در موقع تلاوت قرآن در محافل قرآنی یا در نماز، سکوت مناسب تر است یا همراهی در قرائت؟

شرح پرسش:
با توجه به صراحت مصحف شریف در سکوت به هنگام قرائت قران خواهشمند است مشخص فرمائید وظیفه دیگران هنگام قرائت قاری، همراهی در خواندن قرآن است یا سکوت لازم و یا افضل است؟ آیا زمانی که برخی از نمازهای مستحب در مساجد توسط فردی به صورت بلند خوانده می شود وظیفه دیگران سکوت است یا خیر مثلاً "در هنگام نماز غفیله پس از حمد ذکر یونسیه بلند خوانده می شود آیا دیگران باید ساکت شوند یا می توانند آیه را بخوانند و یا به اذکار خود مشغول باشند؟ در ضمن خواهشمند است وظیفه اسلامی در هنگام پخش غیر زنده قرآن توسط رادیو و یا تلویزیون و یا نوار را مشخص فرمائید.

پاسخ اجمالی:
یکی از آداب قرائت قرآن سکوت و گوش فرا دادن به آیات قرآن برای تدبر و دقت در فهم معانی آن است. ظاهر آیه این است که این حکم، عمومی و همگانی است ولی از روایات متعدد و اتفاق علماء استفاده می شود که این حکم به صورت کلی یک حکم استحبابی است و شایسته است که در هر کجا و در هر حال کسی که قرآن را تلاوت می کند، دیگران به احترام قرآن سکوت کنند و گوش جان فرا دهند و پیام خدا را بشنوند و در زندگی خود از آن الهام گیرند، زیرا قرآن تنها کتاب قرائت نیست، بلکه کتاب فهم و درک و سپس عمل است. البته در مجالس قرائت قرآن، قرائت هم زمان آیات و همراهی با قاری، منافاتی با احترام قرآن ندارد بلکه نمونه کامل احترام به قرآن است. تنها موردی که واجب است به قرائت قاری گوش کرده و سخن نگوییم زمانی است که قاری امام جماعت باشد که در این صورت جهت متابعت از امام بر مأموم واجب است ساکت باشد و به قرائت امام گوش کند.

