(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً)؛ احزاب (33)، آیه 72.؛ (ما امانت را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم؛ ولی آنها از حمل آن خودداری کردند و از آن هراس داشتند؛ اما انسان، این بار را بر دوش کشید. او بسیار ظالم و جاهل بود (قدر این مقام عظیم را نشناخت و به خودش ستم کرد)).
در این آیه، خداوند متعال، جایگاه ویژه و ظرفیت و استعداد عظیم انسان را بیان می کند و متذکر می شود که اگر انسان موقعیت خود را دریابد و جایگاه خود را در عالم و جهان هستی چنان که هست، در یابد، به چه اوجی از کمال و عظمت، نایل می شود.
در این جا چند نکته زیر قابل توجه است:
1. مفسران درباره امانت، تفسیرهای مختلفی ذکر کرده اند که هر کدام در جای خود، صحیح و به جا می باشد.
عده ای (امانت) را به (ولایت الهی) و مزین به زینت اسما و صفات الهی شدن و به طور کلی، خداگونه گشتن، تفسیر کرده اند و عده ای آن را به (معرفت) خداوند و برخی به (تعهد و مسئولیت) و پاره ای به (تکالیف) و بعضی به (عقل) و برخی روایات به قبول ولایت علی علیه السلام و اولاد طاهرش، تفسیر کرده اند.
چیزی که مهم می باشد، این است که تنها موجودی که می تواند هم درجهت کمال و هم در جهت پستی و سقوط، تا بی نهایت پیش برود، انسان است و این خصوصیت، حتی در فرشتگان بزرگ نیز یافت نمی شود و این نیز مرهون اختیاری است که خداوند، به انسان ارزانی داشته است که بتواند از پایین ترین سطح ماده، به اوج اخلاص و آخرین قله تکامل و مقام قرب الهی برسد.
در نتیجه، می توان گفت که آن امانت، اختیار است؛ این نظر، جمع بین اقوال دیگر نیز می باشد؛ زیرا تعهد و مسئولیت، عقل و تکلیف و ولایت الهی و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام، همه و همه، زیرمجموعه و از لوازم اختیار انسان می باشند و مختار بودن انسان، موجب شد که خداوند بفرماید: (إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً) و در غیر این صورت، اگر ملاک خلیفه خدا شدن، صرف عقل بود، اشکال ملائکه وارد می شد؛ زیرا آنها عقل محض هستند.
2. از این جا معلوم می شود که عرضه کردن امانت به آسمان ها و زمین و کوه ها و امتناع آنها از پذیرش این امانت، به این معناست که آنها به گونه ای خلق شده اند که استعداد و آمادگی لازم را برای تحمل این بار سنگین، نداشتند و امتناع آنها، امتناع استعدادی و خلقی است؛ یعنی خداوند به جز انسان، به موجودی دیگر این ظرفیت و گنجایش را نداده است و سر باز زدن کوه ها و زمین و آسمان ها، یعنی آنها به زبان حال خود، عدم استعداد و شایستگی خود را برای پذیرش این امانت بزرگ الهی، اعلام کردند.
بنا بر آن چه گفته شد، منظور از امانتی که در آیه ذکر شده، تفاسیر متعددی است که عبارتند از:
1. امانت ولایت الهیه و کمال صفت عبودیت که از طریق معرفت و عمل صالح حاصل می شود.
2. صفت اختیار و آزادی اراده.
3. عقل که ملاک تکلیف و معیار ثواب و عقاب است.
4. معرفةاللَّه.
5. ولایت اهل بیت علیهم السلام.
گفته شد با کمی دقت روشن می شود که این تفسیرهای مختلف، با هم متضاد نیستند. برای به دست آوردن پاسخ جامع، باید نظری به انسان بیفکنیم و ببینیم او چه دارد که آسمان ها و زمین ها و کوه ها، فاقد آن هستند. انسان، موجودی است با استعداد فوق العاده که می تواند با استفاده از آن، مصداق کامل خلیفةالله شود و می تواند با کسب معرفت و تهذیب نفس و کمالات، به اوج افتخار برسد و از فرشتگان آسمان هم بگذرد. این استعداد، همراه با آزادی اراده و اختیار است؛ یعنی این راه را که از نقطه ای شروع کرده است و به سوی بی نهایت می رود، با پای خود و با اختیار، طی می کند. آسمان و زمین و کوه ها، دارای نوعی معرفت الهی هستند و ذکر و تسبیح خدا را می گویند؛ در برابر عظمت او، خاضع و ساجدند؛ ولی همه اینها به صورت تکوینی و اجباری است و به همین دلیل، تکاملی در آنها وجود ندارد. تنها موجودی که عرصه های قوس صعودی و نزولی اش، بی نهایت است و به طور نامحدود، قادر به پرواز به سوی قله تکامل است و تمام این کارها را با اراده و اختیار انجام می دهد، انسان است و این است امانت الهی که همه موجودات از حمل آن سرباز زدند و انسان به میدان آمد و یک تنه، آن را بر دوش کشید.
