شنیدن
درک کردن صدا به وسیله حس شنوایی که بدون قصد صدایی به گوش برسد را شنیدن (سماع) گویند. از عنوان یاد شده به مناسبت در بابهای طهارت، صلات، تجارت و شهادات سخن گفته‌اند.
چه دعایی هنگام شنیدن اذان و بعد از آن بخوانیم؟
برای شنونده اذان، مستحب است که همراه مؤذّن، اذان را تکرار کند که انجام این کار، وسعت رزق را نیز به دنبال خواهد داشت.[1] در ضمن برای گوینده و شنونده اذان، آداب و ذکرهای دیگری نیز نقل شده است. هنگام شنیدن اذان 1. امام صادق(ع)‏: «آن‌که هنگام شنیدن اذان صبح و مغرب این دعا را بخواند، سپس در همان روز یا شب بمیرد، از توبه‌کنندگان بشمار خواهد آمد: "اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِإِقْبَالِ لَیْلَتِکَ وَ إِدْبَارِ نَهَارِکَ وَ حُضُورِ صَلَوَاتِکَ وَ أَصْوَاتِ دُعَائِکَ وَ تَسْبِیحِ مَلَائِکَتِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد وَ أَنْ تَتُوبَ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیم‏"؛ خدایا! به روی آوردن شب و تمام شدن روز و رسیدن وقت نمازها و دعاها و تسبیح فرشتگان، از تو درخواست می‌کنم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی، و توبه مرا بپذیری، که تو بسیار توبه‌پذیر و مهربانی».[2] 2. هرکس صدای مؤذّن را هنگام گفتن «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ» بشنود، پس از اعماق قلب و برای خشنودی خدا بگوید: «أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَکْتَفِی بِهِمَا عَمَّنْ أَبَی وَ جَحَدَ وَ أُعِینُ بِهِمَا مَنْ أَقَرَّ وَ شَهِدَ»؛ (من نیز به یگانگی خدا و رسالت محمد(ص) گواهی می‌دهم، و به وسیله این دو شهادت از منکران بی‌نیازی می‌جویم، و اقرارکنندگان و گواهان به این دو شهادت را یاری می‌کنم). خداوند گناهانش را به شماره هر کسی که انکار کرده و به شماره هر کسی که گواهی داده خواهد بخشید».[3] 3. هنگامی که مؤذّن می‌گوید: «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ»، شنونده بگوید: «صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ عَمَلِی بِرّاً وَ مَوَدَّةَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی قَلْبِی مُسْتَقَرّاً وَ أَدِرَّ عَلَیَّ الرِّزْقَ دَارّاً»؛ (درود خدا بر محمد و آل پاکش. خدایا! کردارم را نیکو گردان و دوستی آل محمّد(ص) را در دلم ریشه‌دار کن، و روزی مرا فراوان کن) و زمانی که مؤذّن می‌گوید: «حیّ علی الصلاة» و «حیّ علی الفلاح» شنونده بگوید: «لا حَولَ و لا قُوّة إلا بالله العلی العظیم».[4] پس از اتمام اذان 1. راوی می‌گوید: هنگام غروب نزد امام صادق(ع) رفته و دیدم که ‌حضرتشان بعد از اذان، نشستند و دعایی ‌خواندند که مانند آن‌را نشنیده بودم. ساکت شدم تا این‌که آن بزرگوار نمازش را خواند، سپس گفتم: ای سرور من! دعایی از شما شنیدم که هرگز مانند آن‌را نشنیده بودم. امام(ع) فرمود: «این دعای امیر المؤمنین(ع) است شبی که در رختخواب پیامبر(ص) خوابیده بودند: "یَا مَنْ لَیْسَ مَعَهُ رَبٌّ یُدْعَی یَا مَنْ لَیْسَ فَوْقَهُ خَالِقٌ یُخْشَی یَا مَنْ لَیْسَ‏ دُونَهُ‏ إِلَهٌ‏ یُتَّقَی‏ یَا مَنْ‏ لَیْسَ‏ لَهُ‏ وَزِیرٌ یُغْشَی‏ یَا مَنْ‏ لَیْسَ‏ لَهُ‏ بَوَّابٌ‏ یُنَادَی‏ یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَی کَثْرَةِ السُّؤَالِ إِلَّا کَرَماً وَ جُوداً یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَی عِظَمِ الْجُرْمِ إِلَّا رَحْمَةً وَ عَفْواً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ فَإِنَّکَ‏ أَهْلُ التَّقْوی‏ وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ وَ أَنْتَ أَهْلُ الْجُودِ وَ الْخَیْرِ وَ الْکَرَم‏"؛ ای آنکه