آیا (چاه برهوت) یک افسانه است؟ چرا دو دانشمند به آن‌جا رفتند و هیچ سنگ آتشفشانی پیدا نکردند؟! ضمن این‌که حتی هیچ بوی تعفن‌آمیزی هم حس نکردند؟

واژه «برهوت» در بسیاری از منابع روایی و دینی شیعه و اهل سنت آمده و مصادیق گوناگونی برای آن در نظر گرفته شده است. در ذیل به بررسی برخی از آنها خواهیم پرداخت.
وادی برهوت؛ چاه برهوت
ارباب لغت؛ «برهوت» را وادی معروفی دانسته‌اند[1] و برخی دیگر؛ علاوه بر معنای سابق، آن‌را نام چاهی نیز دانسته‌اند.[2]
در روایات نیز به هر دو مورد بالا اشاره شده است:
امام علی(ع): «ارواح مسلمانان در سرچشمه‌ای در بهشت جای دارند به نام "سَلمی" و ارواح مشرکان در چاهی از آتش به نام بَرَهوت‏».[3]
امام صادق(ع): «در پشت سرزمین یمن، درّه‌ای است که آن‌را برهوت می‌نامند، و از آن درّه، جز مارهای سیاه و جغد نگذرد...».[4]
به نظر می‌رسد که تعبیر «برهوت» هم برای چاه و هم برای وادی وجود داشته و هر کدام از این دو تعبیر، حقیقت خارجی دارند. در برخی از روایات به هر دوی اینها با هم اشاره شده است:
امام علی(ع): «بهترین سرزمین برای مردم، وادی مکه و وادی در هند است ... و بدترین وادی‌ها برای مردم، دو وادی است؛ وادی احقاف و وادی در حضرموت به نام برهوت. بهترین چاه برای انسان‌ها، چاه زمزم است و بدترین چاه برای مردم، چاه برهوت است که ... ارواح کفار در آن‌جا هستند».[5]
برهوت در این دنیا یا در جهان پس از مرگ
از برخی روایات چنین برمی‌آید که «برهوت» در همین دنیا و بر روی کره زمین قرار گرفته است:
پیامبر اسلام(ص): «بهترین آبی که بر روی زمین قرار می‌گیرد، آب زمزم است ... که در آن سلامتی از بیماری است و بدترین آب بر روی زمین،‌ آب وادی برهوت است». [6]
امام علی(ع): «آب زمزم، بهترین آب روی زمین است و بدترین آب روی زمین آب برهوت است».[7]
امام باقر(ع): «خداوند، آتشی در مشرق خلق کرده تا ارواح کفار را در آن نهد؛ شب هنگام، از زقوم آن بخورند و از حمیم آن بنوشند و صبح هنگام، آنها را به وادی برهوت می‌برند که آتش شدید دارد...».[8]
امام باقر(ع) به یک اعرابی فرمودند: «از پس شما یک وادی است که آن‌را برهوت گویند و جغد و هامّ در آن ساکن‌اند و ارواح مشرکان تا روز قیامت در آن عذاب می‌کشند».[9]
امام صادق(ع): «پیکرهایی نفرین شده، زیر خاک و در بقعه‌های آتش‌اند، و ارواح ناپاک، در وادی برهوت [در حضرموت‏] در چاه گوگرد در ترکیب‌های ناپاک و نفرین شده...».[10]
اما بر خلاف این روایات، از برخی دیگر چنین برمی‌آید که برهوت برای جهان پس از مرگ است:
امام علی(ع) فرمودند: «بدترین چاهی که در جهنم وجود دارد، چاه برهوت است که در آن ارواح کفار قرار می‌گیرد».[11]
در این زمینه باید گفت؛ برخلاف ظاهر این روایات، منافاتی میان آنها وجود نداشته و می‌توان هر دو امر را واقعی دانست؛ برهوتی در این دنیا و پشت سرزمین یمن قرار دارد و برهوتی در جهان پس از مرگ که ارواح مردگان کفار در آن شکنجه می‌شود و یا آن‌که توصیفات ارائه شده، جلوه باطنی همان چیزی است که اکنون وجود داشته و به ظاهر قابل رؤیت نیست.
برخی روایات نیز تأییدکننده همین موضوع هستند که ورای آنچه در ظاهر وادی السلام و برهوت می‌بینیم، اموری باطنی وجود دارند که قابل مشاهده برای تمام افراد نیستند:
امام علی(ع) فرمودند: «ای پسر نباته! اگر پرده‌ها کنار زده شود، هر آینه ارواح مؤمنان را در این پشت (وادی السلام) خواهید دید که حلقه زده‌اند. به دیدار هم می‌روند و با یکدیگر سخن می‌گویند. در این‌جا روح هر مؤمنی هست و در وادی برهوت‏، جان هر کافری»‏.[12]
شخصی از امام رضا(ع) در مورد بدترین درّه روی زمین سؤال نمود، و آن‌حضرت فرمود: «درّه‌ای است در یمن به نام برهوت که از درّه‌های جهنّم است».[13]
بنابر این روایات؛ همین برهوت زمینی، برهوت پس از مرگ برای کفار می‌باشد، که البته چشم مادی ما از دیدن حقایق و وقایعی که در این سرزمین می‌گذرد بی‌اطلاع است.   [1] . ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق، مصحح، میر دامادی، جمال الدین،‏ ج 2، ص 10، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق. [2] . ‏طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق، حسینی‏، سید احمد، ج 2، ص 192، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش. [3] . ثقفی، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال، الغارات أو الإستنفار و الغارات، محقق، مصحح، محدث، جلال الدین،‏ ج 1، ص 112، تهران، انجمن آثار ملی، چاپ اول، 1395ق. [4] . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 8، ص 261، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق. [5] . مکی فاکهی، محمد بن اسحاق، أخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج 2، ص 41، بیروت، دار خضر، چاپ دوم، 1414ق؛ حمیری یمانی صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، محقق، اعظمی، حبیب الرحمن، ج 5، ص 115، هند، بیروت، المجلس العلمی، المکتب الإسلامی، چاپ دوم، 1403ق. [6] . أبوالقاسم طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، محقق، سلفی، حمدی بن عبدالمجید، ج 11، ص 98، قاهره، مکتبة ابن تیمیة، چاپ دوم،‌ بی‌تا؛ مقدسی، ضیاءالدین محمد بن عبدالواحد، الأحادیث المختارة أو المستخرج من الأحادیث المختارة مما لم یخرجه البخاری و مسلم فی صحیحیهما، ج 13، ص 83، بیروت، دار خضر للطباعة و النشر والتوزیع، چاپ سوم، 1420ق. [7] . برقی، ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق، مصحح، محدث، جلال الدین،‏ ج 2، ص 573، قم، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق. [8] . الکافی، ج ‏3، ص 247. [9] . طبری آملی، محمد بن جریر، دلائل الامامة، ص 229، قم، بعثت، چاپ اول، 1413ق. [10] . عده‌ای از علماء، الأصول الستة عشر، ص 44، قم، دار الشبستری للمطبوعات، چاپ اول، 1363ش. [11] . الکافی، ج ‏3، ص 246. [12] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 6، ص 243، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق. [13] . شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق، مصحح، لاجوردی، مهدی، ج 1، ص 244، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق.