منظور از طلوع و غروب خورشید در قرآن چیست؟

شرح پرسش:
قرآن کریم به ما می آموزد که خورشید در برکه ای گل آلود غروب می کند: تا به غروبگاه آفتاب رسید (در آن جا) احساس کرد که خورشید در چشمه تیره و گل ‌آلودی فرو می ‌رود و در آن جا قومی را یافت؛ گفتیم:(ای ذو القرنین! آیا می‌ خواهی (آنان) را مجازات کنی، و یا روش نیکویی در مورد آنها انتخاب نمایی؟)
تا به خاستگاه خورشید رسید؛ در آن جا دید خورشید بر جمعیتی طلوع می‌کند که در برابر (تابش) آفتاب، پوششی برای آنها قرار نداده بودیم.
اولا بنا به نگرش علمی خورشید هیچ گاه در چشمه گل آلودی غروب نمی کند. دوم این که هیچ مکان غروب یا طلوعی برای خورشید وجود ندارد. آیا این دیدگاه با کشفیات کپرنیک ، کپلر و گالیله در مورد سیر گردش افلاک منافات ندارد؟

پاسخ اجمالی:
این دو آیه قرآن در صدد بیان حقیقت محل طلوع و غروب خورشید نیست بلکه در مقام گزارش تصور ذو القرنین از طلوع و غروب خورشید است و مراد از محل غروب و طلوع در این دو آیه این است که ذو القرنین به ساحل دریایی رسید که دیگر ما ورای آن خشکی امید نمی‌رفت، و چنین به نظرش ‌رسید که آفتاب در دریا غروب می‌کند چون انتهای افق بر دریا منطبق است.
اما نسبت به بخش دوم پرسش در مورد آیه "وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی‌ قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً" وجوهی را مفسران ذکر کردند: در آیه شریفه کنایه ای به کار رفته است؛ یعنی این جمعیت در مرحله‌ ای بسیار پائین از زندگی انسانی بودند، تا آن جا که برهنه زندگی می‌ کردند، و یا پوشش بسیار کمی که بدن آنها را از آفتاب نمی ‌پوشانید، داشتند. ولی بعضی از مفسران این احتمال را نیز بعید ندانسته ‌اند که آنها خانه و مسکنی نداشتند تا آنها را از تابش آفتاب بپوشاند.
احتمال دیگری که در تفسیر این جمله گفته ‌اند این است که سرزمین آنها یک بیابان فاقد کوه و درخت و پناهگاه بود، و چیزی که آنها را از آفتاب بپوشاند و سایه دهد در آن بیابان وجود نداشت.
در عین حال تفسیرهای فوق منافاتی با هم ندارند.

پاسخ تفصیلی:
این دو آیه قسمتی از جریان زندگی (ذوالقرنین) را شرح می دهد. به همین دلیل ابتدا جملاتی در مورد شخصیت او آورده و سپس به اصل بحث می پردازیم .
حضرت علی (ع) در جواب کسی که از ایشان پرسید: یا امیر المؤمنین (ع) ما را از ذو القرنین خبر بده، آیا پیغمبر بوده و یا فرشته؟ و مرا از دو قرن (شاخ) او خبر بده آیا از طلا بوده یا از نقره؟ حضرت فرمود: نه پیغمبر بود، و نه ملک. و دو قرنش نه از طلا بود و نه از نقره. او مردی بود که خدای را دوست می‌داشت و خدا هم او را دوست داشت، او خیرخواه در راه خدا بود، خدا هم برایش خیر می‌خواست، و بدین جهت او را ذو القرنین خواندند که قومش را به سوی خدا دعوت می‌کرد و آنها او را زدند و یک طرف سرش را شکستند، پس مدتی از مردم غایب شد، و بار دیگر به سوی آنان برگشت، این بار هم زدند و طرف دیگر سرش را شکستند، و اینک در میان شما نیز کسی مانند او هست .[1]
مفسرین در تفسیر آیه اول گفته اند: "منظور از "عین حمئة" چشم ه‌ای دارای گل سیاه یعنی لجن است، چون حماة به معنای آن است و مقصود از عین دریا است، چون بسیار می ‌شود که این کلمه به دریا هم اطلاق می‌ گردد. و مقصود از این که فرمود " آفتاب را یافت که در دریایی لجن‌دار غروب می‌ کرد" این است که به ساحل دریایی رسید که دیگر ما ورای آن خشکی امید نمی ‌رفت، و چنین به نظر می ‌رسید که آفتاب در دریا غروب می‌ کند چون انتهای افق بر دریا منطبق است. بعضی هم گفته ‌اند: چنین چشمه لجن‌زاری با دریای محیط، یعنی اقیانوس غربی، که جزائر خالدات در آن است منطبق است و جزائر مذکور همان جزائری است که در هیأت و جغرافیای قدیم مبدأ طول به شمار می‌رفت، و بعدها غرق شده و فعلا اثری از آنها نمانده است.