پروردگاری همراهش وجود ندارد تا خوانده شود! ای آنکه آفریننده‌ای برتر از او نیست که از او ترسیده شود! ای آنکه غیر او خدایی نیست که از او پرهیز شود! ای آنکه وزیری ندارد تا خود در پرده قرار گیرد! ای آنکه که دربانی ندارد که او طرف حساب باشد! ای آنکه درخواست فراوان جز بر بزرگواری و بخشش او نمی‌افزاید! ای آنکه بزرگی گناه جز بر دلسوزی و گذشت او افزون نمی‌کند! بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و با آنچه خود سزاوار آن هستی با من رفتار کن، که تو سزاوار تقوا و سزاوار گذشتی و تو سزاوار بخشش و خیر و بزرگواری می‌باشی‏».[5] 2. زمانی که شخص اذان گفت و نشست این‌گونه دعا بخواند: «اللَّهُمَّ اجْعَلْ قَلْبِی بَارّاً وَ عَیْشِی قَارّاً وَ رِزْقِی دَارّاً وَ اجْعَلْ لِی عِنْدَ قَبْرِ نَبِیِّکَ قَرَاراً وَ مُسْتَقَرّاً»؛[6] خدایا! به من قلب سالم و زندگی خوشایند و روزی فراوان عنایت کن، و برایم در کنار قبر پیامبرت جایگاهی در نظر بگیر‏. 3. در برخی از روایات توصیه شده؛ پس از اذان به سجده رفته و ذکر خاصی را بخوانیم. امام صادق(ع) فرمود: امیرالمؤمنین علیّ بن ابی‌طالب(ع) پیوسته به یاران خویش می‌فرمود: «هر کس بین اذان و اقامه سجده نموده و در حال سجده بگوید: "رَبِ‏ لَکَ‏ سَجَدْتُ‏ خَاضِعاً خَاشِعاً ذَلِیلا"؛ (پروردگارا! با خضوع و خشوع و ذلّت برایت سجده کردم) خداوند متعال می‌فرماید: ای فرشتگان من! به سرافرازی و جلالم سوگند، مسلّماً محبّت او را در دل بندگان مؤمن، و هیبت او را در دل منافقان قرار خواهم داد».[7] پس از اتمام اقامه امام سجاد(ع): «زمانی که اقامه ‏نماز پایان یافت، بگو: "اللَّهُمَّ رَبَّ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ وَ الصَّلَاةِ الْقَائِمَةِ أَعْطِ مُحَمَّداً سُؤْلَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ بَلِّغْهُ الدَّرَجَةَ الْوَسِیلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ فِی أُمَّتِهِ"؛ خدایا! ای پروردگارِ این دعای کامل و نمازی که در حال برپاشدن است، خواهش‌های محمّد(ص) را در روز قیامت برآور، و او را به «درجه وسیله» در بهشت برسان، و شفاعت او را درباره امتش بپذیر».[8] [1] . شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 292، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق. [2] . سید ابن طاووس، رضی الدین علی، فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 227، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، بی‌تا. [3] . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 3، ص 307، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق. و با اندکی اختلاف: برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق، مصحح، محدّث، جلال الدین،‏ ج 1، ص 49، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق. [4] . طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 298، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق. [5] . فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 228. [6] . شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، محقق، مصحح، موسوی خرسان، حسن، ج 2، ص 64، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد، ج 1، ص 30، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، 1411ق. [7] . فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 152. [8] . ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف،‏ ج 1، ص 145، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ دوم، 1385ق؛ برای آگاهی از درجه «وسیله» در بهشت ر.ک: «درجة الوسیله و توصیف آن»، سؤال 43694.
