دختر 20 ساله ای در مقابل اطرافیانش (به خصوص خانواده اش) زود عصبانی می شود و تند مزاج است. والدینش نیز رابطه خوبی با هم ندارند. می خواهد از این اخلاق کناره گیری کند ولی راه آن را نمی داند. اگر امکان دارد راهنمایی اش کنید.
خوشحالیم شما مخاطب ما هستید؛ امیدواریم راهنمای خوبی در رابطه با این موضوع برای شما باشیم.
همانطور که خودتان هم می دانید علت و ریشه تمامی این واکنش های شما به کم بودن تحمل و به تعبیر روانشناسی پایین بودن آستانه تحریک شما مربوط می باشد. حال سوال اصلی اینست که منشأ کم ظرفیتی و حساسیت و عصبانیت شما چه می باشد؟ با توجه به سابقه خانوادگی و متاسفانه روابط بین والدینتان می توان گفت تا حدودی الگو برداری از خانواده و مهمتر از آن اقتضای سن شما می تواند عاملی مهم و جدی در این زمینه باشد. البته در کنار این علت عوامل مختلف جسمی : مانند تغییرات هورمونی در بدن و احتمالاً کم خونی و فقر آهن؛ روحی و روانی : مانند کم بودن آستانه تحمل شما؛ محیطی : مانند الگوی نادرست ارتباط والدین با یکدیگر؛ اجتماعی : مانند دخالت عوامل خارج از منزل در خانواده شما و غیره می توانند این مشکل را ایجاد و یا تشدید کنند که با هر کدام باید به گونه ای خاص مقابله کرد. مثلاً یکی از مشکلات شایع در این سن کم خونی و فقرآهن است که این موارد در زود عصبانی شدن بسیار تأثیر گذار هستند؛ لذا با یک آزمایش ساده خون می توان فهمید که بدن از لحاظ مواد مورد نیاز در چه شرایطی است و در صورت کم خونی و فقر آهن می توان با تغذیه مناسب زمینه عصبانیت را از لحاظ جسمانی برطرف نمود، زیرا تغذیه نقش مهمی در سلامت جسمی و روانی افراد دارد.
گاهی وضعیت زمینه ای، عاملی برای عصبانیت فرد می شود و می توان با تغییر آن، حالت خود را تغییر داد؛ در ادامه به این موارد اشاره می نماییم، اما قبل از آن باید نکته ای مهم را متذکر شویم :
پرسشگر گرامی؛ همانطور که می دانید همه افراد، صرف نظر از سن، جنسیت، زمینه فرهنگی و جهت و نوع کاری که در زندگی دارند، نیازمند عزت نفس هستند. عزت نفس مجموعه از برداشت ها و ارزیابی ها و تجاربی است که از خویش داریم و باعث می شود که نسبت به خود احساس خوشایند ارزشمند بودن ، یا بر عکس احساس ناخوشایند بی کفایتی داشته باشیم. یکی از ویژگی های مثبت کسانی که دارای عزت نفس هستند این است که می توانند خود را محاکمه کنند.آنها با شجاعت تمام گاهی خود را به محکمه می کشانند و به نقایص و اشتباهات خود اقرار می نمایند ، بی آنکه احساس ضعف نمایند ؛ چرا که می دانند اقرار به خطا اولین گام در رفع خطاست و انکار خطا نتیجه ای ندارد جز تکرار دوباره آن . پرسشگر گرامی این سوال شما نشان از همان محکمه است و بی تردید شما دارای عزت نفس بالایی هستید که لازم است در جهت حفظ و تقویت آن تلاش نمایید. مهمتر از همه آن است که شما این اصل را پذیرفته اید که آدمی کم ظرفیت هستید و دقیقاً به علت همین پذیرش، رفتارهایی متناسب با آن از خود بروز می دهید. درمان شما نیز وارونه کردن این اصل پذیرفته شده است. مثلاً فردی که ضعف در رازداری دارد می تواند تصمیم جدی بر راز داری بگیرد و هرگاه به ذهنش آمد رازی را به کسی بگوید فوراً خود را از آن باز دارد و در صورت تخلف، خود را به نحوی مجازات نماید و یا از پرحرفی و بیهوده‌گویی دوری کند وقبل از انجام کار ابتدا فکر نماید و سپس وارد عمل شود. اگر این عمل تا مدتی تکرار شود، وضعیت فرد کاملاً تغییر خواهد کرد.تا آن زمان که شما نتوانید جای این اصل را با این اصل که : (من آدمی کم ظرفیت نبوده بلکه رفتاری معتدل و حساب شده دارم) عوض کنید وضع به همین منوال خواهد بود. این باور را عوض کنید، همه چیز عوض خواهد شد. (إِنَّ اَللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ) (سوره مبارکه رعد، آیه شریفه 11)؛ خداوند حال هیچ قومی را دگرگون نخواهد کرد تا زمانی که آن مردم حالشان را تغییر دهند. در مورد ظرفیت انسان بیان شده که این ظرفیت دو گونه است :
1. تحول ناپذیر؛ برخی از اموری که غالباً جنبه وراثتی دارند و از مقدمات وجودی شخص می باشند تا حدی دگرگونی ناپذیر یا اندک تحول پذیرند مانند میزان هوش و ...
2. تحول پذیر؛ مانند بسیاری از اوصاف اخلاقی. این مسائل نوعاً حالت اکتسابی دارند یعنی شخص از محیط تربیتی یا با کنش اختیاری خویش شخصیت خود را هرچند به طور ناخواسته و نادانسته چنین پرورش داده است. درمان آنها نیز از طریق کنش متقابل میسر است که در ابتدای پاسخ به آن اشاره شد. استاد مطهری در این باره می گوید : در انسان حالت‌هایی وجود دارد به نام احساسات، هیجانات و تحریکات که منشأ آن روح و روان آدمی است که در بعضی افراد به طور قوی و در بعضی نیز متوسط و ضعیف می باشد و به مجرد برخورد با حادثه تلخ و شیرین آن احساسات و هیجانات از درون آدمی سربرمی آورد و آشکار می شود؛ منتهی در نهاد انسان چیز دیگری نیز وجود دارد به نام عقل که اگر آن احساسات و هیجانات تحت کنترل عقل درآید مسلماً از افراط و تفریط احساسات کاسته می شود و به صورت منطقی ظاهر و آشکار می گردد. در بعضی افراد احساسات و هیجاناتشان تحت کنترل عقل قرار نمی گیرد و در برابر حوادث خارجی به طور سریع و افراطی ظاهر می شود و یک نحوه بی‌انضباطی روحی و روانی در آدمی به وجود می آورد که قهراً خوب نخواهد بود.
*** راهکارهای کنترل و کاهش عصبانیت
اما دلیل آن - هر چه که باشد - با راهکارهایی که ارائه می شود، می توان تا حدود زیادی از آن پیشگیری نمود:
1. هنگامی که عصبانی می شوید، در خودتان یک تغییر حالت فیزیکی ایجاد کنید؛ مثلاً مقداری قدم بزنید و سعی کنید در آن لحظات تصمیم نگیرید و اگر آب در دسترس شما است، مقداری آب خنک میل کنید و دست و صورت خود را با آن شست و شو دهید.
2. اگر امکان دارد، هنگام عصبانیت یا بی حوصلگی و کسالت، یک دوش آب ولرم بگیرید.
3. چند لحظه دراز بکشید و چشمان خود را ببندید و همه ماهیچه های خود را شل کنید تا آرامش عضلانی پیدا کنید و فکر خود را از آنچه موجب عصبانیت شما شده است، منصرف کنید و به عضلات بدن خود تمرکز یابید.
4. به خودتان تلقین کنید که اتفاق خاصی نیفتاده؛ مگر آسمان به زمین آمده است؟ دیگران در چنین مواردی چه می کنند؟ آیا همه عزا می گیرند؟ هر کس به کاری مشغول می شود و به این گونه موارد اعتنایی نمی کند.
5. همیشه فضای ذهنی و روانی خود را برای شنیدن و دریافت رفتارهای نابجا و خلاف انتظار آماده سازید؛ به این معنا که همیشه انتظار داشته باشید دیگران با شما، به بدترین شکل برخورد کنند. اگر کسی مدتی چنین کند، به تدریج صفت حلم در او به وجود می آید و علاوه بر این، حسن خلق نیز برای او حاصل می شود.
6. اگر گاهی سریع سخن گفتید و عجولانه تصمیم گرفتید و رفتار نابجا از شما سرزد، به سرعت خود را سرزنش و حتی در لفظ، اظهار پشیمانی کنید و وعده ها و قول های خود را در ذهن خویش، حاضر سازید.
7. از خود ارزندگی نابجا و شخصیت قائل شدن بیش از اندازه برای خود، بپرهیزید و تنها هنجارها را رعایت کنید. از این رو به سراغ رفتارهای متواضعانه - همانند تقدم در سلام، همنشینی مناسب با افراد پایین‌تر، ابراز ارادت به کوچک‌ترها، مصافحه و احوال‌پرسی، تفریح و صحبت با دیگران - اقدام کنید.
8. ذکر (لا حول و لا قوة الا باللَّه) را زیاد بر زبان جاری سازید و سوره (والعصر) را زیاد بخوانید. تکرار اذکار (استغفراللَّه ربی و اتوب الیه) و (اعوذ باللَّه من الشیطان الرجیم) نیز مفید است. امام صادق(ع) فرمودند : (خداوند به برخی از انبیا وحی کرد : ای فرزند آدم! در وقتی که غضبناک گردیدی، مرا یاد کن تا من هم تو را در وقت غضبم یاد کنم و تو را هلاک نسازم) (بحار الانوار، ج73، ص 276، ح29. ) بنابراین یاد خدا علاوه بر اینکه آتش خشم را خاموش می کند، موجب آرامش انسان می شود و در قیامت نیز آثار مثبتی به دنبال دارد.
