با عرض سلامدرباره عصر جمع‌آوری و تدوین قرآن، میان پژوهشگران علوم قرآنی سه دیدگاه وجود دارد: یک. بعد از رحلت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم براساس این نظر، تدوین قرآن به عصر بعد از رحلت پیامبر اسلام‌صلی الله علیه وآله برمی‌گردد. دلایل صاحبان این دیدگاه چنین است: الف- امکان تدوین قرآن به لحاظ پراکندگی نزول وحی، در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم وجود نداشت. ب- در بعضی از روایات این نظر تأیید شده چنان که آمده است: (رسول خداصلی الله علیه وآله در حالی رحلت کرد که قرآن در چیزی، نگاشته نشده بود).(1) دو. در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این گروه می‌گویند: قرآن در عهد خود رسول خدا صلی الله علیه وآله و به صورت امروزی (ترتیب آیه‌ها و سوره‌ها) تدوین یافته است. ادله این دیدگاه بدین شرح است: 1- مصونیت قرآن از خطر تحریف، بدون تدوین در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله امکان‌پذیر نبود، چون غیر از آن حضرت، کسی به طور کامل به خصوصیات قرآن آگاه نبود. 2- تحدّی از جانب قرآن، اقتضا می‌کند آیه‌ها و سوره‌ها، مطابق نظر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تنظیم شده و به شکل خاصّی در آمده باشد. 3- بعضی از روایات دلالت دارد که عده‌ای در زمان رسول خدا، مشغول این کار بودند. شعبی می‌گوید: (شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا جمع‌آوری کردند: ابی بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابو درداء، سعید بن عبید و ابو زید). سه. جمع‌آوری قرآن در سه مرحله مرحله یکم. نظم و چینش آیه‌ها در کنار یکدیگر که شکل‌گیری سوره‌ها را در پی داشت. این کار در عصر پیامبرصلی الله علیه وآله صورت گرفت. مرحله دوم. جمع کردن مصحف‌های پراکنده در یک جا و تهیه جلد برای آنها که در زمان ابوبکر انجام شد. مرحله سوم. جمع‌آوری تمامی قرآن‌های نوشته شده از سوی کاتبان وحی، برای نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن. این مرحله در زمان عثمان صورت گرفت. بر این اساس بیشتر علمای اسلام، تدوین در غیر زمان رسول خداصلی الله علیه وآله را نپذیرفته‌اند. عده‌ای از آنان به تدوین و جمع‌آوری قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحله‌ای بودن و یا تدوین در زمان خلفا را هم به طور کلی رد می‌کنند از جمله آیةاللَّه خویی(2) و آیةاللَّه حسن زاده آملی(3) و دکتر صبحی صالح(4) و. آیةاللَّه خویی‌رحمه الله در تبیین دیدگاه خود، آورده است: 1- احادیث دلالت‌کننده بر جمع آوری قرآن در غیر زمان پیامبرصلی الله علیه وآله با یکدیگر در تناقض است. در بعضی ابوبکر، در بخشی دیگر عمر و در بعضی عثمان ذکر شده است. 2- این روایات، با روایات دلالت کننده بر جمع قرآن در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله تعارض دارد. 3- احادیث یادشده، با حکم عقل به لزوم اهتمام پیامبرصلی الله علیه وآله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است. 4- این روایات با اجماع مسلمانان، مبنی بر ثبوت [قطعیت] قرآن از طریق تواتر مخالفت دارد. 5- جمع آوری پسینی، نمی‌تواند شبهه تحریف قرآن را به طور کامل از بین ببرد. کسانی که تدوین را به عهد رسول خدا منسوب نمی‌دانند، ضمن پاسخ به اشکالات یاد شده، بر این باورند که گردآوری قرآن، یک حادثه تاریخی است، نه مسئله عقلانی لذا می‌بایست در این باره به نصوص تاریخی مستند مراجعه کرد. این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول خداصلی الله علیه وآله صورت نگرفت، می‌گویند: اهتمام پیامبرصلی الله علیه وآله به ترتیب و جمع آیه‌ها مربوط میشد ولی گردآوری و ترتیب