چگونه کودک را برای ورود فرزند دوم آماده کنیم؟

ورود نوزاد دوم در خانواده برای کودک بحران بزرگی را به وجود می‌آورد. او که تا آن زمان مورد توجه والدین بوده است با آمدن نوزادی دیگر موقعیتش را در خطر می‌بیند و احساس ناخوشایندی پیدا می‌کند. از یک طرف دوست دارد به او بپیوندد و از طرفی احساس می‌کند جایگاه خود را از دست داده است. حالا برادر یا خواهر جدید، مرکز توجه والدین شده است. پس روی تخت او می‌خوابد، او اصرار دارد شیشه شیر را در دهانش بگذارد، نوزاد را در بغل گرفته محکم می‌فشارد.
یکی از شایع‌ترین واکنش‌هایی که اغلب کودکان موقع بروز عمل رقابت از خود نشان می‌دهند حسادت است. حسادت که به معنی رشک بردن، بدخواهی و نابودی نعمت و مقام کسی را خواستن است، صفت مذموم و ناپسندی به شمار می‌رود. حسادت که در بین همه اقشار و طبقات اجتماعی و در همه سنین وجود دارد، یکی از رفتارهای شایع کودکان و نوجوانان است.
نوع و میزان و شدت حسادت، به زمان و مکان و سن و جنس کودک بستگی دارد. درباره حسادت تعاریف متعددی ارائه شده است که به دو مورد آن اشاره می‌شود. حسادت: واکنش کودک نسبت به از دست دادن محبت واقعی یا ذهنی والدین و نزدیکان که به صورت رفتارهای مزاحم بروز می‌کند. تعریف دیگر حسادت: نوعی خشم یا ترس که از احساس حقارت و محرومیت یا اضطراب حاصل می‌شود.
حسادت در کودکان تقریبا از 19 ماهگی آغاز می‌شود و در کودکان 3 ساله خیلی شدید است. اکثر قریب به اتفاق پژوهشگران عقیده دارند که حسادت در دختران بیشتر از پسران است. بچه‌ها در اثر این که بیشتر یا کمتر مورد توجه والدین قرار می‌گیرند در خانه نسبت به هم حسادت می‌ورزند. وقتی بچه‌ای متولد می‌شود، خواهران یا برادران بزرگتر او از این جهت که محبت مادر متوجه نوزاد می‌شود ناراحت می‌شوند و نسبت به او حسادت می‌ورزند.
علائم و نشانه‌های حسادت در کودکان دوران قبل از ورود به مدرسه بچه‌ها حسادت خود را نسبت به کودک کوچکتر از خود به صورت کتک زدن او ظاهر می‌سازند، گاهی حضور او را در خانه نادیده می‌گیرند و وجود او را انکار می‌کنند.
گاهی اوقات حسادت خود را به صورت تغییر رفتار خود نشان می‌دهند. مثلا رختخواب خود را تر می‌کنند و یا به مکیدن شست خود مبادرت می‌ورزند و گاهی اوقات از خوردن غذا خودداری می‌کنند و یا از برخورد با اشیاء ترس نشان می‌دهند. از جمع، گوشه‌گیری و تظاهر به بی‌اعتنایی می‌کنند، با رقیب خود دشمنی و بدرفتاری می‌کنند و از شخص مورد علاقه دوری می‌کنند.
هدف بچه‌ها از اجرای این گونه اعمال، جلب توجه مادر و منحصر نمودن علاقه و محبت او نسبت به خویشتن است. در حقیقت آنها از این وسیله دفاعی برای برخورد با موقعیت نامطلوب استفاده می‌کنند. حسادت در میان بچه‌ها در سال‌های سوم و چهارم زندگی بیش از سایر اوقات است.
تحقیقات نشان می دهد تعداد فرزندان دختر همیشه از پسرها بیشتر است، بچه‌های باهوش‌تر بیشتر از بچه‌های کم هوش حسادت می‌ورزند. بچه‌هایی که اختلاف سنی آنها از یک سال و نیم تا سه و نیم باشد بیشتر حسود هستند. بچه‌های اول معمولا بیشتر از بچه‌های دیگر حسادت می‌ورزند زیرا آنها مدت‌ها گل سرسبد خانواده محسوب می‌شدند و علاقه و محبت‌های خانواده متوجه آنها بوده است.
علل حسادت در کودکان یکی از عوامل موثر در پیدایش حسادت عدم اتخاذ یک روش در تنبیه و تشویق بچه‌هاست. اگر ذهن بچه‌های بزرگتر را برای تولد نوزاد آماده کنید کمتر نسبت به نوزاد حسادت می‌ورزند.
گاهی بچه‌ها نسبت به اعضای خانواده یا افرادی که مانع مصاحبت مادر با ایشان می‌شوند حسادت می‌کنند.
