جمعه حسنات دوچندان می‌شود.)[4]
اما نکاتی که از آیات فوق دلالت بر فضیلت نماز جمعه دارد اموری بصورت ذیل می‌باشد.
1. ذکر (یوم الجمعة) روز جمعه که منشأ برکات و فضائل بی‌شماری است سید ایام، گستردگی رحمت خدا در آن، عید مسلمانان، تجدید عهد ولایت در روز جمعه و وقوع حوادث بسیار عظیم و سرنوشت ساز در آن، همچون ولادت پیامبر صلی الله علیه و آله در آن روز ظهور امام زمان، قیام قیامت....[5]
2. بکار بردن (ذکر الله) بجای (صلوة الجمعه) خود نشان دهنده فضیلت آن است چرا که (یاد خدا) آرامش بخش دلها است. (الا بذکر الله تطمئن القلوب)[6] وروگردانی از آن زندگی تلخ وپوچی را در پی خواهد داشت. (و من اعرض عن ذکری فان له معیشة صنکا)[7]
3. خیر بودن نماز جمعه وبهتر بودن آن (نسبت به تجارت وسرگرمیها...)
4. عامل رستگاری (لعلکم تفلحون) و تفضل خدا را به دنبال داشتن (من فضل الله)
5. ضمانت رزق و روزی (خیرالرازقین) نسبت به کسانی که نماز جمعه را با آرامش خاطر وخضوع وخشوع برگذار نموده‌اند، و خود ویا حواسشان به دنبال کسب وتجارت نرفته‌اند.
2. وشاهد و مشهود: قسم به شاهد ومشهود، تفسیرهای مختلفی برای آن شده است از جمله اینکه مراد از آن روز جمعه است که شاهد اجتماع مسلمین در مراسم نماز جمعه در آن روز هستیم.[8] بنا براین تفسیر دلالت بر اهمیت نماز جمعه دارد زیرا خداوند بعنوان یک چیز با عظمت به آن قسم یاد کرده است.
ب) روایات: روایات وارده در باره نماز جمعه در دو قسمت ارائه می‌شود.
قسمت اول، ضرورت ولزوم نماز جمعه: در این مورد روایات فراوانی داریم که فقط به اهم آنها اشاره می‌کنیم.
1. وجوب و لزوم نماز جمعه بر همه: علی علیه السّلام فرمود: (و الجمعة واجبة علی کل مؤمن الا علی العبی والمریض....) نماز جمعه بر همه واجب و (ثابت) است جزء چند گروه، کودک، مریض، دیوانه، پیرمرد، نابینا، مسافر، زن و برده ....[9]روایاتی زیادی به همین مضمون وارد شده است که در برخی کلمه وجوب، ودر برخی دیگر کلمه، (افترض) خداوند واجب فرموده است، به کار رفته ودر بعضی دارد (واجبة الی یوم القیامة)[10]
2. لزوم اجتماع و ترک نماز جمعه نشانه نفاق:
امام باقر علیه السّلام فرمود: (صلاة الجمعة فریضة و الجتماع الیها فریضة مع الامام، فان ترک رجل من غیر علة ثلاث جمع فقد ترک ثلاثه فرائض ولا یدع ثلاث فرائض من غیر علة الا منافق)[11]
نماز جمعه واجب و اجتماع درآن با امام لازم است اگر کسی سه هفته بدون عذری نماز جمعه را ترک کند در واقع سه واجب را ترک کرده که این عمل نشانه نفاق و منافق بودن اواست.
3. ترک نماز جمعه و پرده افتادن بر قلب و روح: امام باقر علیه السّلام همیشه می‌فرمود: (من ترک الجمعة ثلاثا متوالیات بغیر علة طبع الله علی قلبه)[12] کسی که سه جمعه متوالی نماز جمعه را بدون عذر ترک کند بر قلب (و روح) او پرده زده می‌شود. در بعضی روایات قیدی (متعادفا) یعنی بی‌اهمیتی هم اضافه شده است.[13]
در بعضی روایات آمده که مهر بر قلب آنها زده می‌شودو جزو غافلان شمرده می‌شود. (...و یختمن علی قلوبهم ثم لیکونن من الغافلین)[14]
4. بدون نماز جمعه، نماز (واقعی نیست): امام باقر علیه السّلام فرمود: کسی که نماز جمعه و جماعت را ترک کند (فلا صلوة له) نماز واقعی (و کامل) برای او نیست.[15]
5. نماز جمعه حج فقراء: پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله فرمود: (علیک بالجمعة فانها حج المساکین)[16] در نماز جمعه شرکت کن که حج فقراء و درماندگان است.
