معلوم است که خداوند متعال برای رساندن بندگان خویش به کمال مقصود، وسائلی را برایشان معرّفی کرده و در اختیار آنان قرار داده است؛ در کلام خداوندی (قرآن)، تمسک به این ابزار و وسائل، آمده و دستور داده شده است: و ابتغوا إلیه الوسیلة؛[1] یعنی در حرکت به سوی خداوندی، به دنبال جستجوی وسیله باشید. از جملة وسائل الی الله و وسائط فیض خداوندی، امامان معصوم علیهم السلام و ائمه اطهار علیهم السلام ، و ادعیه و راز و نیاز آنان با پروردگارشان، و تکالیف بندگان اوامر و نواهی و مخصوصاً نماز می باشد. مقام و موقعیت نماز در میان احکام و تکالیف دینی، جایگاه پایه و اساس دین را به خود اختصاص داده است. (الصلوة عمود الدّین)[2] = یعنی اوّلاً تدین به دین اسلام، بدون نماز، همانند ساختن ساختمان بدون شناژ و پایه است، و ثانیاً موقعیت و نسبت اهمیت نماز در دین، از حیث استحکام و سرمایه گذاری، همان موقعیت شناژبندی و پایه گذاری یک ساختمان وسیع و بلند را دارد.
بنابراین نماز بهترین وسیلة تقرّب به خدا بوده و بالاترین و بزرگترین یادِ پروردگار متعال می باشد که موانع سیر الی الله را از سر راه بر می دارد و ذکری است که قلب و دل آدمی را زنده و آرامش می بخشد: ألا بذکر الله تطمئن القلوب[3] = آگاه باشید که دلها با یاد خدا آرام می گیرند. فی الذکر حیوة القلوب[4] = در یاد خداوند و ذکر کردن او، دلها زنده می شوند.
با این مقدمه طولانی و تا حدودی لازم خدمتتان عرض می شود که جهت اقامة نماز، هر مقداری که ما سرمایه گذاری کنیم، به همان اندازه، از حیث انجام واجبات دیگر و ترک محرّمات دینی، بهره خواهیم بُرد و جنبة بازدارندگی نماز انسان در مقابل بدیها و فساد نیز به همین نسبت می باشد. اینکه نماز واقعی، ناهی از فحشاء و منکر است،جای شک نیست (انّ الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر)[5] ولی نماز اولیاء الهی، آنان را از تمامی زشتیها و منکرات باز می دارد، و نماز انسان های خوب (نسبی)، تا حدودی بازدارندگی دارد چون نماز کامل و جامع بجا نمی آورند، و منظور از نماز کامل و جامع، از حیث رعایت شرائط ظاهری و باطنی نماز است، که پاکیزگی لباس و قرائت صحیح داشتن و همانند اینها از شرائط ظاهری است ولی شرائط باطنی نماز که تأثیر عمده و نقش اصلی در رعایت این قسمت می باشد چیزهایی است که نظر و توجه شما را بدان ها معطوف می دارم: هر نمازی، یکی از سه عنوان را می تواند داشته باشد (صحیح، قبول و کامل)، و هر یک از این عناوین، مقدّمات و شرائط مخصوص به خود را دارند. مثلاً درست وضو گرفتن و تلفّظ صحیح کلمات نماز و... از شرائط صحت نماز می باشدو کسی که یکی از این شرائط را رعایت نکند، فاقد شرط صحت است.
و همچنین جهت نماز مقبول، آداب و شرائطی وجود دارد که بدون آنها، نماز انسان پذیرفته نیست (هر چند شرائط صحت نماز را داشته باشد) و در نتیجه، تأثیر لازم را نخواهد داشت و به تعبیر دیگر، عامل بازدارندگی، نسبی خواهد داشت.
