آیا مراسم اعتکاف در قرآن آمده است؟ سابقه و شرایط آن را بیان کنید؟

(وَ عَهِدْنا إِلی‌ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ)؛ (و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف‌کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید).بقره (2)، آیه 125. اعتکاف، در لغت به معنای توقف در جایی است و در اصطلاح فقه، عبارت‌است از: (ماندن حداقل سه روز در مسجد، به قصد عبادت خداوند، با شرایطی خاص).
مراسم اعتکاف، به زمان حضرت ابراهیم‌علیه السلام بر می‌گردد و بعد از او در بعضی از شریعت‌ها و در زندگی برخی از صالحان - از جمله حضرت مریم و زکریا - به چشم می‌خورد. با ظهور دین اسلام این امر، شکل تازه‌ای به خود گرفت و در میان مسلمانان به عنوان یک عبادت مستحب با آداب و شرایط خاص، رایج شد. اعتکاف عبادتی است که استحباب و فضیلت فراوان دارد و صفای خاصی به روح و جان می‌بخشد. پیامبراسلام‌-صلی الله علیه وآله -همه ساله در ماه رمضان - به ویژه دهه آخر آن - اعتکاف می‌کرد و دستور می‌داد رختخوابش را برچینند و چادری در مسجد بر پا کنند و همیشه می‌فرمود: (ده روز اعتکاف در ماه رمضان، برابر با دو حج و دو عمره است).(اِعْتِکافُ عَشْرٍ فی‌ شَهْرِ رَمَضانَ یَعْدِلُ حَجَّتَیْنِ وَ عُمْرَتَیْنِ):; وسائل الشیعة، ج 10، ابواب الاعتکاف و اللمعة الدمشقیه، کتاب الاعتکاف.
اعتکاف حکمت‌ها و فواید فراوانی دارد که بخشی از آنها عبارت است از: الف. ایجاد زمینه مناسب برای اندیشه و تفکر و خردورزی؛ ب. فراهم آمدن زمینه توبه و بازگشت؛ ج. فراهم شدن فرصت نیایش، نماز و تلاوت قرآن؛ د. به وجود آمدن دوره‌ای کوتاه برای محاسبه نفس و خودسازی که حداقل سه روز طول می‌کشد و انسان را از حاکمیت غریزه‌ها، عادت‌ها و اشتغالات معمول زندگی آزاد می‌سازد. در زمینه اعتکاف توجّه به چند امر ضروری می‌نماید:
1. اصل اعتکاف مستحب است؛ ولی گاهی به واسطه نذر، عهد، قسم و مانند آن واجب می‌شود. 2. اعتکاف باید در یکی از مساجد چهارگانه و یا در مسجد جامع شهر باشد و در غیر آن صحیح نیست.(مسجد جامع مسجدی است که اقشار مختلف مردم در آن شرکت می‌کنند و اختصاص به محله یا صنف خاصی ندارد و، مساجد چهار گانه عبارت است از: مسجد الحرام، مسجد نبوی (مدینه)، مسجد کوفه و مسجد بصره). .
حداقل اعتکاف سه روز است و کمتر از آن صحیح نیست؛ ولی بیش از آن اشکال ندارد. 4. این عبادت را می‌توان به نیابت از مردگان انجام داد. 5. اعتکاف زمان خاصی ندارد و در هر زمان که روزه صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است. بنابراین کسی که نمی‌تواند روزه بگیرد (مانند مسافر، مریض، حائض و کسی که به عمد روزه گیرد)؛ اعتکافش صحیح نیست. بهترین زمان برای انجام دادن آن، ماه رمضان و دهه آخر آن است. 6. اگر اعتکاف با حق شوهر منافات داشت، با اجازه او باشد. 7. اگر اعتکاف باعث اذیت و آزار پدر و مادر شود، با اجازه آن دو باشد.
اعتکاف
نگاهی به سابقه اعتکاف در ادیان گذشته، ثواب و فضیلت اعتکاف و زمان و مکان و سایر شرایط این سنّت اسلامی‌
اُنس با معبود:
انسان موجودی است سالک و پویا به سوی معبود حقیقی خویش و از هر راهی که برود و هر مسیری را که در زندگی انتخاب کند، سرانجام به لقای معبود خویش می‌رسد:(یاایّهَا الإنسانُ إنَّکَ کادِحٌ الی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقیهِ(1)).(ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می‌روی و او را ملاقات خواهی کرد).با توجه به این آیه، اگر انسان، راه ایمان، خودسازی و تهذیب نفس را بپوید، جمال و مِهر خداوند را ملاقات می‌کند، اما اگر راه کفر و آلودگی را در پیش بگیرد، جلال و قهر او را. بنابراین اگر مقصد و غایت سلوکش، لقای محبّت و مهر خداوند باشد، باید راه تهذیب نفس و عبادت حقیقی را در پیش گیرد و از هوای نفس بگریزد و در طریقت انس با معبود، گاهی به گوشه‌ای خلوت پناه ببرد و دور از تعلّقات مادّی، لختی به خدا توجه کند.
