من مدتی (یکسال) است که به همه اعتقاداتم شک می کنم و با براهین مختلف و تفکر زیاد سعی کرده ام که شکم را بر طرف کنم اما متأسفانه این شک من به مرحله کفر نیز رسیده است. حال می خواهم بدانم راه چاره چیست؟ و چه موقعی از نظر عقلی حجت بر انسان تمام می شود؟ و اگر تا به حال از نظر عقلی توانسته باشم اعتقاداتم را درست کنم چرا ایمان به قلبم وارد نمی شود؟ (خودم فکر می کنم که بر قلبم مهر زده شده است) و آیا در این حالت (بدون ایمان) اعمال نیک انسان و دعاهای انسان مورد قبول قرار می گیرد؟ می خواهم بدانم چه گناهی مرتکب شده ام که ایمان از من گرفته شده است.

من مدتی (یکسال) است که به همه اعتقاداتم شک می کنم و با براهین مختلف و تفکر زیاد سعی کرده ام که شکم را بر طرف کنم اما متأسفانه این شک من به مرحله کفر نیز رسیده است. حال می خواهم بدانم راه چاره چیست؟ و چه موقعی از نظر عقلی حجت بر انسان تمام می شود؟ و اگر تا به حال از نظر عقلی توانسته باشم اعتقاداتم را درست کنم چرا ایمان به قلبم وارد نمی شود؟ (خودم فکر می کنم که بر قلبم مهر زده شده است) و آیا در این حالت (بدون ایمان) اعمال نیک انسان و دعاهای انسان مورد قبول قرار می گیرد؟ می خواهم بدانم چه گناهی مرتکب شده ام که ایمان از من گرفته شده است.

مشکلی که مطرح کرده اید شروع آن تا حدودی طبیعی و مقتضای سن نوجوانی شما بوده است. زیرا انسان در این سن به طور طبیعی نسبت به عقاید و افکار ذهنی اش دچار شک و تردیدهایی می شود به همین جهت به این دوره، بحران بلوغ هم گویند که باید با تدبیر و روش صحیح این بحران فکری را برطرف کند. اما گاهی هم به دلایلی مثل افراط و تفریط و بعضا زمینه های روانی چون وسواس و مانند آن، این بحران تشدید می شود؛ همان طور که شما را گرفتار کرده است.
از طرف دیگر جهان بینی و اعتقادات مذهبی، خود به خود استرس زا است و اگر درست تبیین نشود برای انسان خصوصا برای افراد مذهبی، حساسیت های زیادی به وجود می آورد. اصولا استدلال برای اعتقادات مذهبی دو نوع است: استدلال هایی که ریشه فطری دارد و استدلال هایی که مقدماتش عقلی است مثل برهان نظم و علت و معلول و مانند آن. اما از آنجایی که عقیده به خدا و صفات او هماهنگ با فطرت و عقل آدمی است، اثبات آنها نیاز زیادی به استدلال ندارد و گاهی به خاطر شدت ظهور و واضح بودن آن، ذهن دچار شک و تردید می شود. مانند خورشید که به خاطر نور شدید آن، ما قادر به دیدنش نیستیم و فقط چیزهایی را می بینیم که نور خورشید آنها را روشن کرده است. حتی مسأله از این هم بالاتر است، زیرا وجود خدا چنان وضوحی دارد که انکار آن محال است و حقیقتی است که از تصور آن، تصدیق حاصل می شود بدون این که احتیاج به استدلالی داشته باشد.
امام حسین(ع) در دعای عرفه می فرماید: (کیف یستدل علیک بما هو فی وجوده مفتقر الیک؟ ایکون لغیرک من الظهور ما لیس لک حتی یکون هو المظهر لک؟ متی غبت حتی تحتاج الی دلیل یدل علیک؟ ؛ چگونه برای اثبات وجود تو می توان به چیزی (مخلوقات) استدلال کرد چرا که آنها خود وجودشان را از تو گرفته اند؟ آیا غیر تو ظهور بیشتری دارد که بخواهد به تو ظهور بدهد؟ تو چه وقت غایب شده ای که نیاز باشد برای اثبات تو دلیل اقامه شود؟).
