تنهایی
خلوت در سه معنا استعمال شده است. از احکام خلوت به معنای نخست در باب نکاح و طلاق سخن گفته‌اند.
آیا مسافرت به تنهایی برای تیمم کردن به جای وضو کافی است، نظر شیعه در این باره چیست؟
شرح پرسش: برخی از علمای اهل سنت می گویند: مسافرت به تنهایی برای تیمم کردن به جای وضو کافی است. (المنار، ج 5، ص 120) نظر شیعه در این باره چیست؟ پاسخ اجمالی: شیعه امامیه با استفاده از آیات قرآن و رهنمودهای ائمه (ع) بر این باور است: مسافر در صورت دسترسی به آب باید وضو بگیرد و در صورت عدم دسترسی باید تیمم نماید. در میان اهل سنت نیز عده ای مانند شیعه معتقدند: مسافر تنها در صورتی که دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمم نماید؛ اما عده ای دیگر مثل رشید رضا، صرفِ مسافرت را مجوز تیمم می دانند. خواه آب در دسترس باشد خواه نباشد. خداوند منان در قرآن می فرماید: "و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده‌اید و آبی نیافتید پس با خاک پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دستهای تان بکشید. خدا نمی‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن می‌خواهد شما را پاک، و نعمتش را بر شما تمام گرداند". علامه طباطبایی در تفسیر آیه تیمم می گوید: مواردی که آیه با تردید شمرده، در مقابل یک دیگر نیستند و مقابله بین آنها مقابله حقیقی نیست؛ برای این که بیماری و مسافرت در مقابل غائط موجب حدث نیست، تا وضو یا غسل را بر انسان واجب سازد، بلکه بردن نام آنها به این منظور بوده که آدم بیمار و مسافر یا نمی‌تواند بدن خود را با آب بشوید، یا دسترسی به آب پیدا نمی‌کند، و این گونه افراد اگر به حدث اصغر و یا حدث اکبر محدث شوند، باید وضو و یا غسل و یا تیمم بگیرند، پس دو شق دیگر که مسئله غائط و تماس با زنان باشد، در مقابل دو شق اول نیستند، بلکه دو شق اول هر یک به دو شق دوم تقسیم می‌شوند، به این معنا که مسافر و بیمار دو حال دارند، یا محدث به حدث اصغرند و یا محدث به حدث اکبر. از این رو معنای آیه شریفه چنین می شود: اگر مریض بودید در حالی که جنب یا با حالت غیر وضو هستید و آب برای شما ضرر دارد، یا در حالی که مسافر هستید قضای حاجت کردید، یا با زنان آمیزش جنسی داشتید و آب نیافتید بر روی زمین پاک تیمم کنید. روایات شیعه و برخی از روایات اهل سنت نیز (که در بحث تفصیلی به آن اشاره می نماییم) سخن ما را تأیید می نمایند. پاسخ تفصیلی: از آن جایی که موضوع سؤال یکی از موضوعات فقهی یعنی مسئله تیمم در مسافرت است، نخست دیدگاه های قائلین به تیمم در سفر را بیان کرده آن گاه به بررسی مسئله خواهیم پرداخت. قرآن می فرماید: وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی‌ أَوْ عَلی‌ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدیکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا غَفُورا،[1] "و اگر بیمارید، یا مسافر، و یا "قضای حاجت" کرده‌اید، و یا با زنان آمیزش جنسی داشته‌اید، و در این حال، آب نیافتید، با خاک پاکی تیمّم کنید! صورت ها و دستهای تان را با آن مسح نمایید. خداوند، بخشنده و آمرزنده است". تبیین موضوع شخص مسافر در صورت دسترسی به آب، آیا باید وضو بگیرد و یا مخیر است به این که وضو بگیرد یا تیمم کند؟ شیعه امامیه با استفاده از آیات قران و رهنمودهای ائمه (ع) معتقداست: مسافر در صورت دسترسی به آب باید وضو بگیرد و در صورت عدم دسترسی باید تیمم نماید. در میان اهل سنت نیز عده ای مانند شیعه معتقدند؛ مسافر تنها در صورتی که دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمم نماید[2]؛ اما عده ای دیگر مثل رشید رضا، صرف مسافرت را مجوز تیمم می دانند. خواه آب در دسترس باشد خواه نباشد. از آن جا که فهم و برداشت متفاوت از آیه تیمم، موجب اختلاف در مسئله شده، برای روشن شدن مسئله و رسیدن به نتیجه لازم، بیان آیه شریفه مورد نزاع سپس شرح و تفسیر آیه ضروری به نظر می رسد. خداوند منان در قرآن می فرماید: "و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده‌اید و آبی نیافتید پس با خاک پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دستهای تان بکشید. خدا نمی‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن می‌خواهد شما را پاک، و نعمتش را بر شما تمام گرداند، باشد که سپاس [او] بدارید"[3]. نکته ها نکاتی که در این آیه شریفه وجود دارد از این قرار است. 1.حکم؛ یعنی وجوب تیمم 2.شرط؛ یعنی عدم دسترسی به آب 3.اسباب حکم که عبارت اند از: بیماری، مسافرت، قضای حاجت و آمیزش جنسی با زنان 4.اوصاف اسباب حکم؛ یعنی قضای حاجت و آمیزش جنسی با زنان با این تقسیم قضای حاجت و آمیزش جنسی با زنان، هم جزء اسباب مستقل حکم و هم دو اوصاف اسباب اول هستند[4]؛ یعنی بیماری که برای او حدث اصغر (قضای حاجت) یا حدث اکبر (آمیزش جنسی با زنان) پیش آمد و مسافری که برای او حدث اصغر (قضای حاجت) یا حدث اکبر (آمیزش جنسی با زنان) پیش آمد[5] و گرنه اگر بخواهیم همه این چهار مورد را در مقابل هم قرار دهیم معنایش این می شود که هر کدام از اینها مستقلاً (بدون این که صفت باشند) سبب وجوب تیمم می شود و این باطل است؛ زیرا بی گمان، تا زمانی که برای مریض و مسافر حدثی رخ نداده و با طهارت باشد تیمم واجب نیست؛ مثل کسی که با طهارت به سفر رفته و خواست نماز بخواند در این جا هیچ کس قائل به وجوب تیمم برای این مسافر نیست. علامه طباطبایی در تفسیر آیه تیمم می گوید: مواردی که آیه با تردید شمرده، در مقابل یک دیگر نیستند و مقابله بین آنها مقابله حقیقی نیست؛ برای این که بیماری و مسافرت در مقابل غائط موجب حدث نیست، تا وضو یا غسل را بر انسان واجب سازد، بلکه بردن نام آنها به این منظور بوده که آدم بیمار و مسافر یا نمی‌تواند بدن خود را با آب بشوید، یا دسترسی به آب پیدا نمی‌کند، و این گونه افراد اگر به حدث اصغر و یا حدث اکبر محدث شوند، باید وضو و یا غسل و یا تیمم بگیرند، پس دو شق آخری که مسئله غائط و تماس با زنان باشد، در مقابل دو شق اول نیستند، بلکه دو شق اول هر یک به دو شق دوم تقسیم می‌شوند، به این معنا که مسافر و بیمار دو حال دارند، یا محدث به حدث اصغرند و یا محدث به حدث اکبر.[6] در مورد شرط "فَلَمْ تَجِدُوا ماءً" (عدم دسترسی به آب) چهار احتمال وجود دارد که بر اساس برهان سبر و تقسیم سه احتمال از دایره بحث خارج شده و تنها یک احتمال باقی می ماند: چهار احتمال در مورد عدم دسترسی به آب به این قرار است: 1. به هیچ کدام از بیمار و مسافر نمی خورد. 2. فقط به بیمار می خورد. 3. به هر دو می خورد. 4. فقط به مسافر می خورد. صورت اول صحیح نیست؛ چون فاء تفریع آمده، بنابر این جمله مستقلی نیست، پس باید متفرع بر چیزی باشد. همچنین ضمیر واو در "فلم تَجِدُوا" که ضمیر فاعلی است فاعل آن حتماً پیش از این ذکر شده است. تا بتواند مرجع این ضمیر باشد و بدون مرجع لغو و باطل است. اما صورت دوم نیز ترجیح بلا مرجح، مرجوح و قبیح است؛ زیرا بر اساس قاعده "الأقرب یمنع الأبعد" اگر قرار باشد ضمیر به یکی از دو مرجع برگردد، باید به اولی (مسافر) که نزدیک تر است برگردد، نه به دومی (مریض) که دورتر است. عده ای خواستند بگویند متعلق شرط هر دو (مریض و مسافر) است[7]. از این رو معنای آیه شریفه چنین می شود: اگر مریض بودید در حالی که جنب یا با حالت غیر وضو هستید و آب برای شما ضرر دارد، یا در حالی که مسافر هستید قضای حاجت کردید، یا با زنان آمیزش جنسی داشتید و آب نیافتید بر روی زمین پاک تیمم کنید.[8] ولی از جهت نتیجه بحث فرقی نمی کند، چه صورت سوم صحیح باشد (متعلق شرط (فلم تجدوا ماء) هر دو (مریض و مسافر) باشد) و یا صورت چهارم صحیح باشد (متعلق شرط (فلم تجدوا ماء) فقط مسافر باشد) مطلوب ما که "تیمم مشروط (وجوب تیمم در صورت عدم دسترسی به آب) مسافر است"، ثابت می شود. روایات اهل سنت برای روشن تر شدن بحث چند روایت از اهل سنت را بیان می کنیم. عبد الرزاق از مجاهد پیرامون آیه شریفه "وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی" می گوید: او مریضی است که جنب شده و از استعمال آب بر خود می ترسد می تواند تیمم کند؛ مثل مسافری که آب پیدا نکرد. ابن ابی شیبه از سعید بن جبیر و مجاهد نقل می کند که این دو گفتند: مریضی که جنب شده و از استعمال آب بر خود می ترسد، مانند مسافری است که آب پیدا نکرده و تیمم می کند.[9] در هر صورت این دو روایت نیز تصریح دارند که تیمم برای مسافر، مطلق و بدون قید نیست، بلکه مشروط به نیافتن آب است. فخر رازی در این باره می گوید: مریض می تواند با وجود دسترسی به آب تیمم کند؛ چون خداوند می فرماید: "وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی‌ أَوْ عَلی‌ سَفَرٍ". وی می گوید: کسی نگوید: تیمم در صورتی است که آب در دسترس نباشد؛ چرا که نداشتن آب خود مجوز تیمم است بدون این که مریض باشد و نداشتن آب مربوط به سفر است نه مریض.[10] اشتباهی که فخر رازی مرتکب شده این است که عدم دسترسی به آب را عدم وجدان حقیقی گرفته و به این مشکل برخورد کرده، اما اگر عدم وجدان شأنی باشد، به این معنا که مریض به علت ضرر وقتی نتواند آب را به بدنش برساند مثل کسی است که آب در دسترس ندارد،[11] پس این نیز حکم عدم دسترسی به آب را دارد و اشکالی پیدا نمی کند. روایات شیعه امام صادق (ع) در مسئله تیمم می‌فرماید: اگر آب وضو پیدا نکردی و خواستی تیمم کنی، تیمم خود را تا آخرین فرصت به تأخیر انداز، اگر تا آخرین فرصت به آب وضو دست نیافتی، خاک تیمم را از دست نخواهی داد.[12] کلینی (ره) می گوید: راوی از امام (ع) می پرسد: شخصی در سفر بود آب به همراه داشت، ولی فراموش نمود و تیمم کرد و نماز گزارد و قبل از این که وقت نماز بگذرد یادش آمد تکلیفش چیست؟ امام (ع) فرمود: باید وضو بگیرد و نماز بگزارد.[13] از آیه شریفه و روایات در باره تیمم چنین استنباط می شود که تیمم مربوط به مواردی است که آب در دسترس نباشد، اما در صورت دسترسی به آب، تیمم صحیح نیست و در صورت شک در صحت تیمم در سفر (با دسترس داشتن آب) اگر با تیمم نماز خوانده شود بریء الذمه شدن محل اشکال است؛ زیرا که اصل در وضو است و تیمم بدل و اضطرار است و طبق قاعده معروف فقهی اشتغال یقینی برائت یقینی می طلبد.[14] پی نوشتها: [1]نساء، 43. [2]سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‌2، ص 166، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی‌، قم، 1404 ق‌؛ رازی، ابو عبد الله فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‌11، ص 309، دار احیاء التراث العربی‌، بیروت‌،‌چاپ سوم 1420 ق‌. [3]سوره مائده، آیه 6؛ "وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی‌ أَوْ عَلی‌ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ َ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّبا".. [4]صاحب مجمع البیان در این مورد می فرماید: برخی گفته‌اند: (أو) به معنی (واو) است؛ مثل: (وَ أَرْسَلْناهُ إِلی‌ مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ) (سوره صافات 147 (یعنی او را به سوی یک صد هزار نفر و بیشتر فرستادیم) زیرا قضای حاجت از جنس مرض و سفر نیست تا عطفش بر آنها صحیح باشد چون مرض و سفر، سبب می‌شوند که تیمم مباح گردد و قضای حاجت سبب واجب