اصل عزاداری و سوگواری از خود اهل بیت (ع) است ولی چگونگی آن تا حدود زیادی با شیوه های قومی و ملی عجین شده است و این آمیزش تا زمانی که مشتمل بر خلاف شرع نباشد اشکالی ندارد. و درباره شیوه هایی که اشکال دارد، نیز بعضی آنچنان بین مردم رایج شده است، که اصلاح آنان نیاز به زمان طولانی دارد و بهتر است، با گسترش شیوه های عزاداری صحیح به این روند کمک کنیم.
درباره شیوه های عزاداری بعضی، پنج دوره کلی را شمرده اند: (عزاداری پنج دوره به خود دیده است: دوره اول مربوط به زمان امامان معصوم است. در این دوره عزاداری به صورت محدود و در حال تقیه انجام می شد و چنین نبود که حکومت های اموی جلسات عزاداری را تحمل بکنند. دوره دوم، دوره خلفای عباسی است. در این دوره عزاداری بدون تقیه انجام می شد. در این دوره ها عزاداری به صورت گریه، مرثیه خوانی و تشکیل جلسات عزاداری صورت می گرفت. دوره سوم، در قرن چهارم و در زمان، حکومت آل بویه بود که انواع گوناگون عزاداری انجام می شد و در این دوره سینه زنی و دسته های عزاداری در خیابانها و کوچه و بازار، به وجود آمد و سابقا دسته های سینه زنی و حرکت در خیابانها نبود. در این دوره، در مراسم عزاداری بازار تعطیل می شد. دوره چهارم، دوره صفویان است. در این دوره علاوه بر مراسم سابق، شبیه خوانی هم جزو برنامه های عزاداری شد. دوره پنجم مربوط به قرن سیزدهم هجری قمری است و در این دوره علاوه همه آن مراسم قبلی زنجیرزنی و قمه زنی هم جزو مراسم عزاداری شد. پس قمه زنی در قرن سیزدهم هجری قمری رسم شده است)[1]
هر کدام از این شیوه های عزاداری نیز منشائی دارد:
(زنجیرزنی)، از هندوستان و پاکستان به ایران آمده است. از آنجا که برخی به وضع نامناسبی با زنجیر عزاداری کرده و موجب زخمی شدن بدن و خون آمدن آن می‌گشت، برخی از علما به حرمت آن فتوا دادند ولی اگر این عمل به شیوه‌ای انجام شود که موجب صدمه به بدن و تقبیح عاقلان نگشته و زمینه را برای وهن آموزه‌های عاشورا فراهم نسازد، اشکالی ندارد چنان که در عموم عزاداری‌های ایران در خصوص زنجیرزنی، به دلیل رعایت شؤون عزاداری این نوع سوگواری رایج است.[2]
(سینه زنی) در میان عرب‌ها رایج بوده و بعدها به صورت موجود درآمده است که با انتخاب نوحه های سنگین، حرکات دست بر سینه می‌خورد. این‌گونه عزاداری ابتدا به صورت فردی بوده و زمانی که سوگواری علنی و گسترده شد- خصوصاً در زمان صفویه- به شکل گروهی درآمده است.[3]
(تعزیه)، عبارت است از مجسم کردن و نمایش دادن واقعه جانسوز عاشورا. ظاهراً این نوع عزاداری در دوره کریم‌خان زند در ایران معمول و در زمان ناصرالدین شاه گسترش یافت منشأ آن هم مشاهدات شاه در سفرهای خود از تئاترهای اروپا بوده که این امر، نمایش‌دهی را در واقعه عاشورا عینی ساخته است. باید توجّه داشت که اجرای تعزیه، مخصوص ایران نبوده و در کشورهای اسلامی و شیعی دیگری نیز این سنت مورد توجّه بوده است و با سبک‌های گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار و ادوات دیگری اجرا می‌شود از جمله در هند و پاکستان که رواج بیشتری دارد.[4]
(علامت)، از ابزار و وسایل عزاداری امام حسین (ع) است که در هیئت ها و دسته های مذهبی به کار گرفته می شود. این ابزار پس از ارتباط ایران با اروپایی‌ها در عصر قاجار، از آیین‌های مذهبی مسیحیت اقتباس شده است. این ابزار، نماد و مظهری است که گاهی عزاداران را از محتوا و اصل عزاداری و اقامه شعائر دینی بازمی‌دارد.[5]
[1]. رساله مواکب حسینیه، عبدالرزاق حائری.
[2]. موسوعة العتبات المقدسة، ج 8، ص 873.
[3]. موسیقی مذهبی ایران، ص 62.
[4]. همان، ص 35- 33 و درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، ص 86، کیهان فرهنگی، مهر 63، ص 72.
