سر کلاس با دوستان و معلم خود چگونه اخلاقی باید داشته باشیم؟

انسان موجودی کمال جو و تعالی‌پذیر است. کمال آدمی بر اثر حسن انجام وظایفی به دست می آید که به علت روابط گوناگون او با خود، خداوند و همنوعان ایجاد شده است. این روابط به ترتیب عبارتند از: رابطه انسان با خود، رابطه با خدا و رابطه با دیگران. انسان موجودی اجتماعی است و نیازمند معاشرت، تبادل افکار و ایجاد روابط نیکو با همنوعان است و بر اثر همین معاشرتها و تبادل افکار روابط انسانی شکل می‌گیرد و فرهنگ انسانی هویت خود را آشکار می‌سازد، در دیدگاه اسلامی، جامعه و روابط انسانی آن، رنگ الهی و عبادی به خود می‌گیرد و همه جنبه‌های گوناگون رفتار آدمی در جهت نیل به هدف نهایی که انسان کامل شدن است، معنا و مفهوم می‌یابد. آداب معاشرت از نظر اسلام را می‌توان در دو مرحله‌ی (اندیشه) و (عمل) خلاصه کرد. مرحله اندیشه به این معناست که مسلمانان باید صفحه اندیشه و نیت خود را نه تنها نسبت به برادران دینی خود، بلکه نسبت به تمام انسانها و بلکه موجودات خدا، نیکو و زیبا گردانند و اندیشه خیرخواهی، نصیحت، دوستی و سعادت آنها را در سر بپرورانند و از نقشه کشی و توطئه چینی بر ضرر آنان بپرهیزند. امام علی(ع) در این مورد می‌فرماید: خدای سبحان دوست دارد که نیت انسان درباره همنوعانش نیکو و زیبا باشد. شرح غرر الحکم، ج 2، ص 667.)

امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق خود در مورد حق آموزگار می فرمایند:

اما حق معلم وآموزگار تو این است که او را بزرگ داری و مجلس او را محترم شماری گفته های او را خوب گوش دهی و فراگیری و بدو روی آوری او را کمک کنی نا آنچه را که از دانش و علم بدان نیازمندی به تو بیاموزد. به تو یاد بدهد که عقل و اندیشه ات را فارغ سازی و فهم و زیرکی ات را به کار گیری و دل را پاکیزه کنی و چشم را با ترک شهوات جلا و روشنائی بخشی و بدانی که تو نسبت به آموخته هایت از او فرستاده ای هستی به نزد آنان که از دانش بی بهره اند . آموخته هایت را باید خوب به دیگران انتقال دهی و هرگز در این رسالتی که بر عهده گرفته ای خیانت نورزی.(کتاب سیری در رساله حقوق امام سجاد علیه السلام)

مرحله عمل: اسلام در مرحله عمل برای تنظیم روابط اجتماعی انسانها آداب و وظایفی قرار داده و پایه آن را بر ایمان به خدا و تقویت روح فضیلت و انسانیت بنا نهاده است. بسیاری دوست دارند در ارتباط با همنوعان خویش زندگی موفقی داشته باشند، ولی به جهت ناآگاهی از چگونگی معاشرت و آداب آن و نیز رعایت نکردن آن آداب، توانایی برقراری روابط مناسب و اسلامی را از دست می‌دهند و به ناچار منزوی می‌شوند. بنابراین شناخت این آداب در مرحله عمل و توانایی ایجاد ارتباط مناسب با قشرهای مختلف جامعه از اهمیت بسیاری برخوردار است. امیرمؤمنان در یک دستور، خطوط کلی آداب معاشرت در مرحله عمل را این چنین بیان می‌کند: خویشتن را میان خود و دیگران میزان قرار ده؛ آن چه را برای خود می‌خواهی، برای دیگران بخواه و آن چه را برای خود خوش نمی‌داری، برای دیگران نیز خوش مدار. به کسی ستم نکن، چنانکه دوست نداری به تو ستم شود و به دیگران نیکی کن همان‌گونه که دوست‌داری به تو نیکی شود. نهج‌البلاغه، نامه 31، بند 28.)

آداب معاشرت در مرحله عمل، بحث بسیار گسترده‌ای است که این نامه گنجایش آن را ندارد. ما فقط بطور خلاصه مواردی از آنرا در اینجا ذکر می‌کنیم:

1 احترام به دیگران: احترام به معنی عدم تجاوز به حقوق آنان است که شامل احترام به جان، مال، ناموس و آبروی آن‌ها می‌شود. پیامبر اسلام(ص) در حدیثی فرمودند: مسلمان کسی است که مردم از دست و زبان او در آسایش باشند، یعنی در رفتار و گفتار خود هیچ زیانی به دیگران نرساند و حقوق چهارگانه آنان را حفظ کند.

2 سلام و احوال‌پرسی: شایسته است یک مسلمان هنگام دیدار برادران دینی خود، با سلامی آرامش بخش و شادی آفرین، آنان را شاد و مسرور سازد و به این وسیله روابط اجتماعی خود را تحکیم بخشد.

