خلاصه پرسش: برادری هفت ساله دارم که امسال به مدرسه رفته است. او آخرین فرزند خانواده است و 4 خواهر و برادر بزرگتر از خودش دارد....

شرح پرسش:
برادری هفت ساله دارم که امسال به مدرسه رفته است. او آخرین فرزند خانواده است و 4 خواهر و برادر بزرگتر از خودش دارد. او در خانه، بسیار شرور و زورگو است. امّا در مدرسه ساکت و آرام و اغلب از همکلاسی‌هایش کتک می‌خورد. لطفا بفرمایید که چرا علی‌رغم اینکه در خانه بسیار شرور و زورگو است، این چنین در مدرسه سرکوب می‌شود؟

پاسخ:
توجه به مسائل تربیتی و آموزشی کودکان یکی از موضوعات اساسی و راهبردی محسوب می‌شود و زمینه‌‌ساز تربیت صحیح کودکان است. کودکان تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند که دلیل آنها تنها به خاطر تفاوت در محیط نیست.
اگر چه تربیت، عامل مهمی در رفتار کودکان است، امّا عوامل دیگری نیز در رفتار کودک مؤثر هستند، در مورد رفتارهای اجتماعی کودک نیز، باید توجه داشت که هیچگاه یک عامل به تنهایی دخیل نیست، بلکه عوامل متعددی در این زمینه مؤثر هستند که شناخت دقیق عوامل و برطرف نمودن دغدغه ها نیازمند مراجعه حضوری به روان شناس بالینی دارد در عین حال در ادامه به برخی نکات کلی اشاره می شود.