برای شنونده اذان، مستحب است که همراه مؤذّن، اذان را تکرار کند که انجام این کار، وسعت رزق را نیز به دنبال خواهد داشت.[1] در ضمن برای گوینده و شنونده اذان، آداب و ذکرهای دیگری نیز نقل شده است. هنگام شنیدن اذان 1. امام صادق(ع)‏: «آن‌که هنگام شنیدن اذان صبح و مغرب این دعا را بخواند، سپس در همان روز یا شب بمیرد، از توبه‌کنندگان بشمار خواهد آمد: "اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِإِقْبَالِ لَیْلَتِکَ وَ إِدْبَارِ نَهَارِکَ وَ حُضُورِ صَلَوَاتِکَ وَ أَصْوَاتِ دُعَائِکَ وَ تَسْبِیحِ مَلَائِکَتِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد وَ أَنْ تَتُوبَ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیم‏"؛ خدایا! به روی آوردن شب و تمام شدن روز و رسیدن وقت نمازها و دعاها و تسبیح فرشتگان، از تو درخواست می‌کنم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی، و توبه مرا بپذیری، که تو بسیار توبه‌پذیر و مهربانی».[2] 2. هرکس صدای مؤذّن را هنگام گفتن «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ» بشنود، پس از اعماق قلب و برای خشنودی خدا بگوید: «أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَکْتَفِی بِهِمَا عَمَّنْ أَبَی وَ جَحَدَ وَ أُعِینُ بِهِمَا مَنْ أَقَرَّ وَ شَهِدَ»؛ (من نیز به یگانگی خدا و رسالت محمد(ص) گواهی می‌دهم، و به وسیله این دو شهادت از منکران بی‌نیازی می‌جویم، و اقرارکنندگان و گواهان به این دو شهادت را یاری می‌کنم). خداوند گناهانش را به شماره هر کسی که انکار کرده و به شماره هر کسی که گواهی داده خواهد بخشید».[3] 3. هنگامی که مؤذّن می‌گوید: «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ»، شنونده بگوید: «صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ عَمَلِی بِرّاً وَ مَوَدَّةَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی قَلْبِی مُسْتَقَرّاً وَ أَدِرَّ عَلَیَّ الرِّزْقَ دَارّاً»؛ (درود خدا بر محمد و آل پاکش. خدایا! کردارم را نیکو گردان و دوستی آل محمّد(ص) را در دلم ریشه‌دار کن، و روزی مرا فراوان کن) و زمانی که مؤذّن می‌گوید: «حیّ علی الصلاة» و «حیّ علی الفلاح» شنونده بگوید: «لا حَولَ و لا قُوّة إلا بالله العلی العظیم».[4] پس از اتمام اذان 1. راوی می‌گوید: هنگام غروب نزد امام صادق(ع) رفته و دیدم که ‌حضرتشان بعد از اذان، نشستند و دعایی ‌خواندند که مانند آن‌را نشنیده بودم. ساکت شدم تا این‌که آن بزرگوار نمازش را خواند، سپس گفتم: ای سرور من! دعایی از شما شنیدم که هرگز مانند آن‌را نشنیده بودم. امام(ع) فرمود: «این دعای امیر المؤمنین(ع) است شبی که در رختخواب پیامبر(ص) خوابیده بودند: "یَا مَنْ لَیْسَ مَعَهُ رَبٌّ یُدْعَی یَا مَنْ لَیْسَ فَوْقَهُ خَالِقٌ یُخْشَی یَا مَنْ لَیْسَ‏ دُونَهُ‏ إِلَهٌ‏ یُتَّقَی‏ یَا مَنْ‏ لَیْسَ‏ لَهُ‏ وَزِیرٌ یُغْشَی‏ یَا مَنْ‏ لَیْسَ‏ لَهُ‏ بَوَّابٌ‏ یُنَادَی‏ یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَی کَثْرَةِ السُّؤَالِ إِلَّا کَرَماً وَ جُوداً یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَی عِظَمِ الْجُرْمِ إِلَّا رَحْمَةً وَ عَفْواً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ فَإِنَّکَ‏ أَهْلُ التَّقْوی‏ وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ وَ أَنْتَ أَهْلُ الْجُودِ وَ الْخَیْرِ وَ الْکَرَم‏"؛ ای آنکه پروردگاری همراهش وجود ندارد تا خوانده شود! ای آنکه آفریننده‌ای برتر از او نیست که از او ترسیده شود! ای آنکه غیر او خدایی نیست که از او پرهیز شود! ای آنکه وزیری ندارد تا خود در پرده قرار گیرد! ای آنکه که دربانی ندارد که او طرف حساب باشد! ای آنکه درخواست فراوان جز بر بزرگواری و بخشش او نمی‌افزاید! ای آنکه بزرگی گناه جز بر دلسوزی و گذشت او افزون نمی‌کند! بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و با آنچه خود سزاوار آن هستی با من رفتار کن، که تو سزاوار تقوا و سزاوار گذشتی و تو سزاوار بخشش و خیر و بزرگواری می‌باشی‏».