شهادت بر ولایت حضرت علی(ع) از چه زمانی در اذان بیان شده؟

شهادت به ولایت حضرت علی(ع) (اشهد ان علیاً ولی الله) هیچ گاه جزء اذان نبوده است. فقها نیز در کتاب های فقهی خود، یادآور شده اند که نبایستی کسی این شهادت را به نیت جزء اذان بگوید. ولی مستحب است که انسان به دنبال شهادت به رسالت پیامبر(ص) این شهادت را نیز ذکر کند؛ و آن را جزء اذان به حساب نیاورد. و به دلایلی که اشاره خواهیم کرد، شیعه افزودن آن را به اذان نه تنها بدعت و مخالف کتاب و سنت نمی داند، بلکه بر افزودن آن نیز اصرار دارد.[1]

در مورد سابقۀ این عبارت باید عرض شود:

حضرت آیت الله سید اسماعیل مرعشی در کتاب اهمیت اذان واقامه و سومین شهادت، دو حدیث را از کتاب (السلافه فی امر الخلافه) که اثر محقق و دانشمند بزرگ اهل سنت شیخ عبدالله مراغی مصری است نقل می کند و از این دو حدیث برمی آید که شهادت سوم از زمان رسول خدا(ص) وجود داشته است.

1- سلمان فارسی در عصر پیامبر در اذان و اقامه بعد از گواهی به یکتایی خدا و رسالت پیامبر(ص) به ولایت امیرمؤمنان علی (ع) نیز شهادت می داد. یکی از اصحاب به محضر رسول خدا(ص) رسید و عرض کرد: (ای رسول خدا، امروز موضوعی را شنیدم که قبلا" نشنیده بودم. پیامبر فرمود: آن موضوع چیست؟ او عرض کرد: سلمان اذان می گفت. شنیدم او بعد از گواهی به یکتایی خدا و رسالت پیامبر(شهادتین) به ولایت علی (ع) گواهی داد (این ماجرا بعد از حجه الوداع پس از ماجرای غدیر رخ داد). پیامبر فرمو: سمعتم خیراً: چیز خوبی شنیده اید).

2- نیز در مورد ابوذر غفاری روایت شده، یکی از اصحاب نزد پیامبر(ص) آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! ابوذر در اذان بعد از شهادت به رسالت پیامبر(ص) به ولایت علی شهادت می دهد و می گوید: (اشهد ان علیا" ولی الله) پیامبر فرمود: (کذلک اونسیتم قولی فی غدیر خم من کنت مولاه فعلی مولاه فمن ینکث فانما ینکث علی نفسه: همین گونه است. مگر سخن مرا در غدیر خم فراموش کرده اید که گفتم هر کس من رهبر او هستم پس علی (ع) رهبر او است. هر کس پیمان را بشکند قطعا" به خودش آسیب رسانده است). در هر حال علی (ع) به حکم آیه (انما ولیکم الله والرسول ...)،[مائده/55] از اولیاء الهی بر مسلمین است، شهادت دادن بر ولای علی به حکم آیه، بدون آن که آن را جزء اذان بدانیم کاری است محبوب.

اگر به تاریخ مراجعه کنیم‌، در می یابیم که به طور کلی، سه دیدگاه متفاوت در برخورد با امیرمؤمنان علی(ع) وجود داشته است‌:

1. عده‌ای از روی حسادت‌، آن حضرت را دشمن داشته و ایشان را مدتها، حتی بر روی منابر لعن می کردند.[2]
2. گروهی در دوستی و اظهار محبت نسبت به آن حضرت آنقدر افراط و غلوّ کردند که العیاذ باللّه او را خدا می دانستند و می گفتند: مقام او از پیامبر(ص) هم بالاتر است‌.[3]
3. دسته سوم حد اعتدال را پیش گرفته و با وجود بیان و اثبات کرامات زیادی برای آن حضرت‌، معتقدند ایشان نه خدا بوده و نه پیامبر خدا؛ بلکه تنها ولی خدا و امام و پیشوای معصوم شیعیان است‌؛ بر این اساس‌، شیخ صدوق‌ می فرماید: اصرار ما بر افزودن "اشهد انّ علیّا ولیّ اللّه‌" به این جهت است که موضع‌گیری ما به عنوان شعار شیعه واقعی، در برابر کسانی که ادعای دوستی نسبت به آن حضرت را دارند، کاملاً روشن شود و بدانند که ما علی را فقط ولی خدا می دانیم‌. یکی از مهمترین وجوه بیان این "ذکر" همین نکته است‌.[4]
وجه دیگر این است که شیعه افزودن این ذکر را به قصد رجا و امید به مطلوبیت این کار، انجام می دهد، و این مشکلی در اذان نمازگزار ایجاد نمی کند؛ چرا که مثل صلوات بر پیامبر(ص) است‌.[5]
یعنی همانگونه که وقتی در اذان یا در نماز یا هر جای دیگر، نام پیامبر اکرم(ص) را می‌شنویم‌، صلوات می فرستیم و آن‌ را جزئی از اذان و نماز نمی دانیم و این کار به نحو عمومی مستحب است‌، افزودن ذکر "اشهد انّ علیّا ولیّ الله" نیز چنین است‌.[6]

علامه سیدبحرالعلوم در همین باب می‌فرماید:

(و اکمل الشهادتین باللتی‌قد اکمل الدین بها فی الملة‌*فانها مثل الصلوة خارجة‌عن الخصوص بالعموم و الجهة‌؛[7] یعنی شهادتین را با جمله‌ای کامل کن که دین با آن کامل می شود. (مسألة ولایت‌) این "ذکر" مثل "صلوات‌" است که به نحو عمومی در هرجا مستحب است‌.)
از دیگر مستندات شیعه برای افزودن این "ذکر" این است که شهادت به ولی خدا بودن امیرمؤمنان، از شعایر شیعه است که در آیات و روایات متعددی به اثبات رسیده و همانگونه که اشاره گردید، آیه 55 مائده بر این امر دلالت دارد؛ همینطور روایتی که از امام صادق‌(ع) نقل شده که فرمودند: (هرگاه یکی از شما: ")[8] بنابراین افزودن شهادت سوم (اشهد انّ علیّا ولیّ الله) در اذان بدعت نخواهد بود؛ بلکه به نحو عام مستند به آیات و روایات است‌.

[1]. بحارالانوار، ج 81، ص 111، چاپ سوم‌، مصححه‌، داراحیأالتراث العربی‌، بیروت‌.
[2]. معالم المدرستین‌، علامه عسکری‌، ج 1، ص 370، مؤسسة البعثة‌.
[3]. فصل فی الملل و الاهوأ و النحل‌، ابن‌حزم اندلسی‌، حاشیه شهرستانی‌، ج 1، ص 204، نشر مکتبة المثنی بغداد.
[4]. بحارالانوار، ج 81، ص 111.
[5]. جواهرالکلام‌، نجفی‌، ج 9، کتاب الصلوة فی فصول الاذان‌، ص 89 و 90، داراحیأ التراث العربی‌، بیروت‌.
[6].جواهر، همان‌.
[7]. بحارالانوار، ج81، ص 112.
[8]. ر.ک‌: الاحتجاج‌، علامه طبرسی‌، ج 1، ص 231، منشورات دارالنعمان للطباعة و النشر نجف اشرف‌.