آیین اسلام با توجه به همین نیاز روحی، با آن‌که انسان را به حضور در جامعه فرامی‌خواند، فرصت‌هایی را نیز برای خلوت نمودن او با خداوند فراهم نموده است. یکی از این فرصت‌ها (اعتکاف) است.
اعتکاف در لغت به معنی اقامت کردن و ماندن در جایی و ملازم بودن با چیزی است، ولی در شرع مقدس اسلام، به معنای اقامت در مکانی مقدس به منظور تقرّب جستن به خداوند متعال است.در اعتکاف می‌توان خانه دل را از اغیار تهی کرد و نور محبّت خدا را در آن جلوه‌گر ساخت. می‌توان خود را وقف عبادت کرد و لذّت مهمانی را بر سر سفره احسان و لطف الهی چشید. می‌توان زمام دل و جان را به دست خدا سپرد و همه اعضا و جوارح را در حصار اراده حق به بند کشید(2). می‌توان به خویشتن پرداخت و معایب و کاستی‌های خود را شناخت و در جست و جوی معالجه بود. می‌توان به مرگ اندیشید و خود را برای حضور در پیشگاه خداوند ارحم‌الراحمین آماده کرد.
سابقه اعتکاف در ادیان گذشته‌:
اعتکاف، مخصوص دین اسلام نیست، بلکه در ادیان الهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، گرچه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره‌ای از خصوصیّات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد.
درباره حدود و شرایط این عبادت در ادیان دیگر:
اطلاعات قابل توجهی در اختیار ما نیست. برخی از آیات قرآن، دالّ بر این است که اعتکاف در ادیان الهی گذشته وجود داشته است. خداوند متعال می‌فرماید:(...وَ عَهِدْنا الی ابراهیمَ و اِسماعیلَ أنْ طَهَّرا بَیْتِیَ لِلطّائِفینَ و العاکِفینَ و الرُّکَّعِ السُّجودِ(3)).(به حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیهماالسلام) سفارش نمودیم تا خانه‌ام را برای طواف‌کنندگان، معتکفان و نمازگزاران، تطهیر نمایند).از این آیه استفاده می‌شود که در زمان حضرت ابراهیم‌علیه السلام و اسماعیل‌علیه السلام عبادتی به نام اعتکاف وجود داشته و پیروان دین حنیف، گرداگرد کعبه، معتکف می‌شدند.
حضرت مریم (سلام‌اللّه علیها) آن‌گاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهی نائل آمد، از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا در مکانی خالی و فارغ از هرگونه دغدغه، به راز و نیاز با خدای خود بپردازد و چیزی او را از یاد محبوب، غافل نکند. به همین جهت طرف شرق بیت‌المقدّس را که شاید محلّی آرام‌تر و یا از نظر تابش آفتاب پاک‌تر و مناسب‌تر بود، برگزید(4).
مرحوم علاّمه طباطبایی‌قدس سره در المیزان می‌نویسد: (هدف حضرت مریم(س) از دوری‌نمودن از مردم، بریدن از آنان و روی‌آوردن به سنّت اعتکاف بوده است(5)).
برخی از روایات اهل سنت هم نشان می‌دهد که در دوران جاهلیّت هم عملی عبادی به عنوان اعتکاف در میان مردم رایج بوده است(6).
از زمانی که پیامبر اسلام‌صلی الله علیه وآله اعتکاف را به مسلمانان آموزش داد، این سنت اسلامی در میان مسلمانان رواج پیدا کرد. در حال حاضر مراسم اعتکاف در دهه پایانی ماه مبارک رمضان در بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله عربستان (مکه) باشکوه خاصی برگزار می‌شود. همه‌ساله خیل عظیم مسلمانان که بخش قابل توجهی از آنان را جوانان تشکیل می‌دهند، از سراسر جهان به سوی مسجدالحرام می‌شتابند و در کنار خانه خدا معتکف می‌شوند و حتی بسیاری از زائران خانه خدا به منظور دست‌یابی به فضیلت اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، این ایّام پربرکت را برای انجام عمره مفرده برمی‌گزینند.
