آیا پیامبر ص در اموری غیر از دریافت و ابلاغ وحی معصوم بوده است؟ شبه ای که در این زمینه وجود دارد چیست؟جواب شبهه چه میشود؟

آیا پیامبر ص در اموری غیر از دریافت و ابلاغ وحی معصوم بوده است؟ شبه ای که در این زمینه وجود دارد چیست؟جواب شبهه چه میشود؟

قران درباره پیامبر اکرم صلی الله علیه واله می فرماید:
وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی.
یعنی: وهرگز از روی هوای نفس سخن نمیگوید! آنچه میگوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده نیست.
1 به اعتقاد علمای شیعه ، تمام انبیاء عصمت تامّ دارند ؛ یعنی نه تنها در دریافت و ابلاغ وحی و نیز از گناه معصوم می باشند ، بلکه از سهو و خطا نیز معصومند. و تنها ممکن است ترک اولی از آنها سر زند. امّا اهل بیت (ع) حتّی مرتکب ترک اولی نیز نمی شوند.
2 عصمت همه جانبه انبیاء
تقریر موضوع بحث
به حکم منطق صحیح اندیشه ، قبل از ورود در هر مساله ای باید موضوع و محمول آن مساله را به درستی دریافته ، تعریف موضوع مورد بحث را به دقّت شناخت ؛ چرا که بسیاری از اختلاف نظرها ناشی از اختلاف تعریفهاست. پس قبل از ورود در بحث عصمت انبیاء ابتدا باید دید مسلمین و به ویژه شیعه ی جعفری چه تعریفی از نبوّت و عصمت دارد و رابطه ی عصمت و نبوّت را چگونه تبیین می کند.
در اعتقاد مسلمین و به خصوص شیعه ی جعفری ، نبی یعنی سفیر و سخنگوی خدا که شخصاً از سوی خدا به این سمت انتخاب گشته تا پیام تشریعی خدا را ، از خدا یا فرشته ی وحی گرفته ، بی هیچ تصرّفی به بندگان خدا برساند ؛ و معارف و احکام رسانده شده را به درستی تبیین و تفسیر نماید و شیوه ی عمل به آن احکام را به مردم بیاموزد. و راه پیام رسانی و تعلیم نبی ، یا کلام و گفتار است یا عمل و کردار یا سکوت و عدم نهی. لذا تا زمانی که نبی ، به عدم ربط گفتار یا رفتار یا سکوت خود ، به خداوند متعال تصریح نکرده ، تمام گفته ها ، کرده ها و عدم اعتراضهای او در حکم منبع دین خواهد بود.
حال که روشن شد تعریف مسلمین و پیروان اهل بیت (ع) از نبی چیست گفته می شود طبق این تعریف از نبی ، عصمت از لوازم عقلی و منطقی نبوّت بوده ، تعبیر ( پیامبر غیر معصوم) مثل تعبیر ( نامه یِ محرمانه یِ سرگشاده ) خواهد بود ؛ یعنی همان گونه که محرمانه بودن با سرگشاده بودن ناسازگار است ، نبی و پیام رسان صد در صد صادق بودن نیز با غیر معصوم بودن در تضّاد است. لذا کسانی که قائل به عدم عصمت انبیاء هستند ، دانسته یا ندانسته نبی را صرفاً کسی دانسته اند که با عالم غیب در اتباط است. در حالی که صرف اتّصال به غیب مساوی با نبوّت نیست ؛ اگر صرف اتّصال با عالم غیب و خبر دادن از غیب کافی برای حجّیّت کلام نبی بود ، در آن صورت سخن هر عارفی نیز حجّیّت پیدا می کرد ؛ در حالی که بسیاری از عرفا سخنان متناقض با یکدیگر دارند و خودشان نیز سخن خود را برای دیگران ، حجّت شرعی نمی دانند. به همین علّت علمای شیعه ی اثناعشری ، چنان تعریفی برای نبی ارائه داده و بر همان اساس همه ی انبیاء را دارای عصمت مطلق دانسته و ( نبی غیر معصوم ) را تعبیری خودانکارگر و پارادکسیکال می دانند.
دلیل عقلی بر عصمت همه جانبه انبیاء
1 طبق آنچه در تعریف نبی گذشت ، غرض خدا از ارسال انبیاء آن است که اوّلاً پیام او را تمام و کمال و بی هیچ گونه تصرّف در آن ، دریافت و به بشر رسانده ، ثانیاً آن را برای بشر تبیین و تفسیر نموده ، ثانیاً شیوه ی به کار بستن آن را در مقام عمل تعلیم دهند ؛ تا بشر آن معارف و احکام را گرفته ، فهمیده و بر طبق آن عمل نموده به کمال لایق خود بار یابد.
2 پس پیام ابلاغ شده از سوی نبی وقتی برای بشر حجّیّت دارد که نبی در مقام دریافت ، ابلاغ ، تبیین و تفسیر و تعلیم گفتاری و عملی آن هیچ تصرّفی نکرده باشد تا ما یقین صد در صدی داشته باشیم که آن پیام ، پیام خدا بوده هیچگونه دخل و تصرّف عمدی یا سهوی در آن رخ نداده است. اگر در پیام و دستور خدا بودنِ سخن یا فعل یا عدم نهی نبی ، کوچکترین تردید منطقی در ما حاصل شود ، عقلاً مکلّف به اطاعت از آن نخواهیم بود.
3 اگر کوچکترین احتمالِ معصیت ، خطا یا سهو در مورد نبی وجود داشته باشد ، منطقاً نمی توان یقین نمود که پیام گفتاری یا عملی او حقیقتاً پیام خداست. چون احتمال اینکه آن پیام را به دروغ به خدا نسبت دهد یا در دریافت و حفظ و ابلاغ یا بیان مصداق حکم ، دچار خطا یا سهو شود وجود دارد ؛ و با وجود چنین احتمالی حتّی اگر احتمال ناچیزی باشد یقین منطقی حاصل نمی شود ؛ اگرچه یقین روانشناختی حاصل شود. و آنچه حجّیّت ذاتی دارد یقین عقلی منطقی است نه یقین روانشناختی که در حقیقت ظنّ متراکم و قوی است.
4 پس اگر نبی معصوم از معصیت و خطا و سهو نباشد کلام او حجّیّت نداشته واجب الاطاعة نخواهد بود. در حالی که غرض خدا از ارسال انبیاء این است که ما به پیام الهی بودن آنچه نبی به ما می رساند یقین کرده ، از آنها اطاعت نماییم. بنا بر این ، از معصوم نبودن انبیاء ، نقض غرض لازم می آید ؛ به عبارت دیگر لازم می آید که خدا با ارسال انبیاء مرتکب کار لغو شده باشد ؛ و چنین اموری نقص بوده ، سزاوار ساحت خداوندی نیست.
شواهد نقلی بر عصمت انبیاء
خداوند متعال می فرماید:( وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا. آنچه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید ، و از آنچه نهی کرده خودداری نمایید.)(الحشر: 7) همچنین فرموده است:( یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ . ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الأمر را.)(النساء:59)
طبق این دو آیه بر همگان واجب است بی چون و چرا از پیامبر و الوالامر اطاعت نمایند. حال اگر احتمال عصیان و خطا و سهو در نبی یا الوالامر وجود داشته باشد لازم می آید که ما طبق آیات فوق در موارد عصیان و خطا و سهو آنها نیز از آنها تبعیّت کنیم. در حالی که خدای حکیم امر به اتیان امر خلاف یا خطائی نمی کند. خداوند متعال فرمود:( قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاء . بگو: خداوند(هرگز) به کار زشت فرمان نمی‌دهد.)(الأعراف:28)
( قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنی‌ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقیمٌ إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوین‌. [ابلیس] گفت: (پروردگارا! چون مرا گمراه ساختی، من در زمین امور را برای آنها زینت می‌دهم، و همگی را گمراه خواهم ساخت، مگر بندگان خالص کرده شده را . [خدا ] فرمود: (این راه مستقیمی است که بر عهده من است ؛ که تو را بر بندگانم تسلّطی نیست ؛ مگر گمراهانی که از تو پیروی می‌کنند.) ( حجر: 39 42)
آیا عصمت ، چیزی جز خالص شدن توسّط خدا و عدم تسلّط شیاطین است.