9. به هنگام احساس عصبانیت، سریع تغییر وضعیت و موقعیت دهید و از آن محیط دور شوید؛ مثلاً اگر در منزل این حادثه رخ داد، لباس پوشیده و منزل را ترک کنید.
10. وقتی که با امور عصبانیت آفرین مواجه هستید، برای مدتی (حدود 10 تا 15 دقیقه)، راه دریافت‌های حسی خود را سد سازید؛ برای مثال جلوی گوش خود را بگیرید و چشمان خود را ببندید و سر خود را پایین اندازید تا دریافت‌های عصبانیت تحت کنترل شما در آیند و موجب تحریک بیشتر شما نشوند.
11. اگر رفتار و یا صفتی که در شخصی هست، موجب عصبانیت شما شده، آن را شوخی تلقی کنید و به شکلی، خود را از تیررس او دور در نظر بگیرید. یعنی از در نظر گرفتن خویش به عنوان مخاطب رفتارهای دیگران پرهیز کنید؛ مثلاً از مشاهده کسی که فحش می دهد با خود بگویید مخاطب او من نیستم و در این هنگام از صحنه دور شده و راه دریافت‌های حسی را سد سازید تا بیشتر مورد هجوم قرار نگیرید.
12. برای توجیه رفتارهای خلاف انتظار دیگران، توجیه مناسبی داشته باشید و آنها را مقصر تلقی نکنید؛ مثلاً بگویید: خودم از این فرد بدتر رفتار می کنم، او اشتباه گرفته و مقصر نیست. اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است.
13. به نظرات و عقاید دیگران احترام بگذارید و محترمانه با آنها رفتار کنید.
14. در کارهای مهم با مشورت خواستن از دیگران، تصمیمات خود را استحکام بخشید و از اقدامات عجولانه و خام بپرهیزید.
15. بیشتر با افراد حلیم، صبور، غیرعصبی و خوش مشرب معاشرت کنید و از دوستی با افراد تند مزاج بپرهیزید.
16. همیشه خود و رفتارتان را درست و صحیح تلقی نکنید و احتمال خطا در کارهای خود را بدهید.
17. به عنوان تمرین گاهی با افرادی که سلیقه آنها را نمی پسندید، برخورد کوتاه مدت داشته باشید.
18. روایات و آثاری که در مذمّت غضب رسیده، مطالعه کنید و احادیثی که در مدح و ثواب حلم و خود نگاه داری وارد شده را مورد توجه قرار دهید. (ر.ک: محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 9، باب غضب ؛ ج 3، باب حلم ؛ بحارالانوار، ج 71، باب الحلم والعفو و کظم الغیظ).
19. به موارد بالا در برنامه ای منظم عمل کنید و با نمره دادن به عملکرد خود سعی در تقلیل موارد تخلف داشته باشید و همت خود را به افزایش صبر و تحصیل سعه صدر معطوف بدارید. بدانید که غلبه بر این نوع احساسات، فرایندی است که نیازمند آگاهی و تلاش مستمر و جهاد دائمی است.
*** نکات مهم و پایانی
- کاملا به خود مطمئن باشید که می توانید روحیه خود را تغییر دهید ولی برای نتیجه گیری عجول نباشید، بلکه با خود فکر کنید باید حداقل یکسال روی خود کار کنید و اگر چنین کنید حتما پس از آن دگرگون خواهید شد.
- فهم درستی از زندگی و اینکه ماهیت دنیا تنیده با مشکلات و فشارهای زیادی است پیدا کنید و از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید و اجازه ندهید این وضعیت در سایر امور زندگی تان تاثیر منفی بگذار زیرا بسیاری از خانواده ها واقعا در آرامش زندگی می کنند و این به دلیل داشتن مهارت زندگی می باشد.لذا تا فرصت دارید در این مورد مطالعه نمایید و آگاهی های خود را بالا ببرید؛ این نکته را هم بپذیرید که والدینتان خیلی قابل تغییر نیستند و با توجه به سن و سالشان باید با آنها مدارا نمود.
- نماز و عبادت در اول وقت را فراموش نکنید. سعی نمایید وضوی خود را با صبر و حوصله انجام دهید و در صورت توان مستحبات آن را رعایت نمایید که وضوی با طمانینه در تمرکز نماز بسیار موثر است. اگر هم در هنگام نماز عصبانی بودید، لحظه ای بنشینید و تمرکز نمایید و سپس به نماز بپردازید.
پرسشگر گرامی؛ موارد فوق، نکاتی ساده اما مهم را به شما یادآوری می کنند که با وجود ساده بودن نیاز به تمرین و صرف وقت دارند که ما امیدواریم شما نیز با رعایت آنها در زندگی اجتماعی و کارهای خود، به موفقیت های روزافزون دست یابید که ما مطمئن به موفق شدن شما هستیم. ما هم در کنار حرم کریمه اهل بیت حضرت معصومه سلام الله علیها در شهر مقدس قم برای شما انسان های خواستار پاکی دعا می کنیم و منتظر مکاتبه بعدی شما هستیم.
نویسنده : حامد محقق زاده
