پدر بزرگم حدود 85 سال دارد خیلی با سختی زندگیش را می گذراند یک قطعه زمین دارد که جهت تحول در زندگی خود و اطرافیانش می خواهد بفروشد آیا خمس پول زمین را باید بدهد و حج بر او واجب می شود؟

این سؤال از دو جهت ابهام دارد:   اول این که مرجع تقلید شما مشخص نشده است. دوم این که عنوان زمین مجهول است، یعنی مشخص نشده که این زمین، از ارث یا هبه است یا خریداری شده است؟ از این جهت به تمام فروض مسئله اشاره می شود:   اگر آن زمین از ارث باشد:   به اتفاق فقهاء معاصر شیعه، ارثی که به انسان می‏رسد خمس ندارد. مگر این که:   1. از خویشاوند دوری باشد و نداند چنین خویشی دارد (در نتیجه انتظاری در باره چنین ارثی نداشته باشد) در اینجا اگر از مخارج سالش زیاد نیاید باز هم خمس ندارد ولی اگر از مخارج سالش زیاد بیاید عده ای از فقها می فر مایند: بنابر احتیاط واجب باید خمس آن را بپردازد[1] عده ای نیز لازم نمی دانند بلکه می فر مایند: مستحب است خمس آن را بدهد.[2]   2. مالی به ارث به او برسد و بداند کسی که این مال از او به ارث رسیده خمس آن را نداده باید خمس آن را بدهد[3].   3. در خود آن مال خمس نیست ولی انسان می داند کسی که آن مال از او به ارث رسیده، خمس بدهکار است، که در این صورت باید خمس را از مال او بدهد[4].   اما اگر آن زمین از هدیه باشد:   در باره این که آیا به هبه که همان هدیه و بخشش است، خمس تعلق می گیرد یا نه؟ اقوالی بین فقها وجود دارد که به صورت کلی می توان آن ها را در اقوال زیر خلاصه کرد:   1. خمس ندارد[5].   2. چنانچه از مخارج سالش زیاد بیاید یعنی تا سر سال خمسی زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد.[6]   3. چنانچه تا سر سال خمسی زیاد بیاید بنا بر احتیاط واجب باید خمس آن را بدهد[7].   بله اگر به آن مال هدیه ای قبلا خمس تعلق گرفته بود تقریبا همه فقها پرداخت خمس را بر گیرنده هدیه واجب می دانند.[8]   اما اگر آن زمین را خریده باشد در این صورت چند حالت متصور است:   1. اگر با عین پولی که خمس و زکات آن را نداده ملکی بخرد، باید بدهکاری خود را بپردازد تصرف او در آن ملک حرام و نمازش هم در آن ملک باطل است.[9]   2. اگر آن ملک را به ذمّه بخرد و در موقع خریدن قصدش این باشد که از مالی که خمس یا زکاتش را نداده بدهد باید بدهکاری خود را بپردازد[10] اما نسبت به تصرف او و نماز خواندش در آن ملک، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد:   الف. تصرف او در آن ملک حرام و نمازش هم در آن باطل است[11].   ب. بنا بر احتیاط واجب باید از آن اجتناب کند[12].   ج. تصرف او در آن ملک حرام نیست و نمازش هم در آن صحیح است [13].[14]   آیت الله العظمی مکارم شیرازی (طبق استفتایی که از دفتر ایشان شده) فرمودند: در مورد خمس چنانچه در زحمت باشید نصف خمس آن را به شما می بخشیم نصف خمس آن را تدریجاً ادا کنید.   اما حج:   بر کسی که دارای شرایط وجوب حج باشد زیارت خانه خدا در تمام عمر یک بار واجب می شود.   شرایط وجوب حج:   1 و 2 و 3. بالغ و عاقل و آزاد باشد.   4. بواسطه رفتن به حج مجبور نشود کار حرامی را که اهمیتش از حج بیشتر است، انجام دهد یا کار واجبی که اهمیتش از حج بالاتر است را ترک کند.   5. مستطیع باشد، یعنی توانایی مالی داشته باشد و سلامت مزاج و توانایی انجام آن را داشته باشد.   6. به اندازه انجام اعمال حج وقت داشته باشد.[15]   بنابراین درصورت تحقق همه شرایط استطاعت حج بر ایشان واجب است و ترک آن بدون عذر موجه شرعی گناه کبیره محسوب می شود.   نتیجه این که، اگر شرایط استطاعت را دارد و مانعی اساسی وجود ندارد او مستطیع است و واجب است حج به جا آورد و در صورت فقدان یکی از شرایط استطاعت، حج بر او واجب نیست چنان که حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (طبق آخرین استفتایی که از دفتر ایشان شده) فرمودند: در صورتی که نیاز به پول زمین داشته باشید حج بر شما واجب نیست.     [1]  آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل، صافی، زنجانی و بهجت. [2]   إمام خمینی،توضیح المسائل، المحشی، ج ‏2، ص: 9 مسئله 1754. [3]  آیات عظام  امام خمینی(ره)، خویی (ره)، بهجت :بنابر احتیاط واجب، سیستانی، زنجانی: باید بگونه‏ای بدهکاری او را برطرف سازد، خواه از مال میّت بدهد یا از مال خود، خمس را داده و بعد از مال میّت بردارد، یا از مال خود بگونه مجّانی بدهد، فاضل: اگر آن مال از درآمد همان سال فوت بوده این شخص باید بدهی خمسی او را بدهد،و مکارم(غیر از مرحوم تبریزی که می فرماید: بنا بر أظهر واجب نیست خمس آن را بدهد بقیه فی الجمله اتفاق دارند). [4] این قول اتفاقی است. [5]  آیات عظام  امام خمینی(ره)، خامنه ای، نوری. [6]  آیات عظام  صافی، سیستانی؛ (زنجانی: چنانچه از مخارج سالش زیاد بیاید اگر مالی که به دست آورده ارزشمند باشد لازم است خمس آن را بدهد، بلکه بنا بر احتیاط اگر مال ارزشمندی هم نباشد خمس آن را بدهد). [7]  آیات عظام  بهجت، فاضل، مکارم. نک: إمام خمینی،توضیح المسائل، المحشی، ج ‏2، ص:8 مسئله 1753؛ احکام دانشجویی؛ احکام خمس، سید مجتبی حسینی، ص 49. [8]   در بین فقهای معاصر تنها آیات عظام سیستانی و تبریزی، پرداخت خمس را بر عهده بخشنده و بر او واجب می دانند. نک: همان، ص50.  [9] امام خمینی، خوئی، گلپایگانی، اراکی، تبریزی، مکارم، فاضل،صافی، نوری، زنجانی (احتیاط مستحب نمازش هم در آن باطل است) [10]  از اینکه باید بدهکاریش را بپردازد اختلافی وجود ندارد. [11]   امام خمینی ره. [12]   اما آیات عظام فاضل مکارم می فرمایند: [13]   آیة الله سیستانی و آیة الله اراکی. [14]   توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج ‏1، ص: 486 مسئله 873. [15]  توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج‏2، ص: 186  مسئله 2036.