6. ترک یک نماز جمعه برابر با ده نماز عید: علی علیه السّلام همیشه می‌فرمود: (در ده نماز عید قربان شرکت نکنم محبوبتر است نزد من از اینکه (ادع شهود حضور الجمعة مرة واحدة) یک بار نماز جمعه را ترک کنم بدون عذر)[17]
7. سفارش اکید پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله درباره نماز جمعه: حضرت فرمود: (ان الله تعالی فرض علیکم الجمعة فمن ترکها فی حیاتی أو بعد مماتی استخفافا بها أو حجودا لها فلا جمع الله شمله و لابارث له فی امره الا و لا صلوة له، الا و لا زکوة له، الا و لا حج له، الا و لا صوم له، الا و لا بر له حتی یتوب)[18] براستی خداوند نماز جمعه را فرض و واجب نموده است هرکس آنرا در حیات من، و یا بعد از مرگ من از روی بی‌اعتنایی (و استخفاف) و یا انکار ترک کند خداوند او را پریشان نموده، پراکندگی او را جمع نخواهد کرد و کار و امرش برکت نخواهد یافت. بیدار باشید نمازی برای او نیست، بیدار باشید زکوتی برای او نیست (زکوتی که پرداخته قبول نمی‌شود.) آگاه باشید که حج و روزه و نیکی برای او (قبول حق) نیست تا آنگاه که توبه کند.
8. ترک نماز جمعه باعث هلاکت: علی علیه السّلام فرمود: (ثلاثة ان انتم خالفتم فیهن ائمتکم هلکتم: جمعتکم...)[19]
سه چیز است که در آنها اگر ائمه (معصوم) خویش را مخالفت کنید هلاک می‌شوید: نماز جمعه، جهاد با دشمن و مناسک حج.
9. خطر مسافرت قبل از نماز جمعه: امام هشتم علیه السّلام فرمود: (ما یأمن من سافر یوم الجمعة قبل الصلوة ان لا یحفظه الله تعالی فی سفره و لا یخلف فی اهله و لا یرزقه من فضله) کسی که قبل از انجام نماز جمعه مسافرت کند، بترسد از اینکه خداوند او را در سفرش حفظ و نگهبانی نکند (اهل و عیال) او را سرپرستی نکند و روزی از فضل (وکرمش) نصیب او نگرداند.[20]
و روایات فراوان دیگری وارد شده ولی در این نوشتار به همین تعداد بسنده می شود. با تذکر به این نکته که مذمتهای شدیدی که در مورد ترک نماز جمعه آمده است و تارکان جمعه در ردیف منافقان شمرده شده‌اند. این در صورتی است که نماز جمعه واجب عینی باشد یعنی در زمان حضورامام معصوم و مسبوط الید بودن او باشد.اما در زمان غیبت بنابر این که واجب تخییری (بین ظهر و جمعه) باشد و از روی استخفاف و انکار انجام نگیرد مشمول این مذمتها نخواهد شد.[21]
ب) فضیلت نماز جمعه در روایات: در باب فضیلت نماز جمعه روایات بسیاری وارد شده، در این نوشتار فقط به برخی از آنها به عنوان نمونه اشاره می شود:
1. حرام شدن آتش بر نماز گذار جمعه: امام صادق علیه السّلام فرمود: (ما من قدم سعت الی الجمعة الا حرم الله جسدها علی النار)[22] هر قدمی که در راه نماز جمعه برداشته شود (و در آن راه سعی کند) خداوند آتش را بر جسد و بدن او حرام می‌کند.
2. بهشت رفتن: پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: (...فما من مؤمن شئ فیه الی الجمعه الا خفف الله علیه احوال القیامه ثم یأمر به الی الجنة)[23] هر گامی بسوی نماز جمعه برداشته شود خداوند سختیهای قیامت را بر او آسان می‌کند و دستور می‌دهد به او که وارد بهشت شود.
3. پاک شدن گناهان گذشته: پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: ( من الی الجمعة ایمان و احسابا استأنف العمل)[24] کسی که از روی ایمان و برای خدا در نماز جمعه شرکت کند گناهان او بخشوده ‌شد و برنامه عملش را از نو آغاز می‌کند. در روایت دیگر فرمود چهار گروهند که (گناهان آنها بخشیده می‌شود) اعمال خویش را از نو آغاز می‌کنند: 1. مریضی که بهبودی یافته 2. مشرکی که مسلمان شده 3. کسی که از نماز جمعه برگشته 4. و حاجی که از سفر حج برگشته است.[25]
بخش دوم نماز عیدین: این بخش هم طبق روال از دیدگاه قرآن و روایات پی‌گیری می‌شود
الف) آیات قرآن
1. (قد افلح من تزکی و ذکر اسم ربه فصلی)[26] به یقین کسی که پاکی جست (وخود را تزکیه کرد) رستگار شد و (آنکه) نام پروردگارش را یاد کرد سپس نماز خواند در روایت چنین تفسیر شده است (و ذکر اسم ربه فصلی)؛ (قال صلوة الفطر و الاضحی) که مراد از صلوة نماز عید قربان و عید فطر است.[27]
2. فصل لربک والنحر:[28] پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن. در این آیه امر شده‌است به نماز عید و امر هم دلالت بر وجوب دارد. مراد از صلوه هم طبق گفته مفسران و روایت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نماز عید قربان است.[29] آیات مذکور در عین حال که لزوم نماز عیدین را می رساند متضمن فضائل آنها نیزرمی باشد چرا که آیه اول می‌گوید رستگاری از ان کسی است که خود را پاکیزه کرد (یا قربانی نمود) و نماز عید برگزار نمود و در آیه دوم با توجه به اینکه مراد از کوثر فاطمه زهراء سلام الله علیه می‌باشد، به شکرانه این نعمت عظیم بهترین تشکر از خدا این است که نماز عید و قربانی انجام شود. (و یا نماز گذارد و هنگام نماز برای تکبیر دستها را بالا بیاورد.)[30]
ب) روایات: روایات این بخش در دو قسمت بیان می شود.
بخش اول: ضرورت و لزوم نماز عیدین
1. نماز عید فرض و واجب است. امام صادق علیه السّلام فرمود: (صلوة العیدین فریضه)[31]
2. علی علیه السّلام فرمود: (لا تجسوا النساء عن الخروج فی العیدین فهو علیهن واجب)[32] زنها را از رفتن در نماز عیدین منع نکنید چرا که نماز عید بر آنها لازم (و ثابت) است.
منتهی روایات بسیاری آورده شده است که لزوم نماز عیدین را مشروط به وجود امام معصوم علیه السّلام نموده است از جمله امام باقر علیه السّلام فرمود: (لا صلوة یوم الفطر و الضحی الا مع امام)[33] نماز عید فطر وعید قربان بدون وجود امام (معصوم) لازم نیست.
بخش دوم: فضیلت نماز و روز عیدین
1. روز گرفتن جائزه: پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: (اغدوا الی جوائزکم... ثم قال هو یوم الجوائز) ای مؤمنان صبح عید بدنبال گرفتن جوائز خود باشید، ای جابر جوائز الهی مانند جوائز شاهان نیست، آنگاه فرمود روز عید روز گرفتن جائزه است.[34] در روایت دیگر فرمود: (الیوم الذی یثاب فیه المحسنون) روزی که خوبان در آن روز پاداش و ثواب دریافت می‌کنند.[35]
2. روز اجتماع مسلمین: امام هشتم علیه السّلام فرمود: روز عید فطر عید قرار داده شده تا مردم در آن روز گرد هم آمده، نعمتهای خدا را ستایش گویند، آن روز، روز عید، دادن زکات، روز تضرع و زاری و روزی است که خوردن و نوشیدن حلال است.[36]
3. همچون روز قیامت: علی علیه السّلام فرمود: روز عید فطر روزی است که به نیکان ثواب داده می‌شوند و بدان زیانکار می‌شوند، آن روز شبیه‌ترین روز به روزقیامت شما است پس هنگام خروج از منزل به سوی مصلی به یاد آن لحظه باشید که از قبرها به سوی پروردگار خروج می‌کنید و در لحظه ایستادن به نماز در مصلی به یاد آن وقتی باشید که در پیشگاه الهی قرار می‌گیرید و در لحظه برگشت بسوی خانه‌ها به یاد برگشتن بسوی بهشت یا جهنم باشید.[37]
4. بخشیدن گناهان: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:(هنگامی که به سوی نماز عید خارج شدید، خداوند براین مسئله اگاهی دارد و می‌فرماید: (عبادی لی صمتم و لی صلیتم عودوا مغفورا لکم))[38]
5. روز عطای فراوان و بخشش بزرگ: پیامبر صلّی الله علیه و آله در این رابطه فرمود: (ان الملائکة یقومون یوم العید علی افواه السکه و یقولون اغدوا الی رب کریم یعطی الجزیل و یغفر العظیم.)[39]
فرمود: ملائکه روز عید بر لبان انسانهای ساکت قرار گرفته و یا در مسیر مردم ایستاده می‌گویند بر پروردگار کریم صبحگاه وارد شوید که عطای فراوان و بخشش زیاد دارد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. وسائل الشیعه، حرعاملی، ج 5، ص 1 تا 142.
2. مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 6، ص 5 تا 16.
3. بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، ج 86، ص 122 تا 384 و ج 87، ص 345 تا 381.
4. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج 24، ص 124 تا 140.
5. تفسیر صافی، فیض کاشانی، ترجمه جلد 2 قدیم (ج 5 جدید)، ذیل آیه 9 تا 11 سوره جمعه.
6. آیین جمعه، محمد تقی موسوی (فقیه احمد آبادی)، باب ششم، ص 181 تا 210.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفتم، 1370، ج 24، ص 134.
[2] . جمعه/ 9 - 11.
[3] . ابو علی طبرسی، مجمع البیان، بیروت، دار المعرفة، چاپ دوم، 1408، ج 9 - 10، ص 434؛ و ر.ک. تفسیر نمونه، همان، ج 24، ص 127؛ و روح المعانی، ج28، ص 90.
[4] . فیض کاشانی، ملا محسن، تفسیر صافی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ سوم، 1402، ج 5، ص 65.
[5] . ر.ک. موسوی اصفهانی، محمد تقی، آداب الجمعات (آیین جمعه)، قم، مدرسه امام هادی، 1404 ه ق، ص 28 - 80؛ و ر.ک: حر عاملی، وسائل االشیعه، ج5، ص 65.
[6] . رعد/ 28.
[7] . طه/ 124.
[8] . تفسیر نمونه، همان، ج 26، ص330؛ و مجمع البیان، همان، ج 10، ص 708.
[9] . حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ چهارم، 1391، ج 5، ص 3، روایت 7، 1، 4.
[10] . همان، ج 5، ص 6، روایت 22.
[11] . همان، ج 5، ص 4، روایت 8 و 12 و ص 6، روایت 26.
[12] . همان، ج 5، ص 4، روایت 11، و ص 6، روایت20.
[13] . همان. ج 5، ص 6، روایت 25.
[14] . همان، ج 5، ص 6، روایت27.
[15] . همان، ج 5، ص 4، روایت 13.
[16] . همان، ج 5، ص 4، روایت 17.
[17] . همان، ج 5، ص 6، روایت18.
[18] . همان، ص 7، روایت 28.
[19] . نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت، چاپ سوم، 1411، ج 6، ص 7.
[20] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403 ه، 1983 م، ج 86، ص 201، روایت 51.
[21] . ر.ک. تفسیر نمونه، پیشین، ج 24، ص 133.
[22] . وسائل الشیعه، پیشین، ج 5، ص 3، روایت 7.
[23] . همان، ج 5، ص 4، روایت 9.
[24] . همان، ج 5، ص 4، روایت 10، ص 3، روایت 3.
[25] . مستدرک الوسائل، پیشین، ج 6، ص 7.
[26] . اعلی/ 15 - 16
[27] . بحار الانوار، پیشین، ج 87، ص 348.
[28] . کوثر/ 2.
[29] . بحار الانوار، پیشین، ج 78، ص 349.
[30] . تفسیر صافی، پیشین، ج 5، ص 383.
[31] . وسائل الشیعه، پیشین، ص 94، روایت 1 و 4.
[32] . بحار الانوار، پیشین، ج 87.
[33] . وسائل الشیعه، پیشین، ج 5، ص 96، روایت 1 و 2 و 3 و 4.
[34] . وسائل الشیعه، پیشین، ج 5، ص 140.
[35] . همان، ص 140، روایت3.
[36] . همان، ص 141، روایت 4.
[37] . همان، ص 141، روایت 1.
[38] . مستدرک الوسائل، پیشین، ج 6، ص 121.
[39] . همان، ج 6، ص 154.