شبیه این مراسم در مسجدالنبی و در کنار مرقد مطهر پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله نیز برگزار می‌شود. مسجد کوفه در عراق نیز سال‌های متمادی، محل برپایی مراسم اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان بوده است. انبوه شیعیان و پیروان مکتب اهل‌بیت(علیهم‌السلام) در این مسجد مقدس، معتکف می‌شده‌اند و بسیاری از عالمان بزرگ شیعه نیز همراه با مردم در این مراسم شرکت می‌کرده‌اند.
نقش عالمان بزرگ اسلامی در ترویج سنت اعتکاف‌
اعتکاف در کشور ایران، تاریخچه‌ای پرفراز و نشیب دارد. در هر عصری که عالمان برجسته دینی به اعتکاف، اهتمام ورزیده‌اند، مردم مسلمان نیز از آنان پیروی کرده و به اعتکاف بها داده‌اند.در عصر صفوی، در سایه تلاش‌های دو عالم بزرگ آن زمان، مرحوم شیخ بهایی (1030 - 952 ه.ق) و شیخ لطف‌اللّه میسی عاملی اصفهانی (متوفای 1032 یا 1034 ه.ق)، اعتکاف در شهرهای ایران به ویژه قزوین و اصفهان، رونق خاصی یافته است.
خوشبختانه اکنون در بسیاری از شهرهای کشورمان مراسم اعتکاف در روزهای 13، 14 و 15 ماه رجب (ایام‌البیض) برگزار می‌شود. این سنت حسنه ابتداء در شهر مقدس قم، توسط عالم ربّانی میرزا مهدی بروجردی صورت گرفت و رفته‌رفته در شهرهای دیگر رواج یافت.
زمان اعتکاف‌:
اعتکاف از نظر زمان، محدود به وقت خاصی نیست، تنها از آن‌رو که لازمه اعتکاف روزه‌گرفتن است، باید در زمانی معتکف شد که شرعاً بتوان روزه گرفت. پس هرگاه روزه‌گرفتن صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است؛ ولی بهترین زمان برای اعتکاف، دهه آخر ماه مبارک رمضان است. پیامبر اسلام‌صلی الله علیه وآله در این دهه، در مسجد خود معتکف می‌شد(7).اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده‌سازی انسان برای درک لیلةالقدر و بهره‌برداری از فیض این شب گران‌قدر، بی‌ارتباط نیست. اعتکاف، کمتر از سه روز نیست و روزه‌داری در آن سه روز، جزء اعمال اعتکاف می‌باشد. همچنین شخص معتکف جز برای کار ضروری نباید از مسجد و محل اعتکاف، خارج شود.
در کشور ما اکنون اعتکاف در سه روز از ماه رجب، بیش از اعتکاف در دهه پایانی ماه رمضان رواج دارد و این سه روز از چند نظر، حائز اهمّیّت است:
اول آنکه ماه رجب، یکی از ماه‌های حرام است و از روایات استفاده می‌شود که اعتکاف در ماه‌های حرام، نسبت به دیگر ماه‌ها از فضیلت بیشتری برخوردار است.دوم، روزه در ماه رجب دارای فضیلت خاصی است، زیرا ماه رجب ماه بزرگی است که مردم حتی در جاهلیّت نیز حرمت آن را پاس می‌داشتند. اسلام نیز بر احترام و منزلت آن افزود(8). ظاهراً چنین رفتار و باوری نسبت به ماه رجب از دیگر ادیان الهی در میان مردم به جای مانده بود.
بر پایه حدیثی از پیامبر اسلام‌صلی الله علیه وآله هر کس سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند میان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله می‌اندازد. پروردگار مهربان به کسی که سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب می‌کند که:(حق تو بر من واجب و دوستی و ولایتم برایت حتمی شد. ای فرشتگان! در حضور شما شهادت می‌دهم که گناهان بنده‌ام را آمرزیده‌ام(9)).علاوه بر روایاتی که به طور عام نسبت به فضیلت روزه ماه رجب تأکید می‌کنند، درباره روزه‌گرفتن در روزهای 13، 14، 15 و انجام عمل (امّ‌داوود) نیز تأکید شده است.