در روایتی از امام باقر و صادق علیهما السلام آمده است: مالک من صلاتک الا ما أقبلت علیه فیها، فان اوهمها کلها أو غفل عن أدائها لفت فضرب بها وجه صاحبها.[6]
مضمون حدیث این است:
سهم و نصیب هر انسان از نمازش به اندازة توجه و حضور قلب در نماز می باشد، هرگاه همة نماز را با تخیّلات واهی بسر برد (تمام کند) و یا اصلاً از خواندن نماز و اداء آن غافل باشد (از توجه به اینکه در مقابل پروردگار، عبادت بزرگی به نام نماز برگزار می کند، غفلت ورزد) همچو نمازی به صورت نمازگزاری زده می شود (چه اینکه در حقیقت، نماز نیست).
بنابراین برای قبولی نماز و تأثیر و بازدارندگی قوی و زیاد، علاوه بر رعایت شرائط صحت نماز، باید حتی الامکان، اوقات انسان (شبانه روزی) با یاد خدا پر گردد و هیچ وقت از خداوند غافل نباشد؛ چرا که وقتی یاد و ذکر خدا، قلب را مشغول کرد، قلب و دل انسان، فریب شیطان انس و جنّ را نمی خورد و به اصطلاح، در مقابل گناهان، واکسینه می شود. چنان که از حضرت علی علیه السلام نقل شده: ذکر الله مطردة الشیطان[7] یعنی یاد کردن خداوند، وسیله راندن شیطان است (شیطان را می راند).
و نیز از جملة ذکر خدا و یاد خداوند بودن این است که همة کارها و سخنان، و حبّ و بغض، و خلاصه تمامی افعال و حرکات انسان با رضایت خالقش و معبودش باشد و با رعایت تدریجی این امر، علاقة انسان برای ملاقات و صحبت با خداوند (نماز) بیشتر گشته و قبل از رسیدن وقت نماز، مهیّا می گردد. و همیشه نمازش را در اوّل وقت، بجا می آورد: امام صادق علیه السلام می فرماید: فضل الوقتِ الاوّل علی الآخر کفضل الاخرة علی الدّنیا.[8] یعنی فضیلت نماز اول وقت بر غیر آن (نماز در غیر اول وقت)، همانند فضیلت عالم آخرت نسبت به دنیا است.
بنابراین برای افزایش و تقویت عامل بازدارندگی نماز، علاوه از رعایت شرائط ظاهری و صحت نماز، رعایت نکاتی از قبیل کسب حلال و لقمة حلال و پاکیزه و پرهیز از سخنان زائد (علاوه از سخن حرام) و... و نماز با توجه و حضور قلب در اول وقت و خلوص نیّت از شرائط باطنی نماز می باشد. که تأثیر عمده ای در توجه به خدا در همة اوقات، و آرامش روان هر انسانی دارد. و البته در مراحل بعدی، نیازمند استاد راه رفته (سالک) می باشیم.
مطالعه کتاب های زیر توصیه می گردد:
1. ادب حضور، سید بن طاووس، انتشارات انصاری، چاپ اول، 1380 (ترجمة فلاح السائل است).
2. تفسیر تسنیم، آیت الله جوادی آملی، انتشارات اسوه، 1378، چاپ اول، ص 186.
3. ادب فنای مقربان، آیت الله جوادی آملی، نشر اسراء، 1382، چاپ سوم.
امام صادق علیه السّلام می فرماید:
قلب انسان حرم الهی است پس غیر از خدا را در آن جای ندهید.
بحارالانوار، ج 70، ص 25
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . سوره مائده، آیه 5.
[2] . محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمة، دارالحدیث، چاپ سوم، 1381 ش، ص 298، حدیث شمارة 3596 (باب الصّلاة).
[3] . سورة رعد، آیه 13.
[4] . عبدالواحد بن محمد تمیمی آمُدی، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، به تحقیق مصطفی درایتی، چاپ مکتب الاعلام الاسلامی، قم، چاپ اول، ص 189.
[5] . سورة عنکبوت، آیة 45.
[6] . مدرک سابق، شمارة حدیث 3633، ص 300، به نقل از بحار 84/260/59.
[7] . مدرک سابق، ص 200،حدیث 2355، به نقل از غررالحکم، 541، 4041، 5162.
[8] . مدرک سابق، ص 301،حدیث 3645، به نقل از (نواب الأعمال 58/2).