بنابراین، در یک جمله، کوتاه و مختصر، باید گفت که امانت الهی، همان استعداد خلافت الهی و قابلیت تکامل به صورت نامحدود، آمیخته با اراده و اختیار و رسیدن به مقام انسان کامل و بنده خاص خدا شدن و پذیرش ولایت الهیه است.
همچنین با تعبیر دیگری نیز می توان از این امانت یاد کرد و گفت: امانت الهی، همان تعهد و قبول مسئولیت است. بنابراین، آنها که امانت را صفت اختیار و آزادی انسان دانستند، به گوشه ای از این امانت بزرگ، اشاره کرده اند و آنها که آن را به عقل یا اعضای پیکر و یا فرائض و واجبات و یا تکلیف تفسیر نموده اند، هر کدام به سوی شاخه ای از این درخت بزرگ پربار، دست دراز کرده و میوه ای چیده اند.
در پایان اشاره به این نکته نیز شایان توجه است که امانت الهی را می توان شامل همه نعمت ها و همه تعهدات فردی و اجتماعی دانست که به عنوان امانت الهی، در اختیار انسان می باشند و انسان وظیفه دارد به تعهدات خود عمل کند؛ اما متأسفانه بسیاری از انسان ها به دلیل حرص، طمع و حسادت، از ادای این امانت الهی، خودداری می کنند و عنوان (ظلوم و جهول)، سزاوار آنان می شود.
پاسخ سؤال دوم:
در رابطه با ستم گری و نادانی که در این آیه آمده، تفاسیر متعددی وجود دارد که عبارتند از:
1. (جهول) به معنای (جهل ذاتی) است؛ یعنی انسان خود به خود و بدون عنایات الهی، در جهل و بی خبری است و اگر از هر طریقی، علم و دانشی کسب کند، همه از عنایات و فیوضات ربانی و به اصطلاح، علم افاضی است؛ حتی در مورد پیامبران و امامان علیه السلام نیز چنین است و تنها خداوند است که علم مطلق است و علم او، ذاتی است و دیگر موجودات، همگی به (او) وابسته اند.
2. (جهول) به معنای (جهل نسبی) است؛ یعنی انسان هراندازه دانش بیاموزد و معرفت کسب کند، دانسته های او در برابر نادانسته هایش، آن چنان اندک است که گویی قطره ای در برابر دریاست.
3. جهل دیگری که با سیاق این آیه سازگارتر است، ناآگاهی نسبت به رسالت الهی انسان و تکلیف و لوازم آن می باشد و از همین جاست که (ظلوم) بودن نیز رخ می نماید؛ زیرا عدم توجه جدی به وظایفی که انسان در برابر خالق خویش دارد، موجب سرپیچی از فرامین وی و ستم در ابعاد و اشکال مختلف آن می شود و این، وضعیتی است که اکثر مردم جهان گرفتار آنند. بنابراین، انتساب جهول و ظلوم به انسان، به طور مطلق نیست؛ بلکه نسبی است و حتی به طور یکسان نیست؛ بلکه دارای مراتب مختلف است؛ البته این کمبود، قابل رفع است و یکی از فلسفه های بعثت انبیا، آگاهی بخشی به انسان است.
نکته دیگر این است که در برابر ظلوم و جهول، نقطه مقابلی وجود دارد که عبارت است از عدل و علم؛ موجودی که می تواند (ظلوم) و (جهول) باشد، الزاماً باید بتواند (عادل) و (عالم) نیز باشد بنابراین، نه تنها این دو صفت در این آیه شریفه، مذمتی برای انسان نمی باشند، بلکه به گونه ای ظریف مدح انسان هستند.
بنابراین، می توان آیه را این گونه تفسیر نمود: (ما امانت را به آسمان و زمین عرضه نمودیم؛ ولی آنها از تحمل آن سرپیچی کردند؛ اما انسان آن را پذیرفت؛ زیرا او می تواند بسیار عادل باشد و بسیار عالم باشد؛ اما بسیاری از انسان ها، این استعداد و توانمندی خود را ضایع می کنند و (ظلوم و جهول) می باشند و به همین جهت، در آیه دیگری آمده است: (وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ)؛ سبأ (34)، آیه 13.. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 17/500037)
