تکامل برزخی از نظر روایات و قرآن امر پذیرفته شده ای است و در فلسفه نیز به آن پرداخته شده و بحث های مختلفی در مورد آن مطرح شده است. نخست تذکر این نکته لازم است که تکامل عملی به این معنا که انسان در عالم برزخ با انجام واجبات و ترک محرمات به تکاملی بالاتر دست یابد، امکان پذیر نیست؛ چرا که عالم برزخ عالم تکلیف نیست. بنابراین، واضح است که هرجا از تکامل برزخی بحث می شود منظور تکامل علمی است که در روایات هم به آن تصریح شده است. در مقام تبیین فلسفی این تکامل باید گفت: از یک دیدگاه کلی، روح مجرد و نفس ناطقه انسان از روح خداوند بوده و مراتب و منازل مختلفی را طی کرده، تا به ماده و بدن مادی رسیده است و در مسیر رجوع هم باید منازل بسیاری را طی کند که از این مسیر صعودی می توان تعبیر به تکامل نمود. واقعه مرگ و انتقال به برزخ به خودی خود یکی از منازل حرکت الی الله بوده و نهایتِ تکامل انسانی نیست، بلکه نفس هنوز منازل بسیاری را تا رسیدن به تجرد تام پیش روی دارد، ولی با توجه به تعریف فلسفی حرکت، اشکالی که مطرح می شود این است که حرکت خروج تدریجی شیء از قوه به فعل بوده و ماده نیز حامل این قوه و استعداد است. بنابراین، حرکت مشروط به ماده و حالت بالقوه بوده، لذا در برزخ که ماده ای نیست، حرکت و به تبع آن تکاملی هم نخواهد بود. در پاسخ به این اشکال باید گفت: نفس انسان بعد از مرگ هرچند ماده و بدن دنیوی را رها کرده و از لحاظ حرکت مادی به فعلیت رسیده است، اما نسبت به حالت اصلی خود (تجرد محض) هنوز در حجاب های مختلفی قرار دارد. بنابراین، به یک لحاظ می توان گفت: نفس در این شرایط نسبت به حالت های بعدی خود که حجاب های کمتری خواهد داشت بالقوه بوده و باید تکامل پیدا کند تا به تجرد محض و فعلیت تام برسد. از همین روی بسیاری از بزرگان از این تکامل به جای تعبیر حرکت، از تعبیراتی؛ چون القای حجب و غرائب و کدورات یا ازدیاد حب و غیره استفاده کرده اند که منافات با غیر مادی بودن عالم برزخ ندارد.