حسادت علل متعدد و گوناگون دارد. علل حسادت عبارت است از: احساس خطر و ترس از این که مبادا موقعیت فرد از او گرفته شود و دیگران از او جلو بیفتند، مقام پرستی، تنگ نظری، میل شدید به برتری طلبی و قدرت، حمایت بی‌مورد و توجه افراطی، طلاق و ازدواج مجدد والدین، احساس ناامنی، حق کشی و تبعیض، ترس از شکست و مردود شدن، تولد نوزاد در خانواده، مقایسه کودکان با یکدیگر توسط والدین، تحسین و تمجید بیش از حد یکی از کودکان در حضور دیگران. احساس حقارت‌، محرومیت و اضطراب، تهدید، ناکامی‌های دوران کودکی، عجب و خودپسندی، دشمنی، عداوت، استفاده از روش‌های تربیتی نادرست در خانواده، حرص و طمع، ظلم و تعدی و داشتن نقایص عضوی. کارشناسان این رشته در این مورد اتفاق نظر دارند که منشاء حسادت در کودکان در میل شدید هر یک به دستیابی به عشق انحصاری والدین نهفته است.
راهکارهایی برای مادران و پدران پیش از تولد نوزاد: اجازه دهید در دوران بارداری شکمتان را لمس کند و صدای قلب جنین را از طریق دستگاه مخصوص بشنود. با او صحبت کنید، آلبوم عکس‌های دوران نوزادی او را نشان دهید. به او بگویید زمانی هم او کوچک بود و مراقبت‌های خاصی لازم داشت. او هم در زمان نوزادی با شیشه‌ شیر می‌خورد و پوشاکش تعویض می‌شد. توصیه‌ای که به والدین می‌شود این است که قبل از تولد فرزند دوم تمام مسائل را برای بچه اول توضیح دهند و اثرات مثبت برادر و خواهر داشتن و اثرات منفی برادر و خواهر نداشتن و اثرات منفی تنهایی را برایش بیان کنند.
از او در چیدن وسایل اتاق نوزاد کمک بگیرد و نظرش را در مورد رنگ وسایل سوال کنید. بگذارید احساس مفید بودن پیدا کند. اگر تصمیم دارید او در اتاق خودش بخوابد حتما یکی دو ماه قبل از تولد نوزاد این تصمیم را عملی کنید تا احساس نکند با آمدن نوزاد او را از اتاق خودتان بیرون کرده‌اید. او را برای غیبت خودتان در زمان زایمان آماده کنید. برایش توضیح دهید در غیاب شما چه کسی از او مراقبت خواهد کرد و شما چه زمانی باز می‌گردید. او را برای انتقال نوزاد به خانه، به بیمارستان ببرید تا خود را یکی از استقبال‌کنندگان بداند.
پس از تولد نوزاد: از او به اتفاق نوزاد عکس بگیرید و برای مثال بگویید: در این عکس یک نفر پسر بزرگ خانه است و دیگری پسر کوچک خانواده. اجازه دهید به وسایل نوزاد دست بزند و صدای جغجغه را درآورد.
او را با مسئولیت نگهداری نوزاد درگیر کنید. از او بخواهید پوشک نوزاد را برایتان بیاورد. وقتی شما در اتاق نیستید او را سرگرم کند. هنگامی که نوزاد گریه می‌کند آرام به پشت نوزاد بزند و او را ساکت کند، اگر اصرار دارد نوزاد را در آغوش بگیرد با رعایت نکات ایمنی این اجازه را به او بدهید. این که کودک 5 ساله به نوزاد حسادت کند امری طبیعی است. او مجبور است شرایط جدیدی را تحمل کند. از این پس در هر آنچه داشته، باید با دیگری شریک شود. احساس او را درک کنید. اوقاتی را به او اختصاص دهید. حتی زمانی خیلی کوتاه او را در آغوش بگیرید. اگر عادت داشته روی زانوی شما بنشیند باز هم این امکان را در اختیارش قرار دهید.
توصیه‌ای که به والدین می‌شود، این است که قبل از تولد فرزند دوم تمام مسائل را برای بچه‌ اول توضیح دهند و اثرات مثبت برادر و خواهر داشتن و اثرات منفی تنهایی را برایش بیان کنند. از طرف دیگر بعد از تولد فرزند دوم این مساله را رعایت کنند که تمام حواس‌ها و ذهن‌ها عطف به بچه دوم نشود و در تمام کارها از بچه اول کمک گرفته و آن را در بزرگ کردن بچه دخیل کنند. اهمیت دادن به کودک و نظرخواهی از او این احساس را در کودک به وجود می‌آورد که هنوز برای خانواده‌اش عزیز و محترم است و احساس بزرگی می‌کند. برای کودکی که به نوزاد جدید و حسادت می‌کند راه‌های زیر را پیشنهاد می‌کنیم:
یکی از عوامل به وجود آمدن حسادت در کودک صرف وقت زیاد مادر برای رسیدگی به امور نوزاد است. اما بایستی توجه داشت در این برهه زمانی کودک بزرگتر نیازمند به محبتی بیشتر از همیشه است. زمانی که کودک می‌بیند محبت مادر هم اکنون مختص به نوزاد تازه‌وارد است احساس خشم می‌کند و همان طور که گفته شد دست به رفتارهایی می‌زند که مربوط به دوران قبلش می‌باشد زیرا او به آن درجه از منطق و تکامل فکری نرسیده که بتواند نیازهای نوزاد را درک کند.