حضرت در این جملات این مطلب مهم را بیان می کند که اگر خوب فکر کنیم می بینیم وجود خدا نیازی به استدلال ندارد، زیرا وقتی انسان کمی منطقی فکر کند و از ساده اندیشی و تفکر کودکانه و حسی گرا بودن خارج شود، می بیند وجود خدا از همه چیز ظاهرتر است. به تعبیر باباطاهر:
به دریا بنگرم دریاته وینم
به صحرا بنگرم صحراته وینم
به هر جا بنگرم کوه و در و دشت
نشان از قامت رعناته وینم
یعنی همه مخلوقات و موجودات اطراف ما آینه ای برای مشاهده خداست و فقط لازم است چشم باز کنیم و بینا شویم. بنابراین اگر کمی فکر کنیم می بینیم انکار خدا و تصور جهان بدون خدا محال و شگفت انگیز است زیرا تصور معلول بدون علت و این که بگوییم جهان خود به خود به وجود آمده محال است. حتی این نوشتار کم اهمیتی که الان روی این کاغذ می آید خود به خود نمی تواند به این شکل و نظم منطقی بیاید، چه برسد به عالم عجیب و غریب ماده یعنی زمین و آسمان ها و کهکشان ها با این همه پیچیدگی و انسجام که علم هر چه پیشرفت می کند از پیچیدگی و نظم آن بیشتر اظهار شگفتی می کند؛ چگونه ممکن است کسی تصور کند که اینها خود به خود و بدون آفریدگار و اداره کننده است.
فرضا اگر کسی شما را از پشت سر صدا کند، حتما به دنبال گوینده آن می گردید تا ببینید چه کسی شما را صدا زده است؛ آیا ممکن است با خود بگویید کسی شما را صدا نزده و این صدا خود به خود به وجود آمده؟ آیا تصور این فکر خنده دار نیست؟ آیا شما کسی را که چنین تصوری کند احمق یا دیوانه نمی دانید؟ مسلما این چنین است، زیرا بدیهی و واضح است که صدا به عنوان یک معلول، نیاز به علت و تولید کننده صدا دارد. این یک اصل واضح و روشن است که نیازی به استدلال ندارد و اگر هم کسی بخواهد برای این اصل که هر معلولی، علتی می خواهد، استدلال کند، چه بسا بیشتر دچار شک شود، مثل این که کسی بخواهد شمعی روشن کند و در پرتو روشنایی شمع، خورشید را نشان بدهد. آیا روشنایی روز برای اثبات خورشید کافی نیست که ما بخواهیم از نور دیگری مثل شمع استفاده کنیم؟
در زمینه درمان شک به چند مطلب توجه کنید:
اولا: شک و تردیدهایی که برای انسان حاصل می‌شود صرفا یک سری خلجانات ذهنی است که در تعارض با باورهای انسان قرار می گیرد و انسان مومن می کوشد در قبال آن اعتقادات خود را حفظ کند.
ثانیا: چنان نیست که همیشه شک و تردید مضر و گمراه کننده باشد بلکه گاه می‌تواند پلی به سوی یقین و راه صعود به مراتب بالاتر باشد. البته این در صورتی است که انسان به سرعت از این مرحله بگذرد و در آن توقف نکند. چه درنگ در آن زیانبار است. بنابراین همواره باید بکوشید در شک‌ها و تردیدهای خود نمانید و یکی پس از دیگری از آنها خارج شوید.
ثالثا: به نظر می‌رسد بیش از همه چیز حالت پیش آمده برای شما یک حالت روحی باشد که نوعا معلول تلقین است و با عزم قاطع می‌توان بر آن فائق آمد. اموری که برای درمان این مشکل می‌تواند مفید باشد از این قراراست:
1- بی اعتنایی به شک و تردیدها.
2 مطالعه در اسرار شگرف خلقت و زیبایی‌های نظام آفرینش.
3- مطالعه پیرامون الطاف و رحمت‌های الهی بر بندگان.
4- بخشی از اوقات خود را برای پرداختن به تفریحات سالم اختصاص دهید و در حد امکان به کوهپیمایی بپردازید و در این دانشگاه بزرگ خلقت آثار توحید و ربوبیت الهی را بالعیان لمس کنید.
5 در صورت امکان با افراد صاحبدل و پارسا نشست و برخاست نمایید.
6- سعی کنید در عبادات خود کیفیت و توجه و حال داشتن را جایگزین کمیت کنید.
باید در نظر داشت که امکان وجود عوامل تشکیک‌زا در ارکان اعتقادی و بنیان‌های معنوی زیاد است از این ‌رو باید آن ‌قدر خود را از نظر بینش و ایمان قوی کنیم که تحت تأثیر القائات و شبهات قرار نگیریم. بلکه با منطقی استوار با اندیشه‌های نادرست به مقابله برخیزیم. در این صورت هیچ گاه حق و باطل بر ما مشتبه نمی‌شود و اما اکنون توصیه می‌شود:
1- در زمینه روحیات ارزشمند معنوی طبق برنامه‌ای منظم به خودسازی بپردازید. حتی‌الامکان سعی کنید هر روز مقداری قرآن بخوانید و انس با قرآن را فراموش نکنید. ذکر و یاد خدا و توجه به راه‌های ارتباطی با خدا از جمله نماز شب، دعاهای ایام هفته، دعای کمیل و... در این زمینه بسیار مؤثر است.