( وَ اذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی الْأَیْدی وَ الْأَبْصارِ ؛ إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِکْرَی الدَّارِ ؛ وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ . و به خاطر بیاور بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را ، صاحبان دستها(ی نیرومند) و چشمها(ی بینا)! ؛ ما آنها را با خلوص ویژه‌ای خالص کردیم، و آن یادآوری سرای آخرت بود ؛ و آنها نزد ما از برگزیدگان و نیکانند.) ( ص: 45 43)
( عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ: أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ. ابن عباس گوید از رسول خدا شنیدم که می فرمودند: من و علی و حسن و حسین و نه تن از فرزندان حسین پاکیزگان و معصومان هستیم. ) (بحار الأنوار ،ج‌25 ،ص201)
( الخصال فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ ع : الْأَنْبِیَاءُ وَ أَوْصِیَاؤُهُمْ لَا ذُنُوبَ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ. اعمش از صادق آل محمد(ص) روایت کرده که: انبیاء و اوصیاء را هیچ گناهی نیست چرا که آنان معصوم و مطهّرند.)( بحار الأنوار،ج‌25 ،ص199 )
پاسخ کلّی به منکرین عصمت تمام عیار انبیاء(ع).
امثال آیات و روایات پیش گفته ، که اثباتگر عصمت انبیاء هستند ، در قرآن کریم و جوامع روایی مسلمین به قدری فراوانند که مضمون آنها از حدّ تواتر نیز گذشته است ؛ امّا با این وجود برخی با تمسّک به آیات و روایات بر آنند که عصمت انبیاء را زیر سوال ببرند ؛ که این دلائل از حدّ اقلّ از دو ناحیه با اشکال جدّی رو به روست.
اشکال نخست اینکه علمای شیعه ی اثناعشری این اعتقاد را نه از راه نقل ، بلکه از طریق برهان عقلی به دست آورده اند ؛ لذا این اعتقاد با مثال نقض از آیات و روایات ، مخدوش شدنی نیست ،. چون تا عصمت نبی اثبات نشده ، نه کتب آسمانی و نه کلام نبی هیچ گونه حجّیّتی نخواهند داشت تا به آنها استناد شود. پس اینکه کسی در مقابل برهان عقلی از آیه و روایت ، شاهد نقض ارائه کند از نظر منطقی مغالطه است. در مساله ی نبوّت ، نقل ، تابع برهان عقلی است نه برهان عقلی تابع نقل. ابتدا باید تکلیف عصمت انبیاء با عقل معلوم شود ، آنگاه نوبت به نقل و توجیه آنها بر اساس برهان عقلی می رسد. اگر با برهان عقلی اثبات شد که انبیاء معصومند ؛ و از طرف دیگر نقلی داشتیم که به نوعی حاکی از عدم عصمت انبیا داشت ، نمی توان نقل را بر عقل ترجیح داد بلکه باید عقل را حاکم و نقل را تأویل نمود. چرا که حجّیّت نقل نیز متّکی بر حجّیّت عقل است.
امّا اشکال دوم اینکه به گواهی خود قرآن کریم آیات قرآن کریم بر دو گونه اند:
1 آیات محکمات: که معانی غیر قابل تاویلی دارند
2 آیات متشابهات: که قابل تأویل به معانی گوناگونی هستند و چه بسا معنای ظاهری آنها منظور خداوند متعال نیست.
خداوند متعال می فرماید:( هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی‌ قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْباب‌.
