پسر و دختری دارم که با هم ناسازگاری می کنند و همچنین در زمینه نماز سهل انگاری می کنند لطفا راهنمایی کنید.

همانگونه که در روایت شریفی امام صادق (ع) می فرمایند: (اِنَّ خَیرَ ما وَرَّثَ الآباءُ لاَِبنائِهم الاَدَبُ لا المالُ؛ فَانَّ المالَ یذهَبُ و الاَدَبَ یبقی؛[1] بهترین چیزی که پدران برای پسرانشان به ارث می گذارند، تربیت است نه مال؛ چراکه مال می رود و تربیت می ماند). بی تردید از جمله وظایف و تکالیفی که بر عهده والدین نهاده شده است، تربیت صحیح دینی و اجتماعی فرزندان می باشد، که در مواقعی موجبات نگرانی و دلواپسی های والدین را فراهم می آورد، که نکند در این امر خواسته یا ناخواسته اشتباه و یا کوتاهی داشته باشند. بنابراین می طلبد که والدین گرامی با بالا بردن اطلاعات علمی و دینی خود، در مورد مراحل تحول و چگونگی رشد و تربیت صحیح فرزند، به نحو مطلوب تری در این مسیر گام بردارند، تا به یاری خداوند متعال بتوانند فرزندانی شایسته و صالح تربیت نمایند. پیامبر (ص) در این رابطه می فرمایند: (اِنَّ الوَلَدَ الصّالِحَ رَیحانَةٌ مِن رَیاحینِ الجَنَّةِ؛[2] همانا فرزند شایسته، گلی از گل های بهشت است).
پس از ذکر این مقدمه، از چند جنبه سؤال شما را مورد بررسی قرار می دهم.
الف) نکات و اصول کلی در رابطه با تربیت فرزندان
برای تربیت صحیح فرزندان، نکات و اصول کلی است که بایستی والدین جهت تربیت بهتر فرزندان، آنها را مدنظر و توجه قرار دهند. از جمله این نکات و اصول، عبارتنداز:
1. فرزندان آنگونه که ما می خواهیم نمی شوند، بلکه آنگونه که ما هستیم، می شوند. یعنی رفتار و کردار ماست که فرزندان را می سازد، نه خواسته ها و گفتار ما.
2. هماهنگی گفتار و عمل؛ بایستی والدین سعی نمایند در مقام تربیت، رفتار و گفتارشان موافق هم باشد و تعارض نداشته باشد. چرا که در صورت وجود ناهماهنگی و تعارض بین گفتار و رفتار، فرزندان دچار تعارض و دوسوگرایی شده و نمی توانند مسیر صحیح و درست را انتخاب نمایند. پیامبر گرامی اسلام فرمودند: (یا اباذر مَن وافق قوله فِعلَهُ فذلک الذی اصاب حظّهُ و مَن خالف قوله فِعله فانّما یُوبّخ نفسه؛[3] ای ابوذر؛ هر کسی گفتارش با کردارش موافق باشد بهرة خود را از سعادت دریافت کرده است و هر کسی که کردارش مخالف گفتارش باشد (هنگام پاداش) خود را سرزنش خواهد کرد).
3. شیوه تربیتی والدین بایستی هماهنگ و یکسان باشد؛ یعنی والدین جهت تثبیت نمودن یک رفتار مناسب در فرزندانشان و یا اصلاح و تغییر یک رفتار نادرست و نامناسب آنها، بایستی هر دو هماهنگ و به یک شیوه عمل نمایند؛برای مثال اینطور نباشد که یکی سخت گیر و دیگری سهل گیر. و اگر هم که اختلاف عقیده ای در رابطه با تربیت فرزندان دارند، به هیچ عنوان در جلو فرزندان بیان نشود و فرزندان از آن مطلع نگردند؛ چرا که این ناهماهنگی اگر واضح شود، باعث ایجاد خلل در تربیت فرزندان شده و موجب سوء استفاده های فرزندان از این اختلاف سلیقه و عقیده در تربیت می شود.
4. مراحل رشد و تحول کودکان مورد توجه دقیق قرار گیرد؛ چراکه فرزندان در طی مراحل رشد و تحول، خصوصیات و ویژگی های جسمی و روانی خاص آن مرحله را دارا می باشند؛ لذا بایستی والدین نیز با آگاهی از این خصوصیات، به گونه ای مناسب با آنها ارتباط و برخورد داشته باشند.
5. جهت تربیت صحیح فرزندان بایستی شخصیت فرزند را از رفتار نادرست او جدا دانست و کل شخصیت او را مورد سرزنش قرار نداد؛ برای مثال هنگامی که فرزند حرف ناشایستی می زند، کل شخصیت او را مورد عتاب و سرزنش قرار ندهید و نگویید که دیگر تو را دوست ندارم، بلکه رفتار او را از شخصیتش جدا کنید و به او بیان کنید که این رفتار او مناسب نیست، لذا از این رفتار خوشتان نمی آید.
6. اظهار محبت و برقراری ارتباط عاطفی؛ از جمله نکات مهم در تربیت فرزندان، اظهار محبت و برقراری رابطه عاطفی صحیح و حساب شده با آنان می باشد.
7. احترام و عدم تحقیر؛ بایستی والدین بگونه ای رفتار کنند که فرزند هیچگاه احساس تحقیر و خرد شدن نکند؛ چرا که تحقیر فرزند در کودکی زمینه پایین آمدن اعتماد به نفس و عزت نفس و یا پرخاشگری های او را به دنبال خواهد داشت، که خود موجبات آسیب های روحی و روانی بسیاری را فراهم می نماید. امام صادق (ع) فرمودند: (اکرموا اولادکم و احسنوا آدابهم یُغفَرلکم؛[4] فرزندان خود را احترام کنید و آداب شان را نیکو گردانید که مورد رحمت و بخشش قرار می گیرید).
8. بایستی حقوق و مسئولیت ها مناسب با سن و نقش اعضاء خانواده برای همه و خصوصا فرزندان، کاملا مشخص و واضح گردد و در برابر هر حقی، مسئولیتی بر عهده گذاشته شود.
9. در تربیت فرزندان، نقش پدر خصوصاً از سنین 12 سال به بعد پررنگ تر و برجسته تر شود (حتی در تربیت دختران). علاوه بر این در این سنین یک تقسیم مسئولیتی نیز بین والدین صورت گیرد؛ یعنی بایستی مادر مسئول درخواست امور از فرزندان باشد (برای مثال اینکه امروز بایستی درس بخوانند) و پدر مسئول پی گیری امور باشد (او تکالیف فرزندان را مورد بررسی قرار دهد و اگر تشویق و تنبیهی نیاز بود، به اجرا درآورد).
پس از ذکر این نکات و اصول اساسی و کلی، می پردازیم به جزئیات سؤال شما:
در رابطه با این موضوع که بیان داشته اید: (فرزندانتان با همدیگر ناسازگاری می کنند و حسادت می نمایند و...)، لازم به ذکر است که در موارد بسیاری حسادت فرزندان نسبت به یکدیگر، یا ناشی از افراط والدین در مقایسه نمودن فرزندان با یکدیگر و به رخ کشیدن خصوصیات مثبت یکی از آنها نسبت به طرف دیگر می باشد و یا ناشی از عدم رعایت عدالت بین فرزندان (یا در واقع اینگونه است و یا فرزندان اینگونه برداشتی را دارند) و توجه بیشتر به یکی از آنها می باشد، که خود موجب ناسازگاری بیشتر بین آنها می شود. بنابراین لازم است که سعی نمایید از مقایسه آنها با یکدیگر خودداری نمایید و خصوصیات مثبت یکی را به رخ دیگری نکشید. علاوه بر این لازم است نشان دهید که همه فرزندانتان را به یک اندازه دوست دارید. اگر در واقع نیز اینگونه بوده، ولی آنها این برداشت اشتباه را داشته اند، بایستی به تدریج این برداشت اشتباه آنان را اصلاح نمایید. مطمئناً به تدریج حسادت و ناسازگاری آنها نسبت به یکدیگر از بین می رود.