2- با مطالعه کتب قوی؛ مانند آثار استاد شهید مطهری و... به استحکام و ژرف سازی آگاهی‌های دینی بپردازید بویژه یادداست های استاد حرف شین، ص74. استاد در این قسمت به توضیح مفصلی درباره شک می پردازد و راهکارهایی نیز ارائه می دهد که از جمله آن می توان به این موارد اشاره کرد:
استاد مطهری(رح) در مورد معالجه بیماری شک چند راهکار ارائه می فرمایند:
1. ( دین را از اساس و ریشه یادگرفتن و معتقد شدن)
2. ( شناخت افق دین که افقی بالاتر از افق محسوسات و مشهودات است و این خود به حس تعبد کمک می کند(تقویت روح تعبد و بندگی).)
3. ( عمل و آزمایش دینی آدمی که به دین عمل می کند خود به خود در عمل، راستی و استقامت و حقیقتی در دستورها می یابد. لهذا آنهایی که عمل نمی کنند بیشتر سؤال می کنند و بشتر دچار شک و وسوسه می شوند. دین همان طوری که با عقل بستگی دارد با وجدان و عمل هم بستگی دارد. با این سه رکن می توان جلو شک و وسواس را گرفت.
به طور کلی صلاح و فساد اخلاق در یقین و شک و سؤال اثر دارد. مردم نوعا یک نوع اضطراب در دورن خود احساس می کنند و به جای اینکه در عمل این اضطراب و وسوسه را رفع کنند می خواهند با زور پرسش و مجادله رفع کنند. چرا؟ چون پرسش، شدنی نیست. همین طور که یک نفر تنها با پرسش از استاد، طبیب نمی شود مگر آنکه وارد عمل شود، در امور دینی هم همین طور است.)((یادداشت های استاد مطهری، ج6، ص73، انتشارات صدرا)
به هر حال ما برای حل مشکل شما به دلایل فوق پیشنهاد نمی کنیم به کتاب هایی که در اصول عقاید نوشته شده مراجعه کنید، بلکه باید ببینید وقفه و گیر ذهنی شما کجاست و در کجای ذهن شما مغالطه و اشتباهی صورت گرفته که حقایق را وارونه نشان می دهد و وجود جهان بدون خالق را مردود نمی داند؟
اگر شما سعی کنید با مسائل اعتقادی، همان برخوردی را داشته باشید که با مسائل عادی و روزمره دارید و برای اثبات خدا همانگونه فکر کنید که برای صدای زنگ تلفن فکر می کنید، یعنی همانگونه که اگر زنگ تلفن به صدا درآمد نمی گویید این صدا خود به خود تولید شده و کسی پشت خط نیست، درباره این عالم هم همین طور فکر کنید و نگویید خود به خود به وجود آمده، مسأله به راحتی حل می شود و نیاز به طول و تفصیل زیاد و پیچاندن و کش دادن آن نیست. بنابراین همان طور که گفتیم لازم نیست و بلکه نباید دیگر به کتاب های عقیدتی مراجعه کنید، زیرا علاوه بر آنچه که گفته شد، اثر نامطلوب دیگری هم برای شما دارد و آن حساسیت روانی که به آنها پیدا کرده اید که علامت آن تشدید سر دردهای شما هنگام مطالعه این کتاب هاست که باعث می شود نه تنها مطالعه آنها به شما کمک نکند، بلکه مشکل را عمیق تر نماید.
به گفته بزرگان برای کشف حقیقت و وصول به آن، دو کار لازم است:
1 سیر فکری و عقلانی، 2 تهذیب نفس و صفای باطن.
در مقوله اول باید به تفکر منظم و مطالعه مناسب روی آورد. شما بهتر است دفتری را به مجموعه عقاید خود اختصاص داده و هر فصل را پس از تحقیق و تأمل و نتیجه‌گیری، به اتمام رسانده و به فصل دیگر بپردازید. از هر کجا که می‌خواهید شروع کنید، ولی بهترین شروع از خداست.
آیا می‌توان درباره قدرتی بزرگ و شعوری لایزال که جهان بر محور آن در حرکت است تردید نمود؟ و اگر خدایی هست چرا یکی باشد؟ آیا نظم و هماهنگی شگفت‌انگیز هستی تردیدی در یگانگی طراح و خلاق این عالم باقی می‌گذارد؟
البته نباید انتظار داشته باشید که پس از این مرحله، یقین کامل برای شما حاصل شود؛ زیرا تحصیل یقین راهی دشوار در پیش دارد که پس از طی آن، می‌توان به درجاتی از آن نائل آمد؛ ولی در این مرحله (اطمینان) قابل حصول است.