جمله" فِی عَیْنٍ حَمِئَةٍ" به صورت" عین حامیة" یعنی حاره (گرم) نیز قرائت شده و اگر این قرائت صحیح باشد دریای حار با قسمت استوایی اقیانوس کبیر که مجاور آفریقا است منطبق می ‌گردد، و بعید نیست که ذو القرنین در رحلت غربیش به سواحل آفریقا رسیده باشد.[2]
در این دو آیه هیچ گاه گفته نشده است که خورشید دارای جایی مخصوص است که از آنجا طلوع می کند و مکان ویژه ای نیز برای غروب دارد. بلکه قرآن در این گفتار خود، همانند گفتار عموم مردم صحبت نموده است. و منظور از محل غروب همان است که عموم مردم از آن می فهمند. این نوع بیان طبق گفتار عموم جامعه می باشد. در روایاتی که از ائمه معصومین (ع) رسیده که یادگار علمی چهارده قرن پیش می باشند اشاراتی وجود دارد که گفته بالا را کاملا تصدیق می نمایند.
در این روایات و گزارشات تاریخی از کلمه (مشارق الارض و مغاربها)[3] استفاده شده است اینها همگی نشان می دهند منظور از (مغرب) و (مشرق) داشتن خورشید که به صورت جمع آمده نشان می دهد منظور از مشرق و مغرب یک امر واقعی نبوده و نسبت به اماکن مختلف و گوناگون می باشد.[4] پس در قرآن نیز منظور از (محل طلوع و غروب) از همین قسم می باشد. چرا که اگر فهم عموم آن زمان این بود که خورشید دارای مشرق و مغرب بخصوصی می باشد در این صورت مشارق و مغارب جمع بسته نمی شد. و علت این که در جریان ذوالقرنین نیز به صورت جمع نیامده این است که او در یک منطقه قدم گذاشت و معلوم است که یک منطقه دارای یک مشرق و مغرب خواهد بود .[5]
به هر حال قرآن در این دو آیه تصورات انسان های عادی آن زمان از طلوع و غروب خورشید را گزارش کرده است و هرگز در صدد خبر از یک امر واقعی (حقیقت محل طلوع و محل غروب خورشید) نیست، همان گونه که همه مسافران دریا و ساحل‌ نشینان چنین احساسی را در باره خورشید دارند که از دریا سر برمی ‌آورد و در دریا غروب می‌کند، ذو القرنین نیز به هنگام طلوع خورشید تصور می‌ کرد خورشید از آن لجنزارها سر برمی ‌آورد و به هنگام غروب در آن لجنزارها فرو می ‌رود. بنابراین منظور قرآن مطلع (محل طلوع) در آیه شریفه "حَتَّی إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی‌ قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً "نیز روشن می شود. و مقصود قرآن از این اصطلاح آخرین نقطه ای است که در مشرق کره زمین در آن روز به عنوان آبادی وجود داشت و ذوالقرنین به آنجا رسیده بود.[6]
در تفسیر نمونه از این آیه و تعابیر به کار رفته در آن یک برداشت اخلاقی بسیار زیبا شده است و آمده است که:" هر چند غروب خورشید در چشم ه‌ای گل‌ آلود قطعا جنبه خطای باصره داشت، ولی با این حال نشان می‌دهد که ممکن است خورشید با آن عظمت به وسیله چشمه گل‌ آلودی پوشانده گردد همان گونه که یک انسان با عظمت و یک شخصیت والا مقام گاه بر اثر یک لغزش به کلی سقوط می‌ کند، و شخصیتش در دیده‌ ها غروب خواهد کرد."[7]