[5] 2. زمانی که شخص اذان گفت و نشست این‌گونه دعا بخواند: «اللَّهُمَّ اجْعَلْ قَلْبِی بَارّاً وَ عَیْشِی قَارّاً وَ رِزْقِی دَارّاً وَ اجْعَلْ لِی عِنْدَ قَبْرِ نَبِیِّکَ قَرَاراً وَ مُسْتَقَرّاً»؛[6] خدایا! به من قلب سالم و زندگی خوشایند و روزی فراوان عنایت کن، و برایم در کنار قبر پیامبرت جایگاهی در نظر بگیر‏. 3. در برخی از روایات توصیه شده؛ پس از اذان به سجده رفته و ذکر خاصی را بخوانیم. امام صادق(ع) فرمود: امیرالمؤمنین علیّ بن ابی‌طالب(ع) پیوسته به یاران خویش می‌فرمود: «هر کس بین اذان و اقامه سجده نموده و در حال سجده بگوید: "رَبِ‏ لَکَ‏ سَجَدْتُ‏ خَاضِعاً خَاشِعاً ذَلِیلا"؛ (پروردگارا! با خضوع و خشوع و ذلّت برایت سجده کردم) خداوند متعال می‌فرماید: ای فرشتگان من! به سرافرازی و جلالم سوگند، مسلّماً محبّت او را در دل بندگان مؤمن، و هیبت او را در دل منافقان قرار خواهم داد».[7] پس از اتمام اقامه امام سجاد(ع): «زمانی که اقامه ‏نماز پایان یافت، بگو: "اللَّهُمَّ رَبَّ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ وَ الصَّلَاةِ الْقَائِمَةِ أَعْطِ مُحَمَّداً سُؤْلَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ بَلِّغْهُ الدَّرَجَةَ الْوَسِیلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ فِی أُمَّتِهِ"؛ خدایا! ای پروردگارِ این دعای کامل و نمازی که در حال برپاشدن است، خواهش‌های محمّد(ص) را در روز قیامت برآور، و او را به «درجه وسیله» در بهشت برسان، و شفاعت او را درباره امتش بپذیر».[8] [1] . شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 292، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق. [2] . سید ابن طاووس، رضی الدین علی، فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 227، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، بی‌تا. [3] . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 3، ص 307، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق. و با اندکی اختلاف: برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق، مصحح، محدّث، جلال الدین،‏ ج 1، ص 49، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق. [4] . طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 298، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق. [5] . فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 228. [6] . شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، محقق، مصحح، موسوی خرسان، حسن، ج 2، ص 64، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد، ج 1، ص 30، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، 1411ق. [7] . فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 152. [8] . ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف،‏ ج 1، ص 145، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ دوم، 1385ق؛ برای آگاهی از درجه «وسیله» در بهشت ر.ک: «درجة الوسیله و توصیف آن»، سؤال 43694.
پاسخ:
برای شنونده اذان، مستحب است که همراه مؤذّن، اذان را تکرار کند که انجام این کار، وسعت رزق را نیز به دنبال خواهد داشت.[1]
در ضمن برای گوینده و شنونده اذان، آداب و ذکرهای دیگری نیز نقل شده است.