پس از این مرحله، باید قلب و دل را صفا داد تا نور حق در آن تجلی یابد. تخلق به اخلاق کریمه، پرهیز از رذایل و مراقبت از نفس، زمینه را برای اشراق نور حق فراهم خواهد ساخت. ایمان و اطمینانی که از این طریق به دست می‌آید، به مراتب بالاتر از آن حدی است که در سیر عقلانی و فکری حاصل می‌گردد.
برای اثبات تلازم فطری بودن و صدق یک چیز راههای مختلفی وجود دارد یکی از آن روشها که برهان زیست شناختی نامیده می‌شود این است که گرایشات درونی و ذاتی انسان ربط دهنده درون و عواطف انسان با جهان خارج و واقعیات عینی است یعنی اگر مثلا کسی احساس تشنگی و اشتیاق به آب می‌کند در متن واقع آبی وجود دارد که شبیه جذبه مغناطیسی از درون انسان را به سمت خود فرا می‌خواند از این طریق می‌توان قیاسی اینچنین ترتیب داد:
1 ) خداشناسی و خداجویی فطری و طبیعی است.
2 ) در برابر هر امر ذاتی طبیعی واقعیتی در خارج هست.
3 ) خدایی واقعی وجود دارد.
شبیه چنین استدلالی از نظر فلسفی نیز وجود دارد زیرا گرایش و کشش از امور تعلقی و ذات اضافه طرفینی است و حقایق اضافی و نسبی تقومشان به طرفین نسبت و تعلق است و بدون آنها امکان وجود ندارند. در عرفان نیز استدلال مشابهی وجود دارد و گویند ( عشق فعلی بدون معشوق فعلی محال است ) سیر این استدلال همان ماهیت امور اضافی است که بدون وجود عاشق و معشوق محال است.
این مختصر گنجایش بیان همه آنچه که در باب خداشناسی است را ندارد لذا توصیه می‌کنیم در این زمینه با تعمّق و تفکّر منظم، به مطالعه کتاب‌های زیر بپردازید:
1 اثبات وجود خدا احمد آرام
2 بهترین راه شناخت خدا محمدی ری شهری
3 اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج 5 شهید مطهری
4 خدا در قرآن شهید بهشتی
5 آفریدگار و آفریده ناصر مکارم
6 راه خداشناسی جعفر سبحانی
7- خدا در فلسفه (ترجمه الهیات دایرة‌المعارف فلسفی پل‌ادواردز)، بهاءالدین خرمشاهی
در زمینه تقویت ایمان نیز از جنابعالی دعوت کنیم، به چند نکته توجه نمائید:
ا. ایمان, یعنی باور عمیق قلبی نسبت به خدای متعال و اینکه حضرت محمد(ص) پیامبر و فرستاده اوست و قرآن کریم سخن خدا است و دوازده معصوم پاک(ع) امامان(ع) و جانشینان پس از او هستند.
2. علامت صدق ایمان این است که انسان خودش را کاملا در اختیار خداوند، پیامبر(ص)، امام و قرآن قرار دهد و عملا همان راهی را برود که ایشان بدان فرا خوانده اند.
3. این باور عمیق و پیروی عملی مجموعا اختیاری است, یعنی ناشی از آگاهی و آزادی انسان است. به عبارت دیگر باید کاملا آگاهانه و از روی شناخت و همچنین آزادانه باشد.
4. مراحل ایمان بسته به مراحل قوت و ضعف آگاهی و آزادی انسان متفاوت خواهد بود. به هر مقدار که شناخت انسان عمیق می شود و درجه اختیار آدمی بالا می رود، ایمان او هم فزونی می یابد. بنابراین راه تقویت و طی مراحل آن, بسته به مراتب شناخت و قوت و ضعف آن خواهد بود. البته این مراتب فراوان است, ولی به طور کلی در قرآن کریم و روایات اسلامی تحت سه مرتبه علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین بیان شده است.
6. تا هنگامی که آدمی اسیر هوای نفس، شیطان، عادتهای بد، دلبستگی و وابستگی افراطی به امور دنیوی است و به گناه آلوده است در تمام زمینه ها دچار چالش خواهد بود, بنابراین آزادسازی، خودسازی، و مراقبت نفس در این راه از اهم امور است.