اوست کسی که این کتاب را بر تو فرو فرستاد. پاره‌ای از آن ، آیات محکم [صریح و روشن‌] است. آنها اساس کتابند و [پاره‌ای‌] دیگر متشابهاتند [که تأویل‌پذیرند]. اما کسانی که در دلهایشان انحراف است برای فتنه‌جویی و طلب تأویل آن [به دلخواه خود،] از متشابه آن پیروی می‌کنند، با آنکه تأویلش را جز خدا و راسخان در علم (ریشه‌داران در دانش) کسی نمی‌داند. [آنان که‌] می‌گویند:(ما بدان ایمان آوردیم، همه [چه محکم و چه متشابه‌] از جانب پروردگار ماست)، و جز خردمندان کسی متذکر نمی‌شود.)(آل عمران:7)
حال با توجّه به این که طبق ادّعای خود قرآن کریم ، برخی از آیات ، متشابهند ، چگونه می توان به این آسانی از آیات به ظاهر دالّ بر عدم عصمت انبیاء ، غیر معصوم بودن آنها را نتیجه گرفت؟ اگر بنا شود که اینگونه بی مبنا و عوامانه از آیات استفاده شود خیلی از امورِ کاملاً شرک آلود و کفر آمیز را هم می توان از قرآن کریم به دست آورد. برای نمونه به چند مورد اشاره می شود.
( وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتان. و یهود گفتند:(دست خدا (با زنجیر) بسته است.) دستهایشان بسته باد! و بخاطر این سخن، از رحمت(الهی) دور شوند! بلکه هر دو دست او، گشاده است.)(المائدة: 64)‌
ظاهر این آیه ی شریفه دلالت بر این دارد که خدا دو تا دست دارد ؛ در حالی که برهان عقلی و آیات و روایات فراوانی دلالت بر این دارند که خدا جسم نبوده منزّه از دست داشتن است ؛ لذا مفسّرین (دست) را به معنی قدرت گرفته اند.
( إِنَّ الَّذینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدیهِم‌. کسانی که با تو بیعت می‌کنند(در حقیقت) تنها با خدا بیعت می‌نمایند، و دست خدا بالای دست آنهاست.)‌ (الفتح:10)
طبق ظاهر این آیه خدا نه تنها دست دارد بلکه دست او همان دست پیامبر است و خدا با مردم دست داده بیعت می کند. همچنین با نگاهی عوامانه مثل برخی غلات می توان گفت که خدا در وجود پیامبرش حلول کرده لذا دست پیامبر همان دست خداست. در حالی که منظور خدا یقیناً هیچکدام از این امور خلاف عقل نیست.
( ... وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَة. و خداوند با آنها سخن نمی‌گوید و به آنان در قیامت نمی‌نگرد.)(آل‌عمران:77)
همچنین با نگاه عوامانه از ظاهر این آیه می توان برداشت نمود که خدا زبان و چشم دارد ؛ در حالی که این برداشت خلاف عقل و خلاف محکمات قرآن کریم است.
( إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیی‌ أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثیراً وَ یَهْدی بِهِ کَثیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقین‌. خداوند از این که(به موجودات ظاهرا کوچکی مانند) پشه، و حتی کمتر از آن، مثال بزند شرم نمی‌کند. (در این میان) آنان که ایمان آورده‌اند، می‌دانند که آن، حقیقتی است از طرف پروردگارشان؛ و امّا آنها که راه کفر را پیموده‌اند، می‌گویند: (منظور خداوند از این مثل چه بوده است؟!) (آری،) خدا جمع زیادی را با آن گمراه، و گروه بسیاری را هدایت می‌کند؛ ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می‌سازد.)(البقرة:26)
با نظر سطحی از ظاهر این آیه چنین برداشت می شود که اوّلاً خدا گمراه کننده است و ثانیاً آیات قرآن وسیله ی گمراهی هستند ؛ در حالی که هم عقل و هم آیات محکم قرآنی هر دو مطلب را رد می کنند.
حال چگونه است که برخی افراد ، در چنین آیاتی دست به تاویل زده آنها را حمل بر معنای ظاهری نمی کنند ولی آیات ناظر به گناه انبیاء را حمل بر ظاهر می نمایند؟ آیا آنان این احتمال را نمی دهند که مصداق ( فَأَمَّا الَّذینَ فی‌ قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ) شده باشند؟!!!! وقتی دلایل قطعی عقلی حکم می کنند که نبی باید معصوم من جمیع الجهات باشد ، چگونه عدّه ای با تمسّک به آیات و روایات متشابه ، عدم عصمت انبیاء را نتیجه می گیرند؟ افزون بر حکم عقل ، در کنار این گونه آیات و روایات ، آیات و روایات دیگری نیز وجود دارند که دلالت بر عکس مطلب می کنند.