هنگام شنیدن اذان
1. امام صادق(ع): «آنکه هنگام شنیدن اذان صبح و مغرب این دعا را بخواند، سپس در همان روز یا شب بمیرد، از توبه‌کنندگان بشمار خواهد آمد: "اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِإِقْبَالِ لَیْلَتِکَ وَ إِدْبَارِ نَهَارِکَ وَ حُضُورِ صَلَوَاتِکَ وَ أَصْوَاتِ دُعَائِکَ وَ تَسْبِیحِ مَلَائِکَتِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد وَ أَنْ تَتُوبَ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیم"؛ خدایا! به روی آوردن شب و تمام شدن روز و رسیدن وقت نمازها و دعاها و تسبیح فرشتگان، از تو درخواست می‌کنم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی، و توبه مرا بپذیری، که تو بسیار توبه‌پذیر و مهربانی».[2]
2. هرکس صدای مؤذّن را هنگام گفتن «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ» بشنود، پس از اعماق قلب و برای خشنودی خدا بگوید: «أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَکْتَفِی بِهِمَا عَمَّنْ أَبَی وَ جَحَدَ وَ أُعِینُ بِهِمَا مَنْ أَقَرَّ وَ شَهِدَ»؛ (من نیز به یگانگی خدا و رسالت محمد(ص) گواهی می‌دهم، و به وسیله این دو شهادت از منکران بی‌نیازی می‌جویم، و اقرارکنندگان و گواهان به این دو شهادت را یاری می‌کنم).
خداوند گناهانش را به شماره هر کسی که انکار کرده و به شماره هر کسی که گواهی داده خواهد بخشید».[3]
3. هنگامی که مؤذّن می‌گوید: «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ»، شنونده بگوید: «صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ عَمَلِی بِرّاً وَ مَوَدَّةَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی قَلْبِی مُسْتَقَرّاً وَ أَدِرَّ عَلَیَّ الرِّزْقَ دَارّاً»؛ (درود خدا بر محمد و آل پاکش. خدایا! کردارم را نیکو گردان و دوستی آل محمّد(ص) را در دلم ریشه‌دار کن، و روزی مرا فراوان کن) و زمانی که مؤذّن می‌گوید: «حیّ علی الصلاة» و «حیّ علی الفلاح» شنونده بگوید: «لا حَولَ و لا قُوّة إلا بالله العلی العظیم».[4]
پس از اتمام اذان
1. راوی می‌گوید: هنگام غروب نزد امام صادق(ع) رفته و دیدم که حضرتشان بعد از اذان، نشستند و دعایی خواندند که مانند آن‌را نشنیده بودم. ساکت شدم تا این‌که آن بزرگوار نمازش را خواند، سپس گفتم: ای سرور من! دعایی از شما شنیدم که هرگز مانند آن‌را نشنیده بودم. امام(ع) فرمود: «این دعای امیر المؤمنین(ع) است شبی که در رختخواب پیامبر(ص) خوابیده بودند: "یَا مَنْ لَیْسَ مَعَهُ رَبٌّ یُدْعَی یَا مَنْ لَیْسَ فَوْقَهُ خَالِقٌ یُخْشَی یَا مَنْ لَیْسَ دُونَهُ إِلَهٌ یُتَّقَی یَا مَنْ لَیْسَ لَهُ وَزِیرٌ یُغْشَی یَا مَنْ لَیْسَ لَهُ بَوَّابٌ یُنَادَی یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَی کَثْرَةِ السُّؤَالِ إِلَّا کَرَماً وَ جُوداً یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَی عِظَمِ الْجُرْمِ إِلَّا رَحْمَةً وَ عَفْواً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ فَإِنَّکَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ وَ أَنْتَ أَهْلُ الْجُودِ وَ الْخَیْرِ وَ الْکَرَم"؛ ای آنکه پروردگاری همراهش وجود ندارد تا خوانده شود! ای آنکه آفریننده‌ای برتر از او نیست که از او ترسیده شود! ای آنکه غیر او خدایی نیست که از او پرهیز شود! ای آنکه وزیری ندارد تا خود در پرده قرار گیرد! ای آنکه که دربانی ندارد که او طرف حساب باشد! ای آنکه درخواست فراوان جز بر بزرگواری و بخشش او نمی‌افزاید! ای آنکه بزرگی گناه جز بر دلسوزی و گذشت او افزون نمی‌کند! بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و با آنچه خود سزاوار آن هستی با من رفتار کن، که تو سزاوار تقوا و سزاوار گذشتی و تو سزاوار بخشش و خیر و بزرگواری می‌باشی».[5]
2. زمانی که شخص اذان گفت و نشست این‌گونه دعا بخواند: «اللَّهُمَّ اجْعَلْ قَلْبِی بَارّاً وَ عَیْشِی قَارّاً وَ رِزْقِی دَارّاً وَ اجْعَلْ لِی عِنْدَ قَبْرِ نَبِیِّکَ قَرَاراً وَ مُسْتَقَرّاً»؛[6] خدایا! به من قلب سالم و زندگی خوشایند و روزی فراوان عنایت کن، و برایم در کنار قبر پیامبرت جایگاهی در نظر بگیر.
