یکی از مهمترین آموزه‌های اخلاقی دین اسلام و از جمله اصول اخلاقی و عرفانی که عالمان اخلاق و عارفان به آن توجه ویژه داشته‌اند، اصل «محاسبه» است.
محاسبه؛ ضدّ فراموشی و غفلت است، و آن این است که انسان در هر شبانه روز وقتی را معیّن نماید که در آن وقت به حساب نفس خود برسد، و طاعات و نافرمانی خود را بررسی نماید. پس اگر نفسش را مقصر یافت آنرا مورد سرزنش قرار دهد و گرنه پروردگارش را شکر و سپاس گوید.[1]
محاسبه نفس در روایات
در احادیث نیز به محاسبه نفس اهمیت زیادی داده شده است و پیشوایان دین فراوان پیروان خویش را به آن سفارش نمود‌اند. در این فرصت به تعدادی از روایات اشاره می‌شود.
1. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا و زنوا قبل أن توزنوا و تجهّزوا للعرض الأکبر»؛[2] پیش از آنکه به حساب شما برسند، خود حسابگر خویش باشید، و قبل از اینکه اعمال شما را بسنجند، اعمال خود را وزن کنید و برای روز قیامت خویشتن را آماده سازید.
2. حضرتش(ص) در یکی از وصایای خود به ابوذر غفاری فرمود: ای اباذر! پیش از آنکه مورد محاسبه قرار گیری به حساب نفس خود رسیدگی کن؛ زیرا این کار حساب قیامت تو را آسانتر می‌کند، و قبل از آنکه تو را ارزیابی کنند خود را ارزیابی کن و خویش را برای روز قیامت - که در آن روز هیچ چیز پنهان نمیماند- آماده کن ... آن‌گاه فرمود: ای اباذر! هیچ‌کس از پرهیزکاران محسوب نمیشود مگر اینکه نفس خود را محاسبه کند، سختتر از حسابرسی شریک از شریک خود، تا در نتیجه این محاسبه بداند که خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و پوشیدنی‌هایش از کجا است. آیا از حلال به دست آورده است یا از حرام؟ ای اباذر! کسی که به قوانین و مقررات الهی اعتنا نکند و پروا نداشته باشد که از چه راهی مال کسب می‌کند، خدا هم باک ندارد که از چه راهی او را وارد جهنم کند.[3]
3. از امام صادق(ع) نقل شده است: از ما نیست کسی که هر روز نفسش را به حساب نکشد. پس هرکسی که نفسش را محاسبه نمود و مشاهده کرد که کارهای خوب انجام داده است، از خداوند طلب خیر بیشتر کند و خدا را بر کارهای نیک خود حمد و سپاس گوید، و اگر جز این یافت، یعنی روزش به شر و بدی گذشت از خداوند طلب بخشش کند و توبه نماید.[4]
محاسبه نفس در آیات
آنچه در این روایات و روایات مشابه بدان اشاره شده با عناوینی؛ مانند «قبل ان تحاسبوا»، اشاره به آیاتی دارد که در آنها به محاسبه دقیق در روز قیامت می‌پردازد. که محاسبه بندگان در آن روز بسیار با دقّت انجام خواهد شد، به گونه‌ای که کوچک‌ترین اعمال و گفتار انسان حتی به اندازه حبّه و مثقال نیز مورد حسابرسی قرار خواهد گرفت. به عنوان نمونه:
1. خدای تعالی می‌فرماید: «وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیمَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً»؛[5] میگذاریم ترازوهای عدل را در روز قیامت، پس هیچ نفسی ظلم کرده نمیشود به هیچ چیز.
2. «وَ انْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبینَ»؛[6] و اگر به قدر خردلی از اعمال ایشان بوده باشد، آنرا به حساب خواهیم آورد.
3. «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ* وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً یَرَهُ»؛[7] هر کس به قدر ذرّهای عمل خیر کند آنرا خواهد دید و به قدر ذرّهای از هر کس عمل شرّ سرزند به آن خواهد رسید.
4. «فَوَرَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ اجْمَعینَ* عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ»؛[8] قسم به پروردگار تو از همه ایشان سؤال خواهیم کرد از آنچه می‌کنند.
5. «اقْرَأْ کِتابَکَ کَفی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیباً»؛[9] (و به او میگوییم:) کتابت را بخوان، کافی است که امروز، خود حسابگر خویش باشی.
بنابر این، محاسبه‌ای که انسان در این دنیا به آن امر شده، و آن محاسبه سبب نجات از حساب در آخرت می‌باشد، این است که هر کس پیش از حضور در دفتر حسابرسی محشر، به حساب خود برسد، و نفس خود را محاسبه نماید، و اعمال و افعال و حرکات و سکنات خود را با میزان و قانون شرع بسنجد تا در روز قیامت، حساب او آسان باشد.
کیفیت محاسبه نفس
چگونگی محاسبه نفس، آن است که انسان شب هنگام با خود خلوت کند و اعمال و کردار خود را به تصویر کشد، ابتدا حساب واجبات را از او بخواهد، اگر همه آنها را درست و به جا انجام داده باشد او را دعا کند و شکر خدا به جا آورد و او را ترغیب بر مثل آن نماید. و اگر چیزی از آنها را ترک نموده باشد، از او قضای آنرا مطالبه کند و اگر نقصانی در آداب و شرایط آنها باشد آنرا به نافله و امثال آن جبران کند. بعد از آن، حساب معاصی را بررسی کند، اگر معصیتی مرتکب نشده باشد شکر خدا را و اگر مرتکب شده باشد در مقام نکوهش وسرزنش نفس برآید، و آنرا به عذاب افکند و زجر کند و تلافی آنرا از او بخواهد.
نتیجه آنکه: این همه تأکید نسبت به محاسبه نفس در آیات و احادیث، برای آن است که مردم از خواب غفلت بیدار شوند و برای زندگی سرای دیگر که سرای جاودانی است، توشهای بر چینند و زادی بردارند و تا فرصت از دست نرفته، عمل خیری برای خود ذخیره کنند.[10]
این‌جا است که امام علی(ع) می‌فرماید: «مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ سَعِد»؛[11] هر کس نفس خویش را به حساب کشد، سعادت‌مند خواهد شد. [1] . ر. ک: نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، ج 2، ص 269، اسماعیلیان، قم، 1379ش. [2] . ابن طاووس، علی بن موسی- شهید ثانی، زین الدین بن علی، محاسبة النفس، محقق، مصحح، شهید ثانی، زین الدین بن علی، کفعمی، ابراهیم بن علی، ص 13، مرتضوی، تهران، چاپ چهارم، 1376 ش. [3] . حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 16، ص 98، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1409ق. «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ فِی الْمَجَالِسِ وَ الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ الْآتِی عَنْ أَبِی ذَرٍّ فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: یَا أَبَا ذَرٍّ حَاسِبْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبَ فَإِنَّهُ أَهْوَنُ لِحِسَابِکَ غَداً وَ زِنْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ وَ تَجَهَّزْ لِلْعَرْضِ الْأَکْبَرِ یَوْمَ تُعْرَضُ لَا تَخْفَی عَلَی اللَّهِ خَافِیَةٌ إِلَی أَنْ قَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ لَا یَکُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِینَ حَتَّی یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیکِ شَرِیکَهُ فَیَعْلَمَ مِنْ أَیْنَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَلْبَسُهُ أَ مِنْ حَلَالٍ أَوْ مِنْ حَرَامٍ یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ لَمْ یُبَالِ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَ الْمَالَ لَمْ یُبَالِ اللَّهُ مِنْ أَیْنَ أَدْخَلَهُ النَّارَ». [4] . کوفی اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، محقق، مصحح، عرفانیان یزدی، غلامرضا، ص، 78، المطبعة العلمیة، قم، چاپ دوم، 1402 ق. «حَمَّادُ بْنُ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ خَیْراً [حَسَناً] اسْتَزَادَ اللَّهَ مِنْهُ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَمِلَ شَرّاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیْهِ». [5] . انبیاء، 47. [6] . همان. [7] . زلزال، 8- 7. [8] . حجر، 93- 92. [9] . اسراء، 14. [10] . ر. ک: نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، ص 548، انتشارات امین و رشیدی، تهران، بی‌تا. [11] . لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، محقق، مصحح، حسنی بیرجندی، حسین، ص 424، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1376 ش.