تقویت ایمان:
قبل از بررسی راه های تقویت ایمان، لازم است مطالبی پیرامون زمینه و جایگاه ایمان خدمتتان بیان کنیم. انسان با ذهن خود می اندیشد و علم به دست می آورد. پس جایگاه علم و شناخت، ذهن آدمی است. اما قرآن کریم، جایگاه ایمان را قلب معرفی می کنند. این کتاب آسمانی درباره عده ای که ادعای ایمان می کردند می فرماید: (قالت الاعداب امنا قل لم تؤمنوا ولکن قولوا اسلمنا ولما یدخل الایمان فی قلوبکم... ؛ بادیه نشینان خدمت پیامبر آمدند و گفتند ایمان آوردیم. بگو: ایمان نیاورده اید بلکه بگویید اسلام آوردیم و هنوز ایمان در دل هایتان وارد نشده است) (حجرات، آیه 14)
از این رو شناخت هدف و راه سعادت زمانی به حرکت در آن راه منجر خواهد شد که قلب به آن هدف و آن راه ایمان آورد. ایمان قلبی محرک انسان برای حرکت خواهد بود. به تعبیر دیگر بین (ایمان) و (عمل) رابطه ضروری هست و این دو از هم جدا شدنی نیستند.
به این ترتیب درس بزرگی که از قرآن کریم می آموزیم این است: اگر می خواهیم به هدفی که برای زندگی خود شناخته ایم، ایمان بیاوریم و به سوی آن حرکت کنیم، ابتدا باید قلب خود را برای پذیرش آن هدف آماده سازیم.
آْمادگی قلب برای ایمان:
قلب در صورتی برای پذیرش حقیقت و راه زندگی آماده می شود که به زیبایی هایی آراسته و از زشتی هایی دور گردد. قرآن کریم این زیبایی ها و آلودگی ها را به ما نشان می دهد که در اینجا به مواردی اشاره می کنیم:
1- در زمین سیر کنید، آن گاه حقیقت زیبایی دینی را به وسیله قلب خود درک کنید (حج، آیه 46).
2- در قلب خود را به وسیله تفکر و تدبر در قرآن باز نگه دارید (محمد، آیه 24).
3-قلب خود را از آلودگی ها و تعلق های دنیایی مانند دوستی مال و فرزند، پاک سازید (شعرا، آیه 89)
4- قلب خود را از پلیدی ها پاک نگه دارید تا منزلگاه نیکی ها و زیبایی ها گردد، (بقره، آیه 283).
5- از غفلت بپرهیزید و قلب خود را متوجه زیبایی های زندگی سازید تا سیر شما راحت و هموار شود، (کهف، آیه 28).
6- توانایی قلب خود را برای تعقل و درک عمیق حقایق افزایش دهید، (حج، آیه 46).
7- قلب خود را در مقابل درستی ها و خوبی ها نرم و خاضع نگه دارید، (مائده، آیه 13).
ایمان همچون درختی است که در قلب جوانه می زند، تناور می گردد و بر شاخه های آن اعمال شایسته پدیدار می شود.
راه های تحصیل، تحکیم و تقویت ایمان:
1- تفکر پیرامون آیات و نشانه های خداوند در گستره هستی: توجه به این نشانه ها، یاد خدا را در دل ها زنده می کند و لطف و رحمت او را به ما یادآور می شود و در نهایت بر دوستی و محبت ما به خدا می افزاید. (ر.ک: سوره یس، آیات 23 تا 40).
2- توجه دائم به خداوند و ذکر و یاد او: حضور خداوند در خاطر ما، در همه لحظات زندگی، ارتباط ما را با او افزایش می دهد و به تدریج به پیوندی استوار می انجامد. یکی از حکمت های نمازهای پنجگانه، زنده نگه داشتن یاد خدا در طول شبانه روز، در دل مؤمن است.
(یا ایها الذین آمنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را بسیار یاد کنید)(احزاب، آیه 41).
انجام برخی کارها مانند قرائت قرآن، دعا و زیارت، مطالعه سیره ائمه و همنشینی با نیکان و صالحان، ما را به یاد خدا می اندازد.
برخی کارها نیز مانع توجه به خداوند است که باید این موانع را کنار زد تا غفلت بر آن حاکم نشود.
قرآن کریم می فرماید: (یاد خدا دل های مؤمنان را می لرزاند و هنگامی که آیات الهی را گوش دهند، بر ایمانشان افزوده می شود) (انفال، آیه 2).
3- توجه به نعمت ها و الطاف خدا نسبت به انسان: اگر در زندگی خود توجه کنیم، خود را غرق در نعمت های الهی خواهیم یافت. فلسفه آفرینش این نعمت ها این است:
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
(سعدی)
انسان بر خوان نعمت حق نشسته تا با یادآوری لطف او، یاد خدا را در دل زنده نگه دارد و قلب خود را به او نزدیک تر کند.
4- انجام نیکی ها و دوری از بدی ها: هر عمل نیک دل را نورانی تر می کند و برعکس هر گناه صفحه دل را تیره و کدر می سازد. باید بکوشیم با عمل به نیکی ها، دل خود را نورانی تر کنیم و با دوری از گناهان رشته محبت خود را با خدا استوار سازیم.
مطالعه کنید: شهید مطهری، انسان و ایمان (ج 2 از مجموعه آثار)
5- گسترش فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغاتی با شیوه‌هایی نو و جذاب.
6- تقویت جلسات و برنامه های مذهبی و هر چه با شکوه‌تر و پرمحتواتر برگزار کردن آنها.
برای این که انسان اعتقادات خود را مستحکم‌تر کند، دو حرکت لازم است:
الف) حرکت علمی؛ یعنی، لازم است در حد توان خود به مطالعه و تحقیق بپردازد و با رجوع به کتاب‌هایی که در این زمینه نوشته شده، پاسخ سؤالات خود را دریابد و یا با سؤال کردن از عالمان دینی، ابهامات و شبهاتی که در ذهنش مطرح می‌شود بازگو کند تا با روشن شدن ابهامات، اعتقادات خود را راسخ کند.
علم و ایمان رابطه‌ی طرفینی ندارند و این طور نیست که پس از کسب علم ایمان نیز حاصل بشود، چون متعلّق علم و ایمان جدای از هم است، علم به مغز و ایمان به دل تعلّق دارد (چه بسا انسان علمی را کسب کند، ولی بر آن ملتزم نشود) علّت این امر نیز آن است علم دین اگر برای کسی حاصل شد، حال نوبت دل می‌رسد که با اختیار و قدرت تصمیم‌گیری آن را به صورت ایمان در خود بپذیرد، اما بسیاری قبل از این که دل را جایگاه دین و ایمان بسازند - و در عمل به آن پایبند باشند - دل خود را به دنیا، لذّت‌های نفسانی و هواهای شیطانی بسته‌اند، دلبستگی و دلدادگی این مردم چیزی جدای از مقوله دین و ایمان است. لذا قرآن می‌فرماید:(انَّ فی ذلک لَذکری لمن کان له قلب)
حقاً در این (هلاک پیشینیان) یادآوری است، برای آن کس که دارای دل باشد(ق، آیه‌ی 37)
بنابر این اگر مایل هستیم از علم و معرفت دینی استفاده کنیم می‌بایست اول دل داشته باشیم و به فرموده خداوند (لمن کان له قلب) دل را از آلودگی‌ها و تعلّقات بیهوده پیراسته سازیم. تا زمانی که تمایلات حیوانی بر قلب ما تسلط دارد، جایی برای انگیزه‌های متعالی باقی نمی‌ماند. اگر ما بخواهیم به آن چه می‌دانیم حقّ است مؤمن و ملتزم شویم، چیزهایی را که ممکن است ما را از ایمان و پذیرش قلبی باز دارد، باید از خود دور سازیم، در این صورت آماده پذیرش و التزام نسبت به حقایقی می‌شویم که حقّانیّت آن‌ها را از راه علم و معرفت کسب کرده‌ایم.
قرآن شریف در سوره حجرات قضیه عدّه‌ای اعرابی را تعریف می‌کند که خدمت پیامبر مکرم اسلام آمدند و عرض کردند ما (ایمان) آورده‌ایم، ولی پیامبر مکرم اسلام به فرمان خداوند به ایشان فرمود: نگوئید ایمان آورده‌ایم، بلکه بگوئید اسلام آورده‌ایم و هنوز ایمان در قلب‌های شما وارد نشده است: (قالتِ الاعراب آمنّا قل لم تؤمنوا و لکن قولوا اسلمنا و لمّا یدخُلِ الایمانُ فی قلوبِکُم) (حجرات، آیه‌ی 14)
از قسمت بعدی آیه چنین استفاده می‌شود که ایمان زمانی تحقّق پیدا می‌کند که مؤمن حقیقی، از خداوند و رسولش اطاعت و پیروی نماید (... و ان تطیعُواللّه‌ و رسوله... ان اللّه‌ غفور رحیم) و اگر ایمان به مرحله عمل نرسد، اسلام است و هنوز به مرتبه ایمان راه نیافته، به عبارتی ایمان یک درجه از اسلام برتر است. لذا در حدیث می‌خوانیم: (الایمان اقرارٌ و عمل و الاسلام اقرارٌ بلاعمل) ایمان عبارت است از باور قلبی و عملی به آن (اصول کافی، ج 2، ص 24)
بنابر این بر ماست که برای فراهم آوردن ایمان در دو زمینه تلاش داشته باشیم: الف) در زمینه تقویت شناخت خویش و دوم در زمینه انگیزش میل فطری خویش به آوردن ایمان و انجام کارهای شایسته. و معلوم می‌شود که راه‌های کسب علم از درون انسان شروع می‌شود:
1. تفکر و اندیشه در کتاب تکوین (طبیعت و جهان آفرینش).
