کودک و مجنون(دیوانه) در عمل به واجبات و مستحبات در مواردی با هم تفاوت دارند و در مواردی با هم مشترک هستند. در این‌جا به برخی از این احکام اشاره می‌شود.
1. عاقل و بالغ بودن از شرایط تکلیف است، از این‌رو دیوانه – تا وقتی که دیوانه است[1] – به جهت عاقل نبودن تکلیفی ندارد، هر چند بالغ باشد. و کودک نیز به جهت بالغ نبودن مکلّف نیست. بنابراین، اگر دیوانه‌ای پس از چندی عاقل شده، لازم نیست تکالیفی را که در حال دیوانگی انجام نداده، قضا کند. البته برخی اعمال دیوانه و نابالغ دارای آثار و احکام وضعی است. به عنوان مثال؛ اگر دیوانه یا بچه، شیشه کسی را بشکنند، ضامن‌اند، و در صورت عدم جبران ولیّ، پس از عاقل و بالغ شدن، واجب است خسارت آن‌را جبران کنند.[2]
2. فقها در شرط بودن بلوغ نسبت به وجوب و حرمت اتفاق نظر دارند، ولی نسبت به شرطیت بلوغ نسبت به صحت عبادت اختلاف نظر دارند؛ برخی گفته‌اند: عبادات کودک، تمرینی محض است، از این‌رو ثواب ندارد. البته ولیّ او ثواب تمرین دادن را می‌برد. جمعی معتقدند که عبادات کودک، حکم استحبابی را دارد، بنابر این ثواب بر آن مترتب می‌گردد. گروهی هم گفته‌اند: عبادات کودک، تمرینی است و از آنجا که این تمرین مستحب است بر آن - نه بر اصل عبادت - ثواب داده می‌شود.[3]
به هر حال این را باید پذیرفت که برای اینکه کودکان از ابتدا، مؤمن و خداپرست تربیت شوند، به پدر و مادر توصیه شده است فرزندانشان را به خواندن نماز تمرین دهند. امام صادق(ع) می‌فرماید: «آن‌گاه که کودکان ما پنج ساله می‌شوند، ما آنان را به نماز فرمان می‌دهیم. شما فرزندانتان را در هفت سالگی به نماز خواندن وادار کنید».[4]
اما دیوانه‌ها از چنین مزیّتی برخوردار نیستند.
3. چون یکی از شرایط وجوب حج، بلوغ و عقل است، پس بر کودک و دیوانه حج واجب نیست.[5] مگر دیوانه در حالی‌که سالم و عاقل است و بتواند مناسک حج را به جا آورد.[6]
البته در اینکه حج دادن دیوانه مشروع و مستحب است یا نه، اختلاف است. بنابر قول دوم، حج دادن وی به قصد رجاءِ مطلوبیت اشکال ندارد؛[7] امّا چنانچه وی مرتکب عملی گردد که کفّاره دارد ولیّ باید کفّاره را از مال خود بپردازد.[8]
4. عبادات دیوانه و نیز هر فعلی که ترتّب اثر شرعی بر آن منوط به قصد فاعل است، مانند عقود و ایقاعات از دیوانه صحیح نخواهد بود، ولی کارهایی که بدون قصد و اراده انجام دهنده آنها، اثر شرعی دارند، اگر از دیوانه سرزند، دارای اثر است، مانند طهارت حاصل از شستن چیز نجس.[9]
5. بازداشتن دیوانه از ارتکاب محرّمات، بر دیگران واجب نیست، مگر محرّماتی که شارع، راضی به تحقق آنها در خارج نیست، مانند زنا، لواط و قتل.[10]
6. در مورد کودک نابالغ، احتیاط آن است که خودش پس از بلوغ خمس مال خود را بپردازد، و در مورد مجنون خمس به مال او تعلّق نمی‌گیرد، ولی مجنون ادواری در آن زمانی که عاقل است باید خمسش را بپردازد.[11] [1] . دیوانگی به دو نوع اطباقی (دائمی) و ادواری (موقّتی) تقسیم می‌شود. نوع اوّل، همیشگی و دائمی است، ولی نوع دوم در بعضی اوقات بر شخص عارض می‌شود. جمعی از پژوهشگران زیر نظر هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ج 3، ص 692 – 693، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، 1426ق. [2] . همان، ص 691. [3] . جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره 14، ص 179، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع). [4] . صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، محقق، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 280، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق. [5] . موسوی خمینی، سید روح الله، مناسک حج، ص 3. [6] . مرتضوی لنگرودی، سید محمد حسن، توضیح المناسک، ص 14 – 15، قم، دفتر مؤلف، چاپ اول، 1423ق. [7] . جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج 17، ص 229 و 235 - 236؛ آملی، میرزا محمد تقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، ج 11، ص 252، تهران، مؤلف، چاپ اول، 1380ق؛ طباطبایی حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، ج 10، ص 19 - 21، قم، مؤسسة دار التفسیر، چاپ اول، 1416ق. [8] . جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج 17، ص 235 و ج 20، ص 440. [9] . ر.ک: شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، ج 3، ص 126، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم، 1428ق؛ موسوی خویی، سید ابو القاسم، مصباح الفقاهة، مقرر، توحیدی، محمد علی، ج 3، ص 234 و 261 – 264، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا. [10] . موسوی خویی، سید ابو القاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، الطهارة، مقرر، غروی، میرزا علی، ج 3، ص 378 – 379، قم، چاپ اول، 1418ق. [11] . مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید، ج 2، ص 187، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب(ع)، چاپ دوم، 1427ق.