اضافه بر این بایستی به این نکته مهم توجه داشته باشید، که دختر 11 ساله شما در سنین نزدیک بلوغ می باشد، که یقینا تغییرات جسمی و روانی زیادی را به دنبال خواهد داشت. از جمله این تغییرات: عدم ثبات عاطفی، پرخاشگری و احساس بزرگی و استقلال در تصمیم ها و رفتارها می باشد. لذا این تغییرات باعث می شود که در مواردی نسبت به دیگران بی حوصله شود و شروع به ناسازگاری نماید. بنابراین لازم است با مطالعه کتب مربوط به این مرحله از تحول فرزند، با آگاهی یافتن از خصوصیات این دوران، ارتباطی صحیح با او برقرار نمایید و به او کمک نمایید که به نحو شایسته ای از این مرحله عبور نماید.
در رابطه با مسأله نماز فرزند 11 ساله تان، لازم است به این نکته توجه نماییدکه برای مقید شدن او به نماز، بایستی زمینه آن را به تدریج فراهم نمایید. از امر و نهی های بیش از حد اجتناب نمایید؛ زیرا همانگونه که بیان شد او در سن بلوغ است و معمولا فرزندان در این سن احساس بزرگی و استقلال دارند و به راحتی تن به امر و نهی های والدین نمی دهند و فشار بیش از حد نیز موجبات لجبازی بیشتر آنها را فراهم می آورد. بنابراین سعی نمایید با ایجاد رابطه عاطفی مناسب و محبت آمیز، به تدریج الگو دهی مناسبی برای او داشته باشید. یعنی سعی نمایید خودتان به بهترین وجه ممکن نماز را اقامه نمایید. علاوه بر این با عمل به راهکارهایی، او را ترغیب به نماز نمایید. از جمله این راهکارها عبارت اند از:
1. به بهترین وجه، با پوشیدن بهترین لباس و عطر زدن و در سجاده ای زیبا نماز را اقامه نمایید؛ زیرا هر چقدر که شما به نماز بیشتر اهمیت دهید و با حوصله تر نسبت به آن برخورد کنید، بگونه ای غیر مستقیم، اهمیت آنرا به فرزندان خود نشان می دهید.
2. در مواردی، برکتی را که در زندگی خود دارید، ناشی از نماز و عبادت بیان کنید و نشان دهید که چقدر در زندگی تان تأثیر مثبت داشته و موجبات آرامش روحی و روانی شما و حل شدن مشکلاتتان را به دنبال داشته است.
3. در مواقعی که حوصله دارند، سعی نمایید با پیش کشیدن بحث های مذهبی و دینی، موضوعات در رابطه با اهمیت نماز و تأثیرآن را بیان نمایید.
4. هر از چند مدتی چادر نمازی و سجاده زیبایی را به او هدیه دهید.
5. سفرهای زیارتی بیشتری را در برنامه خود بگنجانید. بی شک رفتن به حرم های مقدس امامان و امام زادگان علیهم السلام ، تأثیر معنوی بسیار زیادی را بر جای خواهد گذاشت. البته بهتر است که اینگونه سفرها، همراه با سفرهای تفریحی انجام شود، تا تأثیر گذاری آن دو چندان شود.
6. به خصوصیات مثبت او توجه نمایید و آنها را برجسته نمایید. وقتی فرزند ببیند که والدین به این خصوصیات و ویژگی های مثبت او توجه دارند و به آنها می بالند، به تدریج سعی می نمایند بگونه ای رفتار کنند که رضایت بیشتر والدین را فراهم نمایند.