یکی از موضوعات رایج در رابطه با مشکلات کودکان به خصوص در سالهای نخست مدرسه مسأله ناهمسانی رفتار کودکان در محیط خانه و مدرسه است.
برای تبیین موضوع مطرح شده لازم است دو بُعد مسأله را جدای از یکدیگر و به صورت متمایز بیان کنیم.
1. زورگویی کودک در محیط خانه؛
اینکه برادر کوچک شما در محیط خانه زورگو و با جسارت است، به چند عامل بر می‌گردد:
الف. توجه و حمایت والدین: یکی از عواملی که ممکن است باعث ایجاد اینگونه رفتار در وی شده است، حمایت بیش از اندازه والدین است. برخی از پدر و مادرها به فرزند کوچکشان بیش از اندازه آزادی عمل می‌دهند و معمولاً در دعواها و جر و بحث‌هایی که بین فرزندان پیش می‌آید، جانب او را می‌گیرند. این گونه حمایت‌ها و جانبداری‌ها باعث می‌شود که کودک همیشه خودش را حق به جانب بداند و به دلخواه خود رفتار نماید.
ب. تفاوت‌های سنّی بین خواهرها و برادرها؛ از دیگر عواملی که باعث شده برادر شما درمحیط خانه و در مقابل بزرگترها جسور و بی‌ملاحظه باشد، تفاوت سنی وی با دیگران است. خواهرها و برادرهای بزرگتر به خاطر آن که به مرحله‌ای از رشد رسیده‌اند که می‌توانند خوب را از بد تشخیص دهند و به پیامد رفتارهای خویش بیندیشند، لذا بر رفتارهای خویش کنترل دارند و نمی‌خواهند در برابر دیگران مقاومت نمایند. تنها فردی که آزادی عمل دارد و ملاحظه هیچ چیز و هیچ کس را نمی‌کند، برادر کوچک شما است که با توجه به اقتضای سنّ خویش اینگونه عمل می‌کند.
ج.آشنایی بامحیط خانه: سومین عاملی که احتمالاً باعث جرأت و جسارت در رفتارهای برادر شما در محیط خانه شده است،‌احساس امنیت و آشنایی با محیط است. وی در محیط خانه کاملاً احساس امنیت می‌کند، لذا هر چه دلش می‌خواهد انجام می‌دهد.
د. فرصت دادن به کودک در محیط خانه؛ در محیط خانه به وی فرصت داده شده است تا مطابق میل خود عمل کند و این باعث جرأت و جسارت در وی شده است و رفتارهای آزاردهنده‌ای از خود بروز می‌دهد.
ه: رفتاربزرگترها:اگربزرگترهادرک درستی از شرایط سنی کودک نداشته باشندومهارت لازم دربرخورد بااوراکسب نکرده باشند،ممکن است رفتارهای بدی با اوداشته باشندودرواقع این پرخاشگری های کودک بازتاب رفتارهای نادرست بزرگترها باشد.
2. علل ساکت شدن کودک در محیط مدرسه؛
پس از آن که علل اصلی زورگویی کودک در محیط خانه را شناختیم، اینک به این موضوع می‌پردازیم که چنین کودکی چرا در مدرسه اینقدر ساکت و آرام است:
الف. ناآشنایی بامحیط مدرسه؛ مدرسه، موقعیت تازه‌ای برای کودک است. لذا برخی کودکان احساس می‌کنند مدرسه محیطی بیگانه و توأم با فشار است که آنها را از والدین‌شان جدا می‌کند. محیط فیزیکی مدرسه ،معلمان و همکلاسی‌ها برای کودک افراد تازه‌ای هستند که کودک نمی‌تواند به آسانی خودش را همان گونه که هست نشان دهد. کودک در ماه‌های اول مدرسه کاملاً احساس بیگانگی می‌کند و قدری از شوخی و شلوغ بازی دست برمی‌دارد.
ب. علاوه بر احساس غربت، کودک به لحاظ آن که از پدر و مادر و خانواده جدا شده است، در ماه‌های اول مدرسه آرام و ساکت می‌شود و کمتر با دیگران به تعامل و رابطه می‌پردازد.
ج. کودک در محیط مدرسه و جمع دوستان متوجه می‌شود که اگر کسی را کتک بزند، او هم ساکت نمی‌ماند بلکه تلافی می‌کند و از طرفی نظم و قوانین مدرسه و ترس از برخوردهای معلمان و مربیان باعث می‌شود که در حدّ توان رفتارهای سازگارانه‌تر از خود نشان دهد.
مانمی دانیم دغدغه شما ازبابت پرخاشگری درخانه است یا انزوا ومظلومیت درمدرسه. دررابطه با پرخاشگری در خانه بایددرابتدا علت آن را شناسایی کنیدوسپس راهکار مناسب درمان واصلاح رفتاررا انتخاب نمایید.اما ازبابت مدرسه نکته‌ای که باید توجه داشت این است که اینگونه کودکان ممکن است کاملاً باهوش و پرانرژی باشندو قدرت کنترل خود، و تشخیص این که در چه شرایطی لازم است آرامش بیشتری داشته باشند و کمتر با دیگران دعوا کنند ‌را داشته باشند، پس هیچ جای نگرانی نیست که برادر شما در سال اول مدرسه اینگونه شده است. شما باید سعی کنید همین رفتار وی را به سوی مثبت جهت دهید، تا بتواند هم با محیط مدرسه بیشتر آشنا شود و هم نظم و‌آرامش را به عنوان یک رفتار مطلوب در محیط خانه نیز متبلور سازد.
آنچه برای کودک نامطلوب است، انزوا و گوشه‌گیری و ارتباط ناسالم با دیگران در دراز مدت می‌باشد،[1] امّا در آغاز روزها و ماه‌های مدرسه هیچ مشکلی ندارد.
شما باید با معلمان و مربیان مدرسه همکاری کنید تا این حالت به یک عادت و رفتار منفی دایمی در کودک تبدیل نشود، سکوت به صورت مثبت و در چارچوب شرایط و موقعیت مدرسه، نه تنها نامطلوب نیست، بلکه امری پسندیده و بهنجار محسوب می‌شود.
از سوی دیگر نحوة برخورد و رفتار معلمان در جهت‌دهی و اصلاح رفتار دانش‌آموزان بسیار مؤثر است. اگر معلمان ،محیط امن و سرشار از محبت و احترام را برای کودک فراهم کنند، کودک به باز سازماندهی رفتارهای خویش پرداخته و در این صورت مدرسه یکی از عوامل و زمینه‌های مثبت برای کودک محسوب می‌شود و می‌تواند کاستی‌ها و نقص‌های تربیتی خانه را نیز جبران کند.
با توجه به این اصل، توصیه می‌شود که با معلمان و مربیان مدرسه همکاری نموده و رفتارهای کودک را در جهت مثبت هدایت نمایید. در عین حال از اصلاح رفتارهای کودک در خانه نیز غافل نباشید.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. علی باقی نصر آبادی، مدیریت تربیت و پیشرفت تحصیلی، انتشارات لوح محفوظ، چاپ اول، 1377.
2. سید احمد زرهانی، نگاهی به نقش‌های تربیتی خانه و مدرسه، انجمن اولیا و مربیان، چاپ چهارم، 1380.
3. عباس اسماعیلی یزدی، فرهنگ تربیت، انتشارات دلیل ما، چاپ اول، 1381.

پی نوشتها:
[1] . کاپلان سادوک، اختلالات روانی و رفتاری دوران کودکی و نوجوانی، ترجمه سید مهدی صابری و همکاران، نشر قلمستان هنر، 1377، فصل‌های 1 و 2.
منبع: اندیشه قم