این روایت در برخی از کتاب‌های حدیثی[1] از پیامبر اسلام(ص)[2] و امام صادق(ع)[3] نقل شده است.
آنچه در این حدیث مطرح شده، آن است که ارزش علم و آثار آن، بیشتر از آثار شهادت در راه خدا علیه دشمنان دین است. هر چند که شهید با جهاد و جان‌‌فشانی، مانع پیروزی و تسلط کافران بر مسلمانان میشود، اما نتیجه آن حفظ جان و بدن مسلمانان است، ولی عالم فرزانه و متّقی، از اصل دین محافظت میکند و شیطان‌ها را از گمراه کردن مردم باز می‌دارد و مانع هلاک شدن مردم در قیامت میشود. در واقع همان‌طور که در حدیث هم آمده، عالمان و اندیشمندان دینی نگهبانان معنوی مرزهای دین هستند که شیطان‌های جن و انس را از ورود به دژ اسلام منع می‌کنند.[4] به معنای دیگر، شهید به وسیله شمشیر خود، ظاهر دین را تقویت میکند، اما عالم دینی، با علم و دانش خود باطن دین را تقویت میکند؛[5] لذا در روایت آمده است؛ مرگ عالم باعث ایجاد رخنه‌ای در دین میشود که تا روز قیامت این رخنه جبران نمی‌شود.[6]
گفتنی است؛ منظور از عالم در روایت مذکور، عالمی است که در جایگاه خاصی از علم و درایت و تقوا قرار دارد[7] که در رتبه بعد از انبیا و اولیای الهی، حافظ دین و شریعت اسلام است؛ نه هر آن‌کس مختصر علمی داشته و یا عالمی باشد که نفع به مردم نمیرسد.
همچنین باید توجه داشت که، بزرگترین عالمان دین، پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) هستند که همه آنها –بویژه امام حسین(ع)- در راه خدا و دین به شهادت رسیدند. لذا والاترین شهدا، عالم‌ترین مردم بوده‌اند و جمع شدن این دو فضیلت در یک شخص ممکن و واقع شده و این روایت معنایش آن نیست که عالم بودن دلیلی بر خودداری از حضور در صحنههای جنگ و شهادت است. [1] . «وَ رَوَی الْمُعَلَّی بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُدْرِکِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(ع) قَال: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ وُضِعَتِ الْمَوَازِینُ فَتُوزَنُ دِمَاءُ الشُّهَدَاءِ مَعَ مِدَادِ الْعُلَمَاءِ فَیَرْجَحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ عَلَی دِمَاءِ الشُّهَدَاء»؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ج 4، ص 399، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413ق؛ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج 1، ص 9، انتشارات رضی، قم، چاپ اول، 1375ش؛ طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 137، المکتبة الحیدریة، نجف اشرف، چاپ دوم، 1385ق. [2] . شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، ص 521، دار الثقافة، قم، چاپ اول، 1414ق. [3] . من لا یحضره الفقیه، ج4، ص 398 – 399. [4] . جزایری، نعمت الله بن عبدالله، ریاض الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار، ج2، ص 464، مؤسسه تاریخ عربی، بیروت، چاپ اول، 1427ق. [5] . مجلسی اول، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: موسوی کرمانی، سید حسین، اشتهاردی، علی‌پناه، طباطبائی، سید فضل الله، ج 12، ص 227، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، قم، چاپ دوم، 1406ق. [6] . برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق و مصحح: محدث، جلال الدین، ج 1، ص 233، دار الکتب الإسلامیة، قم، چاپ دوم، 1371ق. [7] . ر.ک: «معیاری برای تشخیص عالمان شایسته »، سؤال 1651؛ «عالمان شیعی و ترک لذایذ دنیا»، سؤال 15278.