3 زیبایی کلام: ما در سخن گفتن با دیگران دو وظیفه داریم؛ اول: سخنان خوب بگوییم و از سخنان زشت و خلاف ادب پرهیز کنیم. دوم: خوب و زیبا سخن گفتن: گاهی انسان سخنان خوبی دارد ولی آن‌ها را درست بیان نمی‌کند. چنانچه شاعر گوید: هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد. به همین جهت در روایات بسیار سفارش شده که قبل از سخن گفتن، کاملاً فکر کنید تا نسنجیده سخنی نگویید. چه بسا سخن حقی که در محل نامناسبی بیان شود و باعث بروز مشکلات فراوانی گردد.

4 مزاح و شوخی: اسلام برای مزاح و شوخی هم آداب خاص دارد. مزاح و شوخی چون باعث خنده و شادی می‌شود یکی از بهترین عوامل آرامش روانی و رفع خستگی روحی محسوب می‌شود و سبب ایجاد پیوند دوستی بین افراد می‌گردد. پیامبر خدا و اهل بیت او نیز اهل مزاح و شوخی بوده‌اند و برای رفع خستگی و کسالت افراد از آن استفاده می‌کردند ولی همانطور که گفتیم آداب و قوانین خاص هم برای آن قرار داده‌اند.

اولاً: باعث آزار و اذیب طرف مقابل نشود، ثانیا": غیبت یا تمسخر مسلمانی در آن نباشد. ثالثا": زیاده‌روی و افراط در آن نکنند که باعث می‌شود هیبت و وقار شخص لکه‌دار شود و ارزش او را در بین مردم پائین آورد.

5 رعایت شئون اجتماعی مانند: پاکیزگی، وقار، احترام به بزرگترها، نظم و انضباط، وفای به عهد، رازداری، مهربانی و گذشت که میزان نفوذ انسان را در دیگران بالا می‌برد.

6 موارد ویژه: در آداب معاشرت گرچه بر ما لازم است نسبت به همه انسانها و بلکه همه موجودات خیرخواه و مهربان باشیم، ولی دین اسلام در بعضی از موارد تأکید بیشتری کرده است مانند :

1 صله رحم و رسیدگی به اقوام و آشنایان و از همه مهمتر اعضای خانواده 2 همسایه‌داری و رعایت حقوق آنان 3 مهمانداری و آداب پذیرایی از آنان 4 عیادت مریض و رسیدگی به مشکلات او 5 تشییع جنازه و تسلی دادن به بازماندگان و رسیدگی به مشکلات آنان.

هر کدام از موارد فوق دارای مطالب و فروع فراوانی است که احتیاج به توضیح و مطالعه وسیعی دارد ولی از مجموع آن‌ها می‌توان نمایی کلی از آداب معاشرت اسلامی را بدست آورد.

7 آفات معاشرت: مطلب دیگر این که معاشرت با دیگران اگر در قالب رفت و آمد صورت گیرد، مانند صله رحم و رفت و آمد فامیلی و نیز معاشرت با دوستان و آشنایان، ممکن است دارای آفات و مضراتی هم باشد که بی‌توجهی به آن آثار زیانباری به دنبال دارد. بنابراین لازم است این معاشرت‌ها دقیق و حساب شده باشد. ما در اینجا به بعضی از نکات مهم در این زمینه اشاره‌ای می‌کنیم:

1 پرهیز از گناه: رفت و آمدها و معاشرت‌ها زمانی مفید و مؤثر و موجب خشنودی خداوند خواهد بود که سبب گناه نباشد. چه بسا مهمانیهایی که در آن شئون اسلامی رعایت نمی‌شود و بطور مثال حریم بین زن و مرد از بین می‌رود. شرکت در این جلسات برای خانواده‌ها و خصوصا بچه‌ها، بسیار خطرناک خواهد بود.

2 پرهیز از مزاحمت و تشکیل جلسات پر هزینه؛ چه بسا افرادی به بهانه صله رحم و رفت و آمد، سبب تحمل زحمت و مخارج زیادی به فامیل می‌شوند. اینگونه معاشرت‌ها نه تنها جلب محبت نمی‌کند بلکه باعث دشمنی و کینه می‌شود.

3 پرهیز از خوشرویی و خوش اخلاقی بیجا: یکی از آداب معاشرت، خوش اخلاقی و خنده رو بودن است، به شرطی که به جا باشد. اما در مواردی خوش اخلاقی و خنده‌رو بودن، سبب سوء استفاده افراد می‌شود و آنان را در انجام وظایف خود سست می‌کند. بطور مثال اگر معلم دائما با بچه‌ها شوخی کند و سختگیری را به بهانه خوش اخلاقی کنار بگذارد، بچه‌ها دست از درسی بر می‌دارند و هیچکدام به آن اهمیت نمی‌دهند. سپس حسن معاشرت همیشه به معنای خوشرویی و خنده رویی نیست. به همین جهت در روایتی آمده که با گناهکاران چهره‌ای عبوس داشته باشید تا از کارهایشان دست بکشند. وسائل، ج 11، ص 413.)

www.morsalat.com