نوزاد جدید مانند رقیبی در مقابل او قرار می‌گیرد و نسبت به او احساس خصومت می‌کند. برای جلوگیری از این حالت توصیه می‌شود که والدین نسبت به قبل بیشتر به کودک محبت کنند. مادر با این کار خود به کودک بزرگتر می‌فهماند که او نیز مورد علاقه و محبت خانواده است.
برای کودک توضیح دهید: به او بگویید که بچه چه وقت به دنیا خواهد آمد و هنگام حضور نداشتن شما در خانه چه کسی از او مراقبت خواهد کرد. هنگام رفتن به بیمارستان از کودک خداحافظی کنید و او را از بازگشت خود مطمئن سازید. اگر در شرایط نامناسب هستید و یا کودک خواب است، باید یادداشتی آماده کنید که در آن درباره زمان برگشت شما و احساستان نسبت به او نوشته شده باشد تا کودک خود آن را بخواند یا توسط پدر و یا یک بزرگتر بتواند از آن آگاه شود.
هنگام تولد فرزند جدید: برنامه‌ای ترتیب دهید تا کودک شما نوزاد را ملاقات کند؛ این کار موجب کاهش احساس نگرانی او درباره سلامت مادر خواهد شد. برای برگزار کردن یک مراسم کوچک، تولد نوزاد را جشن بگیرید. گاهی کودکان هنگام ملاقات مجدد مادر، ساکت و نگران هستند یا تمایلی به در آغوش گرفتن مادر یا بوسیدن او ندارند. خود را برای این گونه واکنش‌ها آماده کنید و آنها را بپذیرید. اگر چند روز از کودک دور هستید از طریق تلفن و یادداشت با او در تماس باشید. تغییرات پس از ورود نوزاد: توجه کنید که برنامه‌های روزانه کودک را طبق روال گذشته ادامه دهید.
او را در فعالیت‌های مربوط به شیرخوار شرکت دهید تا احساس طرد شدن نکند. رفتارهای مناسب کودک را تشویق کنید؛ مثلا بگویید از این که در عوض کردن لباس کوچولو به من کمک کردی متشکرم. تو خیلی خوب کمک می‌کنی. به او یاد بدهید چگونه نوزاد را بغل کند و در طول روز به او اجازه بدهید نوزاد را در آغوش بگیرد. واکنش‌های نوزاد را برایش توصیف کنید، مثلا بگویید: او دوست دارد تو به آرامی با او رفتار کنی. این توضیحات موجب بهتر شدن روابط بین آنان و لذت بردن از وجود یکدیگر خواهد شد. به علاوه زمانی که خانواده و بستگان شما فرزند جدید را ملاقات می‌کنند به آنها یادآوری کنید که به کودک بزرگتر نیز توجه کنند. زمانی را در طول روز به کودک اختصاص دهید و حتی سعی کنید چند دقیقه با او تنها باشید. احساس خود را به کودک نشان دهید و به او بگویید که دوستش دارید تا او نیز احساسات خود را برای شما بیان کند.
هنگام شیردهی به نوزاد: هنگام شیر دادن به نوزاد، پاسخگویی به رفتارهای کودک بزرگتر دشوار است.
پیش از برنامه شیردهی، کودک را سرگرم کنید، مثلا از اسباب بازی‌های جالب برای سرگرم کردن او استفاده کنید. بعضی از رفتارهای نامناسب کودک را نادیده بگیرید. بعضی از رفتارها مانند کودکانه صحبت کردن را نادیده بگیرید. هنگام انجام رفتارهای بچگانه با کودک صحبت نکنید و به او نگاه نکنید. در این زمان از اتاق خارج شوید یا به کار خود بپردازید. رفتار مطلوب کودک را تشویق کنید.
در برابر بدرفتاری‌های جدی کودک واکنش سریع نشان دهید، رفتارهایی مانند صدمه به نوزاد باید سریع پاسخ داده شود.
کودک بایستی بفهمد که آسیب رساندن به نوزاد پذیرفتنی نیست و با انضباط خاصی با او برخورد خواهد شد. در صورتی که با رعایت نکات گفته شده، همچنان با کودک خود درباره فرزند جدید مشکل دارید، بهتر است از مشاوران روان‌پزشک و یا روان‌شناس کودک بهره بگیرد.