لازم به تذکر است یکی از موضوعاتی که در (عصر جدید) به اثبات رسیده است ، و جزو مسائل کاملا حسّی می باشد، کروی بودن زمین است که قرآن در ( چهارده قرن قبل ) ، زمانی که علم چندان پیشرفتی نداشت به این مسئله اشاره نموده است خداوند در قرآن می فرماید: "او شب را بر روز می‌ پیچد و روز را بر شب"[8] . یکی از مفسّرین بزرگ راجع به این آیه می فرماید: ( ...اگر انسانی بیرون کره زمین ایستاده باشد و به منظره حرکت وضعی زمین به دور خودش و پیدایش شب و روز بر گرد آن نگاه کند، می‌بیند که گویی به طور مرتب از یک سو نوار سیاه رنگ شب بر روشنایی روز پیچیده می‌شود و از سوی دیگر نوار سفید رنگ روز بر سیاهی شب، و با توجه به این که" یکور" از ماده" تکویر" به معنی پیچیدن است ... این نکته روشن می شود که زمین کروی است و به دور خود گردش می‌کند، و بر اثر این گردش، نوار سیاه شب، و نوار سفید روز، دائما گرد آن می‌ گردند، گویی از یک سو نوار سفید بر سیاه و از سوی دیگر نوار سیاه بر سفید پیچیده می‌شود).[9]
اما نسبت به بخش دوم پرسش در مورد آیه "وَجَدَها تَطْلُعُ عَلی‌ قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً" وجوهی را مفسران ذکر کردند: در آیه شریفه کنایه ای به کار رفته است؛ یعنی این جمعیت در مرحله ‌ای بسیار پائین از زندگی انسانی بودند، تا آنجا که برهنه زندگی می‌ کردند، و یا پوشش بسیار کمی که بدن آنها را از آفتاب نمی ‌پوشانید، داشتند. ولی بعضی از مفسران این احتمال را نیز بعید ندانسته ‌اند که آنها خانه و مسکنی نداشتند تا آنها را از تابش آفتاب بپوشاند.
احتمال دیگری که در تفسیر این جمله گفته ‌اند این است که سرزمین آنها یک بیابان فاقد کوه و درخت و پناهگاه بود، و چیزی که آنها را از آفتاب بپوشاند و سایه دهد در آن بیابان وجود نداشت.
در عین حال تفسیرهای فوق منافاتی با هم ندارند.[10]

پی نوشتها:
[1] - طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 13 ، ص 374، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم - قم، چاپ پنجم، 1417 ق.
[2] ترجمه المیزان، ج‌13، ص 360 و 361.
[3] - کلینی، الکافی،ج 2 ، ص 62 و 115 و ج 5 ، ص 69 دار الکتب الإسلامیة تهران، 1365 هجری شمسی.
[4] - رضائی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن ، انتشارات کتاب المبین ، چاپ سوم 1381 ش ، ص 188 و 189 .
[5] - پژوهشی در اعجاز علمی قرآن ، همان ، ص 192.
[6] - مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه،ج 12 ، ص 527 و 528 ؛ طباطبایی سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، همان ، ج 13 ، ص 360 و 361.
[7] - تفسیر نمونه، ج‌12، ص 537.
[8] - زمر، آیه 5.
[9] - مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 19 ، ص 376 .
[10]- تفسیر نمونه، ج ‌12، ص 529.
منبع: www.islamquest.net