در رابطه با این موضوع که بیان داشته اید: (دختر 11 ساله ام تا پاسی از شب بیدار است و...)، لازم به ذکر است که خواب کودکان تا حدود زیادی برگرفته از الگوی خوابی است که والدین در خانواده نشان می دهند. بنابراین لازم است که شما اول الگوی خواب مناسب و منظمی را در خانه تعریف کنید و خودتان نیز به آن عمل نمایید. مطمئناً پس از مدتی آنها نیز این الگو را به اجرا در می آورند. این موضوع به این معنا نیست که همه باید در یک زمان بخوابند و والدین نیز موظفند با فرزندان بخوابند؛ بلکه باید زمان دقیق خواب فرزندان را به آنها گوشزد کرد و آنها را ترغیب نمود که طبق برنامه به رختخواب بروند. این موضوع باعث می شود پس از مدتی چرخه منظم خواب در آنها شکل بگیرد و سر زمان معینی به خواب روند. البته لازم است که در شب ها کمتر از تلویزیون و فیلم ها و بازی های کامپیوتری استفاده نمود؛ چرا که باعث می شود چرخه خواب کودکان به هم بریزد.
علاوه بر این سعی کنید شب ها غذاها و نوشیدنی هایی که کم خوابی را به دنبال دارند (مثل چایی یا قهوه و...)، کمتر به فرزندان داده شود. هم چنین سفره شام خیلی دیر پهن نشود؛ هر چه شام زودتر خورده شود، زودتر هضم شده و بچه ها راحت تر بخواب می روند.
نکته آخر این است که همانگونه که در بالا بیان شد او در سن بلوغ است و تغیرات هورمونی زیادی را دارد که می تواند در مواردی موجبات کم خوابی او را فراهم آورد.
در رابطه با کتمان حقایق و یا پنهان کاری فرزندان، لازم است توجه نمایید که این امر در بیشتر موارد ناشی از نوع تنبیه و سرزنشی است که والدین در هنگام سرزدن اشتباه از فرزندان انجام می دهند. یعنی اگر والدین بگونه ای افراطی و بیش از حد فرزند را سرزنش و تنبیه نمایند، او برای جلوگیری از اینگونه موارد، شروع به کتمان حقایق و پنهان کاری می نماید. مطمئنا ادامه این روش در سنین بالاتر آسیب زاست. بنابراین سعی کنید اولاً، تا آنجا که می توانید از اشتباهات و خطاهای فرزندانتان چشم پوشی نمایید؛ زیرا یکی از بهترین روش های تربیت، چشم پوشی و تغافل می باشد. ثانیاً، در جاییکه نیاز به تنبیه می باشد از تنبیه بدنی استفاده نکنید و او را نیز بیش از حد سرزنش ننمایید. ثالثاً، مدت قهر خود را کوتاه کنید و خیلی زود رابطه را آغاز نمایید، بگونه ای که اصلاً اتفاقی نیافتاده است.
همانگونه که در بالا مطرح شد، در هنگام بروز اشتباه و یا خطا، رفتار اشتباه فرزند را از شخصیت او جدا کنید و کل شخصیت او را زیر سؤال نبرید؛ زیرا از آنجا که فرزند نمی خواهد مهر و محبت بی قید و شرط والدین را از دست بدهد. اگر شما کل شخصیت او را در صورت سرزدن اشتباه، مورد سرزنش قرار دهید، برای فرار و اجتناب از آن، به کتمان و پنهان کاری رو می آورد، که با ادامه، این موضوع تبدیل به لجبازی و جبهه گیری خواهد شد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 علی اصغر احمدی، اصول تربیت، انجمن اولیاء و مربیان، 1378.
2 غلامحسین ریاحی، روان شناسی در اختیار اولیا و مربیان، انتشارات قلم، 1368.
3 غلامعلی افروز، چکیده ای از روان شناسی تربیتی کاربردی، انجمن اولیاء و مربیان، 1381.
4 مجتبی موسوی، رسالت اخلاق در تکامل انسان، دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.
5 محمدعلی سادات، رفتار والدین با فرزندان، انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران.
6 محمدرضا شرفی، مشکلات تربیتی را چگونه حل کنیم، انتشارات تزکیه تهران.

پی نوشتها:
[1]. محمدی ری شهری، حکمت نامه کودک، انتشارات دارالحدیث، ص134، ح228.
[2]. همان، ح19، ص24.
[3]. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، دار احیاء التراث العربی، 1403ق، ج74، ص77.
[4]. حر عاملی، وسائل الشیعه، المکتبة الاسلامیة، 1385ق، ج5، ص195.
منبع: اندیشه قم