3. در برخی از روایات توصیه شده؛ پس از اذان به سجده رفته و ذکر خاصی را بخوانیم. امام صادق(ع) فرمود: امیرالمؤمنین علیّ بن ابی‌طالب(ع) پیوسته به یاران خویش می‌فرمود: «هر کس بین اذان و اقامه سجده نموده و در حال سجده بگوید: "رَبِ لَکَ سَجَدْتُ خَاضِعاً خَاشِعاً ذَلِیلا"؛ (پروردگارا! با خضوع و خشوع و ذلّت برایت سجده کردم) خداوند متعال می‌فرماید: ای فرشتگان من! به سرافرازی و جلالم سوگند، مسلّماً محبّت او را در دل بندگان مؤمن، و هیبت او را در دل منافقان قرار خواهم داد».[7]
پس از اتمام اقامه
امام سجاد(ع): «زمانی که اقامه نماز پایان یافت، بگو: "اللَّهُمَّ رَبَّ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ وَ الصَّلَاةِ الْقَائِمَةِ أَعْطِ مُحَمَّداً سُؤْلَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ بَلِّغْهُ الدَّرَجَةَ الْوَسِیلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ فِی أُمَّتِهِ"؛ خدایا! ای پروردگارِ این دعای کامل و نمازی که در حال برپاشدن است، خواهش‌های محمّد(ص) را در روز قیامت برآور، و او را به «درجه وسیله» در بهشت برسان، و شفاعت او را درباره امتش بپذیر».[8] [1] . شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 292، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق. [2] . سید ابن طاووس، رضی الدین علی، فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 227، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، بی‌تا. [3] . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 3، ص 307، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق. و با اندکی اختلاف: برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق، مصحح، محدّث، جلال الدین، ج 1، ص 49، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق. [4] . طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 298، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق. [5] . فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 228. [6] . شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، محقق، مصحح، موسوی خرسان، حسن، ج 2، ص 64، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد، ج 1، ص 30، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، 1411ق. [7] . فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 152. [8] . ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف، ج 1، ص 145، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ دوم، 1385ق؛ برای آگاهی از درجه «وسیله» در بهشت ر.ک: «درجة الوسیله و توصیف آن»، سؤال 43694.
- [سایر] قبل از غذا خوردن چه دعایی بخوانیم؟
- [سایر] در عصر غیبت چه دعایی بخوانیم؟
- [سایر] از میان ادعیه، برای دفع بلا و شرّ، چه دعایی بخوانیم ؟
- [سایر] برای برآورده شدن حاجات چه دعایی بخوانیم و شیوه دعا کردن چگونه است؟
- [سایر] برای رفع فراموشی و پیدا شدن چیزهای گمشده، چه دعایی بخوانیم ؟
- [آیت الله بهجت] اگر با شنیدن صدای اذان تهران گمان کند که اذان اصفهان شده و افطار کند، چه حکمی دارد؟
- [سایر] برای دختردار شدن چه دعایی بخوانیم؟ ما بچه دختر می خواهیم و دختر دوست داریم. چکار کنیم که بچمون دختر بشه؟ چرا دعا برای پسر دارشدن هست ولی برای دختر دار شدن نیست؟ راهنمایی کنید.
- [آیت الله مظاهری] در ماه مبارک رمضان هنگام مغرب به محض شنیدن (الله اکبر) اذان، آیا می‌توان افطار کرد یا باید صبر نمود؟
- [آیت الله خامنه ای] اگر نماز جمعه را یک ساعت بعد از اذان ظهر خواندیم آیا باید نماز ظهر را هم بخوانیم؟ ج) در فرض مذکور نماز جمعه مجزی از نماز ظهر است و بجا آوردن نماز ظهر لازم نیست. س: اگر نماز جمعه را بیشتر از دو ساعت بعد از اذان ظهر خواندیم، آیا باید نماز ظهر را هم بخوانیم؟
- [سایر] چرا روایت شده قرآن را حزین بخوانیم؟ و این‌که دعا خواندن و مداحی کردن اکثر مداحان در بلندگوهای مساجد و اماکن مقدس حتی حرم امام هشتم اینقدر گوش خراش است به طوری که انسان با شنیدن صدایشان از چند صدمتری فرار را بر قرار ترجیح می‌دهد و در واقع هیچ تفاوتی میان عزاداری و جشن وجود ندارد و شنیدن صدایشان واقعاً قابل تحمل نیست؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] شنیدن اذان از رادیو و ضبط صوت و مانند آن برای نماز کافی نیست بلکه خود نمازگزاران باید اذان بگویند.