پاسخ تفصیلی:
قرآن مجید یکی از آداب قرائت قرآن را چنین بیان فرموده است: " و هنگامی که قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید شاید مشمول رحمت خدا شوید!"[1]
بعضی از مفسران با توجه به جمله "ابن عباس" در مورد شأن نزول این آیه گفته‌اند: مسلمانان در آغاز کار، گاهی در نماز صحبت می‌کردند، و گاهی شخص تازه وارد، به هنگامی که نماز را شروع می‌کرد، از دیگران سؤال می‌کرد، چند رکعت نماز خوانده‌اید؟ آنها هم جواب می‌دادند فلان مقدار، آیه بالا نازل شد و آنها را از این کار نهی کرد.
و نیز از"زهری" نقل شده: هنگامی که پیامبر (ص) تلاوت قرآن می‌کرد، جوانی از انصار همراه او بلند قرآن می‌خواند، آیه نازل شد و از این کار نهی کرد.
ظاهر آیه این است که این حکم، عمومی و همگانی است و مخصوص به حال معینی نیست، ولی روایات متعددی از پیشوایان اسلام به اضافه اتفاق علماء دلیل بر این است که این حکم به صورت کلی یک حکم استحبابی است، یعنی شایسته و مستحبّ است که در هر کجا و در هر حال کسی که قرآن را تلاوت می کند، دیگران به احترام قرآن سکوت کنند و گوش جان فرا دهند و پیام خدا را بشنوند و در زندگی خود از آن الهام گیرند، زیرا قرآن تنها کتاب قرائت نیست، بلکه کتاب فهم و درک و سپس عمل است، این حکم مستحبّ به قدری تأکید دارد که در بعضی از روایات از آن تعبیر به واجب شده است.
در حدیثی از امام صادق (ع) می‌خوانیم که فرمود: "بر تو واجب است که در نماز و غیر نماز در برابر شنیدن قرآن سکوت و استماع کنی و هنگامی که نزد تو قرآن خوانده شود، لازم است سکوت کردن و گوش فرا دادن" [2] حتی از بعضی از روایات استفاده می‌شود که اگر امام جماعت مشغول قرائت باشد فرد دیگری، آیه‌ای از قرآن تلاوت کند، مستحبّ است سکوت کند تا او آیه را پایان دهد، سپس امام قرائت را تکمیل کند، چنان که از امام صادق (ع) نقل شده که علی (ع) در نماز صبح بود و "ابن کوا" (همان مرد منافق تیره دل) در پشت سر امام (ع) مشغول نماز بود، ناگاه در نماز این آیه را تلاوت کرد:"وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ" (و هدفش از خواندن آیه این بود که به طور کنایه به علی (ع) احتمالا در مورد قبول حکمیت در میدان "صفین" اعتراض کند) اما با این حال امام (ع) برای احترام قرآن سکوت کرد تا وی آیه را به پایان رسانید، سپس امام (ع) به ادامه قرائت نماز بازگشت، و" ابن کوا" کار خود را دو مرتبه تکرار کرد، باز امام (ع) سکوت کرد و" ابن کوا" برای سومین بار آیه را تکرار نمود، و علی (ع) مجددا به احترام قرآن سکوت کرد، سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود:" فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ" (اشاره به این که مجازات دردناک الاهی در انتظار منافقان و افراد بی ایمان است و در برابر آنها باید تحمل و حوصله به خرج داد) سرانجام امام سوره را تمام کرده و به رکوع رفت [3].
از مجموع این بحث روشن می‌شود که استماع و سکوت به هنگام شنیدن آیات قرآن کار بسیار شایسته‌ای است ولی به طور کلی واجب نیست، و شاید علاوه بر اجماع و روایات، جمله" لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ" (شاید مشمول رحمت خدا بشوید) نیز اشاره به مستحبّ بودن این حکم باشد.
تنها موردی که این حکم الاهی شکل وجوب به خود می‌گیرد موقع نماز جماعت است که ماموم به هنگام شنیدن قرائت امام باید سکوت کند و گوش فرا دهد، حتی جمعی از فقها این آیه را دلیل بر سقوط قرائت حمد و سوره از ماموم دانسته‌اند.
امر به سکوت به هنگام قرائت قرآن در چنین مجلسی به خاطر این است که انسان به آیات قرآن توجه پیدا کند.[4]
پس اگر در مجلسی قرآن، قرائت شود و در طرف دیگر چند نفر مشغول صحبت کردن پیرامون کارهای خود باشند و توجهی به قرآن نداشته باشند، این آیه خطاب می کند که (شایسته است) سکوت کنید و به آیات قرآن گوش فرا دهید اما اگر در مجلسی قرائت هم زمان آیات باشد که مجموعا قاری هستند و دیگران وظیفه دارند سکوت کنند و... یا شخصی همزمان با قاری، جهت تعلیم قرآن آن را تکرار می کند، این چنین چیزهایی منافاتی با احترام به قرآن ندارد بلکه نمونه کامل احترام به قرآن است.
البته باید گفت که در مطلوبیت سکوت به هنگام قرائت قرآن، فرقی بین پخش زنده و پخش غیر زنده نیست. اما در هنگام شنیدن آیاتی که سجده واجب دارند از پخش غیر زنده، بعضی از مراجع معظم تقلید، سجده را واجب نمی دانند[5] هر چند به جا آوردن آن اشکالی ندارد.

پی نوشتها:
[1] اعراف،204، وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ.
[2] تفسیر برهان، ج 2، ص 57، یجب الانصات للقرآن فی الصلاة و فی غیرها و اذا قرء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع.
[3] تفسیر برهان، ج 2، ص 56.
[4] تفسیر نمونه، ج ‌7، ص 71.
[5] توضیح المسائل (المحشی للإمام الخمینی)، ج ‌1، ص 593 مسأله 1096، اگر آیه سجده را از کسی که قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود، یا از مثل گرامافون آیه سجده را بشنود لازم نیست سجده نماید ، ولی اگر از آلتی که صدای خود انسان را می‌ رساند بشنود واجب است سجده کند.
منبع: www.islamquest.net