آیا در اسلام بین مقتول کافر و مسلمان تفاوتی هست؟

مفسّران و فقها بر واجب نبودن قصاص مسلمان در برابر کافر ذمّی اتّفاق نظر دارند و قایل اند که مسلمان در برابر کفار ذمّی قصاص نمی شود.
لکن سیّدمرتضی می نویسد:
اگر مسلمانی در قتل کافر ذمّی معتاد شده است و برآن اصرار میورزد، در برابر، قاتل قصاص می شود و ولی دم کافر، تفاوتی را که بین دیه ی مسلمان و کافر است، به ولی دم مسلمان می پردازد.[1]
امّا فقهای اهل سنّت دیدگاه های متفاوتی دارند:
1. جمعی از فقهای اهل سنت به قصاص نظر داشته اند؛ چنان که جصاص نقل می کند:
ابوحنیفه، ابویوسف، محمّد و زفرو ابن ابی لیلی و عثمان البتی، قایل اند که مسلمان در برابر ذمّی قصاص می شود.[2]
2. برخی نیز قصاص را جایز نمی دانند. ابن شبرمه، سفیان ثوری، اوزاعی و شافعی می گویند: مسلم در برابر کفار ذمّی قصاص نمی شود.[3]
3. جمعی دیگر مثل مالک، لیث بن سعد و... تفصیل داده اند و می گویند: اگر مسلمان، ذمّی را ناگهانی (به شکل ترور) کشته است، قصاص می شود وگرنه قصاص نمی شود.[4]
آن عدّه از فقهای اهل سنت که قصاص مسلمان را در برابر کفار ذمّی پذیرفته اند به عموم آیه ی 178 سوره ی بقره و 45 سوره ی مائده و روایات نبوی استدلال کرده اند. بدین صورت که:
جمله ی (کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلی ) عام است و دربرگیرنده ی مسلمان و ذمّی است؛ و نیز جمله ی (الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثی بِالْأُنْثی)دربرگیرنده ی مسلمان و کافر است؛ و نیز جمله ی (فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْءٌ) بر خصوص مسلمان دلالت ندارد؛ زیرا ممکن است کافر و مسلمان از حیث نسب با هم برادر باشند.[5]
و جمله ی (وَ کَتَبْنا عَلَیْهِمْ فِیها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ)، حکم قصاص در برابر کافر ذمّی را دربر دارد.[6]
ولی از دو آیه ی یاد شده، قصاص در برابر کافر استفاده نمی شود؛ زیرا آیه ی اوّل خطاب به مؤمنان است، نه کافران؛ (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ).[7]
زمخشری می نویسد:
مخاطب آیه مسلمانان اند و در آن، وجوب قصاص برآنان بیان شده است.[8]
اکثر مفسران معتقدند که مقصود از کلمه ی (مِنْ أَخِیهِ) در آیه ی (فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ) برادر دینی است. از این واژه می توان فهمید که مقصود آیه، قصاص مسلمان در برابر مسلمان است؛ و آیه ی دوّم، حکم قصاص در بنی اسراییل و نیز واجب بودن قصاص را به طور کلی بیان می کند که جزئیات آن در آیه ی 178 سوره ی بقره به تفصیل آمده است؛ (جنایت یا نفسی است (مثل این که شخصی عمداً دیگری را بکشد) و یا اجزایی (مثل این که شخصی یکی از اجزای بدن انسانی را قطع یا مجروح نماید). پس از برخی آیات قرآنی و روایات استفاده می شود که تساوی در قصاص شرط است، مثلا اگر فرد آزادی، بنده ای را بکشد، آن فرد آزاد را قصاص نمی کنند.
از حضرت صادق(علیه السلام) روایت است که فرمود:
اولا: مرد آزاد را برای قصاص بنده نمی کشند، بلکه او را به شدت تمام می زنند و قیمت آن را از قاتل گرفته و به مولای آن بنده می دهند؛
ثانیاً: پدر را به جهت کشتن فرزند قصاص نمی کنند؛
ثالثاً: عاقل را به جهت کشتن دیوانه ای قصاص نخواهند کرد؛
رابعاً: هرگاه مردی قصد زنا با زنی را داشته و آن زن برای دفاع، آن مرد را بکشد، زن قصاص نمی شود و خون مرد به هدر رفته است.[9]
اگر مسلمانی کافری را بکشد او را قصاص نمی کنند، مگر این که به قتل آنان معتاد شده باشد.[10]
در پایان آنچه قابل ذکر است این که قاعده ی نفی سبیل کافران بر مسلمانان نیز قصاص مسلمان در برابر ذمّی را مردود می کند.[11]
در اسلام، ارزش انسان بر اساس خدامحوری است:
(إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ)؛[12] گرامی ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست.
براین اساس نمی توان گفت که یک مؤمن مسلمان و یک کافر احکام برابری دارند.
پی نوشتها:
[1]. سیدمرتضی، الانتصار، ص 272.
[2]. احمد جصاص، احکام القرآن، ج 1، ص 140، باب قتل المؤمن بالکافر.
[3]. همان.
[4]. همان.
[5]. همان.
[6]. همان.
[7]. سوره ی بقره، آیه ی 178.
[8]. زمخشری، کشّاف، ج 1، ص 220.
[9]. به نقل از سید ابراهیم بروجردی، تفسیر جامع، ج 1، ص 286.
[10]. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 19، ص 79، ج 1؛ کلینی، فروع کافی، ج 7، ص 309، ح 4.
[11]. الهام گرفته از: فصلنامه ی پژوهش های قرآنی، ش 5 8، ص 408، حسین اسماعیل زاده، (فقه و حقوق)، سال دوّم، ش 5 8، ص 408.
[12]. سوره ی حجرات، آیه ی 13.
منبع: اسلام و اقلیّت های مذهبی، محمد باقر طاهری، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (1384).