مکان اعتکاف‌:
اعتکاف از نظر مکان، محدودیّت خاصی دارد. در روایات ما وارد شده است که اعتکاف، تنها در مسجدی که امام عادل در آن نماز جماعت برگزار می‌کند و نیز در یکی از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره) جایز است. امام رضاعلیه السلام فرموده‌اند: (اعتکافُ لَیْلَةٍ فی مَسْجِدِ الرَّسولِ و عِنْدَ قَبْرِهِ یَعْدِلُ حَجَّةً و عُمْرَةً(10)): (یک شب، اعتکاف در مسجد پیامبر9 و نزد قبر او، معادل یک حج و یک عمره است).
اما گروهی از فقها، اعتکاف در مسجد جامع هر شهر و منطقه را نیز روا دانسته‌اند(11). البته در مورد مسجد جامع نیز برخی برآنند که بایستی به قصد رجاء و به امید این‌که شاید مطلوب درگاه الهی باشد، اعتکاف نمود(12). اعتکاف در سایر مسجدها مانند مسجد محله و بازار، تنها به نظر شمار اندکی از فقیهان شیعه، جایز است(13).مقصود از مسجد جامع در هر شهر و منطقه، مسجدی است که معمولاً مردم بیشتری در آن‌جا گردهم می‌آیند(14). به عبارت دیگر مسجدی که اغلب اوقات بیشتر از سایر مساجد، جمعیّت داشته باشد(15). شیخ لطف‌اللّه میسی اصفهانی در کتاب (رساله اعتکافیّه) به نقل احادیثی در باب اعتکاف پرداخته و ضمن بیان احادیث، شواهدی را در جواز اقامه اعتکاف در مسجد جامع، نصب قُبّه و نیز احیای دهه آخر ماه رمضان ذکر می‌کند.
روشن است که در محل برگزاری اعتکاف، اختلافی در میان فقهای شیعه وجود دارد. این اختلاف ناشی از این روایت است که اعتکاف در مسجدی جایز است که امام عادل، جماعتی در آن برگزار کرده باشد. برخی از فقها صرفاً همین چند مسجد (کوفه، بصره، مدینه و مکه) را برای اعتکاف جایز شمرده‌اند و برخی دیگر، مساجد دیگر را نیز برای اعتکاف، مجاز شمرده‌اند. از دسته دوم، گروهی تنها مساجد جامع را معیّن کرده و برخی همه مساجد جماعات را. شیخ لطف‌اللّه بر این باور بوده که در تمامی مساجد جامع و حتی جماعت، اعتکاف، جایز است؛ ولی درباره روایتی که (امام عادل) را مطرح کرده چنین اظهار می‌کند که مقصود از امام عادل، اعمّ از امام معصوم و غیرمعصوم است.
شیخ تأکید دارد که اصولاً سؤال درباره مساجد بغداد بوده و روشن است که وجه عدل نمی‌توانسته ارتباطی با امام معصوم برای اقامه نماز در آن مساجد داشته باشد. وی با اشاره به آرای برخی از فقهای متقدّم، در این‌که تنها در مساجد چهارگانه اعتکاف رواست، اسامی جمعی از علمای عصر خود را که اغلب، علمای جبل عامل هستند، ذکر کرده و رأی آنان را چنین دانسته که در هر مسجد جامعی، اعتکاف جایز است. از جمله آنان مرحوم شیخ بهایی است که در هنگام تألیف این رساله در قید حیات بوده است و نیز شیخ علی بن عبدالعالی میسی جدّ نویسنده و نیز شهید ثانی و بسیاری دیگر(16).
در این‌جا ممکن است این پرسش مطرح شود که با توجه به آثار سازنده اعتکاف، آیا بهتر نیست اعتکاف در هر مسجدی را جایز بدانیم تا همگان به آسانی بتوانند از این عبادت بهره‌مند شوند؟
در پاسخ باید گفت که عبادت‌های دینی، کاملاً توقیفی هستند؛ بدین معنی که شرایط و احکام آن را باید از متون اسلامی و دستورهای شرعی اخذ کرد. هرگاه از ادلّه معتبر استفاده شود که محل اعتکاف، مسجد جامع است، نمی‌توان از روی ذوق و سلیقه شخصی در شرط عبادت تصرف نمود و دامنه آن را توسعه داد. اساساً برخی عبادت‌ها از نظر مکان، دارای محدودیّت خاصی هستند. مراسم و اعمال حجّ باید در مکان‌های معیّنی انجام شود. از این‌رو انجام دادن اعمال حج در غیر از محل‌های مقرّر، بی‌معناست. در مورد اعتکاف نیز هرگاه با ادلّه معتبر، ثابت شود که جایگاه آن، مسجد جامع است، می‌فهمیم که شارع مقدس، این عبادت را تنها در این ظرف مکانی معیّن از ما خواسته است. البته در تشریع این حکم حتماً مصالحی مورد نظر بوده است که شاید عقل ما نتواند به‌طور یقین بدان دست یابد. شاید اسلام با منحصر کردن اعتکاف در مسجد جامع بخواهد نوعی کنترل بر کمّیّت و کیفیّت آن وجود داشته باشد و در کنار این عبادت، ارزش‌های دیگری مانند وحدت و همراهی و هم‌دلی نیز مطرح شود(17).