- [آیت الله جوادی آملی] .شنیدن اذان و اقامه مرد برای مرد و زن کفایت می کند و شنیدن اذان و اقامه زن برای زن و برای مردی که محرم اوست , کفایت می‌کند و برای مرد نامحرم, احتیاط, عدم اکتفاست.
- [آیت الله جوادی آملی] .شنیدن اذان نماز کسی برای نماز دیگری , کافی است; نه شنیدن اذان در گوش نوزاد ; یا موارد دیگری که اصل مشروع بودن آنها ثابت شده باشد; چه رسد به موارد غیر ثابت.
- [آیت الله وحید خراسانی] اگر مرد اذان زن را بشنود اذان از او ساقط نمی شود چه شنیدن با قصد لذت باشد و چه بدون قصد لذت
- [آیت الله مکارم شیرازی] شنیدن اذان از رادیو و مانند آن برای نماز کافی نیست، بلکه خود نمازگزاران به شرحی که در بالا گفته شد باید اذان بگویند.
- [آیت الله جوادی آملی] .چون با شنیدن اذان و اقامه دیگری می‌توان برای نماز به آن اکتفا کرد, حکایت آن ها ثواب خاص خود را دارد و برای اکتفا به آن اثری ندارد , چون اثر یعنی صحت اکتفا با شنیدن حاصل شده است.
- [آیت الله جوادی آملی] .شنیدن اذانی که حرام است , مانند اذ ان با آواز لهوی مختصّ به مجلس گناه , نیز شنیدنی که حرام است , هرچند اذان صحیح و حلال است , مانند شنیدن مرد صدای اذان زن نامحرم را به قصد لذت, برای نماز کافی نیست.
- [آیت الله جوادی آملی] .هر گاه شک کند که نماز جماعت قبلی صحیح بود یا نه، اذان و اقامه از او ساقط است; ولی اگر شک کند که برای نماز جماعت سابق اذان و اقامه گفته شد یا نه , یا شک کند که مکان نماز او و مکان نماز جماعت قبلی یک مکان محسوباند یا دو مکان مانند سطح مسجد و بام آن اذان و اقامه از وی ساقط نیست. سوم: کسی که اذان و اقامه دیگری را شنید , می تواند به آن اکتفا کند و برای نماز خود اذان و اقامه نگوید , به شرط آنکه تمام فصول اذان و اقامه را به طور کامل شنیده باشد و در صورت ناقص شنیدن یا نشنیدن بعضی از فصول , می‌تواند آنچه را درست نشنید , خودش بگوید و به همان اکتفا نماید, به شرط حفظ ترتیب، اگر فقط اذان را شنید , می‌تواند اقامه را خود بگوید ; ولی اگر اقامه را شنید , بخواهد اذان را خود بگوید, چون ترتیب محفوظ نمی شود , نمیتواند به شنیدن اقامه اکتفا کند.
- [آیت الله سیستانی] کسی که اذان و اقامه دیگری را شنیده باشد ، چه با او گفته باشد یا نه ، در صورتی که بین آن اذان و اقامه و نمازی که میخواهد بخواند زیاد فاصله نشده باشد و از ابتدای شنیدن قصد نماز داشته است ، می‌تواند به اذان و اقامه او اکتفا کند . ولی این حکم در مورد جماعتی که فقط امام اذان را شنیده باشد ، یا فقط مأمومین شنیده باشند ، مورد اشکال است .
- [آیت الله مظاهری] به دست آوردن فتوای مجتهد سه راه دارد: اوّل: شنیدن از خود مجتهد. دوّم: شنیدن از کسی که مورد اطمینان است. سوّم: دیدن در رساله مجتهد.