2. تفکر و تدبر در خلقت خود انسان(مبدأشناسی).
3. تفکر و تأمل در پایان زندگی انسان (معادشناسی).
4. مراجعه به کتاب تشریع (قرآن و سیره اهل بیت علیهم‌السلام)
ب) حرکت عملی؛ تاکنون دریافتیم که ایمان مقتضی عمل صالح است، این واقعیت را در آیه آیه قرآن شریف می‌توانیم به دست آوریم: (والّذین آمنوا و عمِلوا الصّالحاتِ سنُدخِلِهُم جنّاتٍ...)؛ (نساء، آیه‌ی 57 و 122)
ایمان و عمل در دیدگاه قرآن دو جزء جدانشدنی از هم هستند، در واقع ایمان، شخص را به انجام عمل شایسته وا می‌دارد، امّا در همین جا یک نکته دقیقی وجود دارد و آن این که ایمان، در صورتی می‌تواند منشأ عمل صالح (تقوا) بشود که زنده و فعّال باشد. به عبارتی آگاهی و تنبه همواره باید زنده باشد تا منشأ اثر شود. توصیه شده در این مرحله برای تشخیص کار (خوب) از کار (بد) تا آن چه که عقل می‌فهمد از عقل، و آن چه را نمی‌فهمد از شرع دریافت کنیم و بدانیم چه کاری را باید انجام دهیم و چه کاری را باید ترک کنیم. لذا موضوع انجام واجبات و ترک محرّمات مطرح می‌شود.
نکته‌ی دیگر در سیر عملی آن است که مؤمن پیوسته به عمل صالح و کردار شایسته اهتمام بورزد، هر عمل شایسته، در تقویت ایمان و تقوا نقشی اساسی دارد و متقابلاً ایمان به دست آمده خود منشأ عمل شایسته‌تر می‌شود و این ارتباط ایمان و عمل صالح به صورت صعودی تحقق می‌یابد.(والذین اهتَدوا زادهُم هُدی) کسانی که هدایت الهی را بپذیرند خداوند هدایت آن‌ها را زیادتر می‌کند (محمد، آیه‌ی 17) نکته بعد این که مؤمن در عمل به دین خود می‌بایست ارتباطی تنگاتنگ با عالمان دینی داشته باشد تا با استفاده از سیره علمی و عملی ایشان بیش از پیش در مسیر هدایت قرار گیرد و از آسیب‌ها و شبهات برکنار و مصون باشد.
دستورالعمل تقویت ایمان :
الف) کوچک نشمردن هیچ گناهی هرچند به نظر صغیره باشد،
ب ) عزم جدی و آهنین بر ترک معصیت و مراقبت جدی و دائمی نسبت به تمام افعال خود،
ج ) شرط نمودن با خدا مبنی بر ترک معصیت و هم‌چنین از او استعانت جستن،
د ) هر گاه فکر گناه و وسوسه آن به ذهن آمد بلافاصله آن را از لوح ذهن خارج کردن و توجه خود رابه خدا و امور شریفه مشغول داشتن. جدیت و موفقیت در این امر پیروزی بزرگی است و در واقع دفع دشمن شیطان نفس از همان خاکریز اول است. قرآن مجید در وصف پارسایان می‌فرماید: (ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذاهم مبصرون ؛ پرهیزگاران چون گرفتار وسوسه شیطان شوند هماندم متذکر (یاد خدا) شده وبصیرت یابند)، (اعراف، آیه 201)،
ه ) مطالعه و تفکر پیرامون عواقب سوء و وخیم گناه. در این رابطه مطالعه کتب پیرامون معاد بسیار نافع و لازم است،
و ) خود را همواره در محضر حق تعالی دانستن و او را به یقین در همه حال مراقب و بینای به افعال خود نگریستن،
ز ) استمداد از خداوند و دعا و نیایش که فرمود: اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود هیچ کدام به فضیلت و تزکیه روی نمی‌آوردید (و لو لا فضل الله علیکم و رحمته ما زکی منکم من احد ابدا..).،
ح ) جایگزین سازی اعمال و عادات نیکو؛ مانند شرکت دائمی در نماز جماعت، نماز شب، زیارت اهل قبور و دعا.
(ان الحسنات یذهبن السیئات؛ خوبی‌ها سرانجام میدان را بر بدی‌ها تنگ خواهد کرد و آنها را از بین خواهد برد)
ط ) توجه به چهره کریه و زشت واقعی سیئات،
ی ) برای ترک معاصی لازم است دربسیاری از موارد انسان از مکروهات و چه بسا از برخی مباحات نیز چشم پوشد تا او را به انجام زشتی ها نزدیک نسازند،
ک ) در حد ممکن دوری جستن از مکان‌ها و شرایطی که آدمی را به گناه ترغیب می‌نماید،
ل ) تقویت اراده،
م ) محاسبه نفس همه روزه و در صورت رخداد خطا خود را محاکمه و توبیخ نمودن و بلافاصله استغفار کردن،
ن ) مطالعه پیرامون زندگی پارسایان و زاهدان و مطالعه کتب اخلاقی و ... .
رعایت نکات زیر نیز شما را در این مسیر تعالی یاری خواهد کرد، ان شاءالله:
- انجام یک سری مستحبات؛ مثلا همیشه با وضو بودن و زبان را به ذکر مخصوصا (لاحول ولاقوة الا بالله العلی العظیم) عادت دادن.
- سعی و کوشش در انجام وظایف و واجبات دینی،
- خواندن نماز با حضور قلب و در اول وقت،
- گرفتن روزه مستحبی به ویژه دوشنبه و پنجشنبه هر هفته،
- تلاوت قرآن بویژه بعد از نماز صبح،
- تأمل و اندیشه در آیات قرآن،
- حتی المقدور سعی در خواندن نماز شب،
- از تنهایی دوری گزینید.
- سحر خیزی،
- تنظیم برنامه برای تمام شبانه روز و پر کردن اوقات فراغت با برنامه‌های صحیح و سودمند،
- شرکت در ورزش‌های فردی و دسته جمعی،
- شرکت در فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی،
- به صله رحم و ارتباطات اجتماعی بسیار بپردازید و به نزدیکان و اقوام خود بیش از پیش اظهار علاقه و محبت نمایید.
- پرهیز از نگاه نامشروع، امام صادق(ع) فرمود: (نگاه پس از نگاه، در دل بیننده شهوت را می‌انگیزاند)، (وسائل‌الشیعه ، ج 14 ، ص 138) و باز فرمود: (نگاه، تیری از تیرهای شیطان است، چه بسا نگاهی که اندوه‌های دراز در پی دارد)، (وسائل‌الشیعه ، ج 14 ، ص 139).
- عدم معاشرت و دوستی با افراد منحرف و فاسد،
- انتخاب دوستان مؤمن و سالم،
- به یاد خدا بودن در همه اوقات،
- از پرخوری و نیز از خوردن غذاهای چرب و پرانرژی و تحریک کننده پرهیز کنید،
- کنترل افکار و نیندیشیدن به صحنه‌های شهوت‌انگیز،
- از مشاهده صحنه‌های مهیج و تحریک کننده دوری کنید،
- برنامه منظم مطالعاتی برای خود قرار دهید و سعی کنید فرصت‌های خود را با تفکر و مطالعه مناسب پر کنید،
همواره خود را نصیحت نموده و بر نفس خویش بانگ زنید: (ای بیچاره! تا کی گرفتار هوای نفس باشی و سرمایه گران مایه عمر را تباه سازی و به معصیت رب الارباب پردازی؟ چرا برای اندک لذتی پوچ و گذرا خود را گرفتار دوزخ ابدی سازی؟ اگر لحظه‌ای دیگر فرشته مرگ تو را در رسد و جانت به حلقوم رساند، با چه وضعی به دیار برزخ رهسپار می‌شوی؟ نه!نه! هرگز! باید عزمی قاطع و استوار داشته باشم و با استمداد از خدای سبحان و پروردگار رحیم و مهربان - که با این همه معصیت باز هم مرا مشمول الطاف خود ساخته - پیمان بندم و سربه بندگی او سپارم و زنجیر شیطان نفس بگسلم. این بار باید چنان ابلیس لعین را از خود دورر سازم که دیگر در من وسوسه نکند و با دست خالی از من روی برتابد!) با خود بگو:
با تبر بردار و مردانه بزن
تو علی وار این در خیبر بکن
تقویت ایمان و اعتقاد قلبی و عشق الهی برآیند تقوا و پرهیزگاری است. هم چنان که در بهاران نهال ناخشکیده شکوفه می‌زند تقوای الهی، انجام واجبات، ترک محرمات و تهذیب نفس نیز بوستان دل را خرم و سرسبز نگه می‌دارد و جوانه عشق الهی را در آن شکوفا می‌سازد. بنابراین در گام اول باید بر انجام واجبات و ترک گناهان استواری نمود و در گام دوم به پالودن نفس از رذایل و آراستن به فضایل پرداخت و حب دنیا و تعلقات دنیوی را از ژرفای ضمیر بیرون راند آن گاه دل کانون عشق خدا می‌شود و با اخراج شیطان نفسانیت و دنیاپرستی که خانه دل را غصب نموده صاحب خانه در آن لانه می‌گزیند.