سوره‌ها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت زیرا در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله همچنان انتظار نزول قرآن می‌رفت. بنابراین با عدم انقطاع وحی، جمع‌آوری قرآن بین دو جلد، همانند کتاب امکان‌پذیر نبود. از این رو هنگامی که پیامبرصلی الله علیه وآله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحی یقین پیدا کرد، حضرت علی‌علیه السلام را به جمع‌آوری قرآن وصیت فرمود. براساس این دیدگاه پس از درگذشت پیامبرصلی الله علیه وآله، بزرگان صحابه بر حسب دانش و کفایت خود، به جمع آوری آیات و مرتب کردن سوره‌های قرآن دست زدند و هر یک، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلام، تعداد مصحف‌ها رو به فزونی گذاشت. بعضی مصحف‌ها، به تبع موقعیت و پایگاه جمع کننده آن در جهان اسلام آن روز، مقام والایی کسب کرد به عنوان نمونه مصحف عبداللَّه بن مسعود، مرجع اهل کوفه به شمار می‌آمد. مصحف ابوموسی اشعری در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحف‌ها متعدد بوده و ارتباطی با یکدیگر نداشتند و از نظر کفایت، استعداد و توانایی انجام کار، یکسان نبودند. بنابراین نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و با دیگری یکسان نبود. این تفاوت ها، بین مردم اختلاف ایجاد می‌کرد. دامنه اختلاف به آنجا رسید که حتی در مرکز خلافت (مدینه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورت‌های مختلف تعلیم می‌دادند. گردآوری مصحف‌ها این اختلافات، زمینه‌های اقدام عثمان را برای یکی کردن مصحف‌ها به وجود آورد. وی گروهی متشکل از چهار تن (زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبداللَّه بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور این کار کرد. آنان با همکاری هشت تن دیگر، مصحف‌ها را از اطراف و اکناف کشور پهناور اسلامی جمع کرده و قرآنی را، از بین آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف امام یا عثمانی). همه مصحف‌های دیگر به دستور عثمان، خلیفه سوم، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد. از این مصحف‌ها چهار عدد استنساخ شد و هر یک به همراه فردی آگاه، به مراکز مهم اسلامی ارسال گردید تا همگان طبق آن نسخه‌ها، به تکثیر و تعلیم قرآن اقدام کنند.(5)(6(امامان اهل بیت‌علیهم السلام قرآن موجود را تأیید و تلاوت بر اساس آن را سفارش کرده‌اند. علامه طباطبایی در این باره می‌نویسد: (حضرت علی‌علیه السلام خودش پیش از آن، قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آوری کرده و به جماعت نشان داده بود اما مورد پذیرش واقع نشد و آن حضرت بر هیچ یک از جمع اول و دوم شرکت داده نشد. با این حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتی از خود نشان نداد و آن مصحف را پذیرفت و تا زمانی که زنده بود- حتی در زمان خلافت خود- از خلاف دم نزد. همچنین امامان معصوم‌علیهم السلام هرگز در اعتبار قرآن مجید، حتی به خواص خود حرفی نزدند بلکه پیوسته در بیانات خود، استناد به آن جسته و شیعیان خود را امر کردند که از قرائت‌های مردم پیروی کنند).(7)(8)سوال دوم را از بخش معارف بپرسیدپی‌نوشت (1) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 92، ص 97،) تهران: دار الکتب الاسلامیه (. (2) ترجمة البیان، ج 1، ص 346. (3) فصل‌الخطاب، ص 46. (4) مباحث فی علوم القرآن، ص 73. (5) برای مطالعه بیشتر ر. ک: (6) الف. معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن، صص 139- 84 ب. رامیار، محمد، تاریخ قرآن، ص 407. (7) ر. ک: (8) الف. معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص 119 ب. حجتی، سید محمدباقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 235.