مقابله با تهاجم فرهنگ بیگانه از برکات ضمنی اعتکاف است‌:
در فرهنگ اسلامی روی‌آوردن به اعتکاف، علاوه بر بهره‌برداری از فیض معنوی آن، جهاد مقدس نیز شمرده می‌شود؛ زیرا این مراسم عبادی-معنوی، نقش بسیار مهمی در تهذیب نفس و جهاد اکبر دارد.جوانی که در مراسم اعتکاف، طعم شیرین ایمان و انس با خداوند را می‌چشد، لذت‌های مادی و شهوانی در دیدگانش حقیر و بی‌ارزش می‌شود، ایمان و اعتقادش تقویت می‌شود و به آسانی در گرداب فساد و باورهای ضدّدینی گرفتار نمی‌شود. از سوی دیگر، چنین مراسمی خود پیامی عملی و درسی عبرت‌آمیز برای مردم است. حضور جمعی از مؤمنان در مسجد برای عبادت، در حقیقت نوعی دعوت به خداپرستی و دین‌مداری است و آثار سازنده‌ای بر جامعه خواهد داشت. از همین‌رو، امروز در رویارویی با تهاجم فرهنگی دشمن نباید نقش مؤثر سنت‌هایی که در باور عمومی مردم ریشه‌های عمیق دارند، نادیده گرفته شود. بی‌تردید مساجد، حسینیّه‌ها، تکایا، هیأت‌های مذهبی، زیارت و اعتکاف نقش مهمی در تربیت جامعه و گسترش فرهنگ دینی ایفا کرده و می‌کنند. این مقوله‌ها با آثار مثبت جانبی که دارند، اهرم‌های توانمندی در مقابله با فرهنگ بیگانه‌اند.
در دوران ما تهاجم دشمن ابعادی گسترده یافته، ولی این حرکت استعماری، دست‌کم ریشه‌ای چندصد ساله دارد و همین پدیده‌های سنتی، همچون اعتکاف، مردم ما را در طول سالیان متمادی در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه، مصونیّت بخشیده است(18). اما متأسفانه اهمّیّت آن و نقش به‌سزایی که در تصفیه و تزکیه روح انسان دارد، برای بسیاری از مسلمانان، ناشناخته مانده است. از این‌رو جا دارد مبلّغان اسلامی بیش از پیش بر نقش مهمّ آن تأکید ورزند تا این سنت دیرینه محمدی آن‌گونه که شایسته است، جایگاه خود را در جامعه اسلامی حفظ کند.
اسماعیل نساجی زواره-‌1. انشقاق، 6.-2. تذکرةالأولیاء، عطار نیشابوری، ص 785.-3. بقره، 125-4. تفسیر نمونه، ج 13، ص 33-5. تفسیر المیزان، ج 14، ص 34-6. المسائل النّاصریّات، سید مرتضی، ص 119-7. بحارالانوار، ج 98، ص 15-8. فضائل الاشهر الثلاثة، شیخ صدوق، ص 24، روایت 12-9. همان، ص 25، بخشی از روایت 12.-10. بحارالانوار، ج 98، ص 151-11. سید محمدکاظم، العروةالوثقی، کتاب الاعتکاف-12.امام خمینی(ره)، تحریرالوسیلة، ج 1، ص 305-13. سید محمدحسن نجفی، جواهرالکلام، ج 17، ص 170-14. همان، ص 171-15.آیت‌اللّه گلپایگانی، مجمع المسائل، ج 1، ص 154-16. فصل‌نامه فرهنگ اصفهان، شماره 1، پاییز 1374، ص 38-17. بحارالانوار، ج 33، ص 542-18.رحیم نوبهار، اعتکاف، سنت محمدی، ص 51 - 50. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 46/100105538)