شدن تیمم می‌گردد، طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مترجمان، ج ‌5، ص 162، انتشارات فراهانی‌، تهران‌، چاپ اول، 1360 ش‌. [5]این دو مورد از باب مثال و تغلیب مطرح شدند؛ زیرا مسلماً حدث اصغر و اکبر از این دو مورد فراتر هستند. [6]طباطبایی، محمدحسین، ترجمه المیزان، ج‌ 5، ص 366، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، سال 1374 ه ش، چاپ پنجم. [7] طباطبایی، محمد حسین، ترجمه المیزان، ج ‌5، ص 367، "و بنابراین مسئله نبودن آب کنایه است از این که انسان نتواند آب را استعمال کند، حال یا به خاطر این که آب ندارد، و یا آب برایش ضرر دارد، و یا وقت برای غسل و وضو ندارد، و اگر از همه این موارد تعبیر کرد به این که آب نیابد، برای این بود که غالب مواردی که انسان قدرت بر وضو و غسل ندارد موردی است که آب پیدا نمی‌کند، و لازمه این سخن آن است که یافت نشدن آب قید باشد برای امور چهارگانه، و حتی برای بیمار". [8] راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللَّه بن حسین، فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام‌، ج ‌1، ص 35، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی‌، قم‌، چاپ دوم، 1405 ق‌‌.‌ [9] سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‌2، ص 166. [10]رازی، ابو عبد الله فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‌11، ص 309. [11]قطب راوندی، فقه‌القرآن، ج 1،ص 75، بیمار گاهی وقت ها به خاطر ضعف و ناتوانی نمی تواند به آب دسترسی پیدا کند و گاهی نیز با دسترسی به آب به خاطر بیماری یا جراحت و ... نمی تواند آی را استنمال نماید در هر دو صورت باید تیمم نماید. [12] کلینی، کافی، ج 3، ص 63، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ه ش. [13] همان، ص 65. [14] وحید بهبهانی، محمد باقر بن محمد اکمل‌، الفوائد الحائریة، ص 79؛ مجمع الفکر الإسلامی، قم- ایران، چاپ اول.، 1415 ه ق‌، الاشتغال الیقینی یستدعی الفراغ الیقینی. منبع: www.islamquest.net
شرح پرسش: برخی از علمای اهل سنت می گویند: مسافرت به تنهایی برای تیمم کردن به جای وضو کافی است. (المنار، ج 5، ص 120) نظر شیعه در این باره چیست؟ پاسخ اجمالی: شیعه امامیه با استفاده از آیات قرآن و رهنمودهای ائمه (ع) بر این باور است: مسافر در صورت دسترسی به آب باید وضو بگیرد و در صورت عدم دسترسی باید تیمم نماید. در میان اهل سنت نیز عده ای مانند شیعه معتقدند: مسافر تنها در صورتی که دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمم نماید؛ اما عده ای دیگر مثل رشید رضا، صرفِ مسافرت را مجوز تیمم می دانند. خواه آب در دسترس باشد خواه نباشد. خداوند منان در قرآن می فرماید: "و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده‌اید و آبی نیافتید پس با خاک پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دستهای تان بکشید. خدا نمی‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن می‌خواهد شما را پاک، و نعمتش را بر شما تمام گرداند". علامه طباطبایی در تفسیر آیه تیمم می گوید: مواردی که آیه با تردید شمرده، در مقابل یک دیگر نیستند و مقابله بین آنها مقابله حقیقی نیست؛ برای این که بیماری و مسافرت در مقابل غائط موجب حدث نیست، تا وضو یا غسل را بر انسان واجب سازد، بلکه بردن نام آنها به این منظور بوده که آدم بیمار و مسافر یا نمی‌تواند بدن خود را با آب بشوید، یا دسترسی به آب پیدا نمی‌کند، و این گونه افراد اگر به حدث اصغر و یا حدث اکبر محدث شوند، باید وضو و یا غسل و یا تیمم بگیرند، پس دو شق دیگر که مسئله غائط و تماس با زنان باشد، در مقابل دو شق اول نیستند، بلکه دو شق اول هر یک به دو شق دوم تقسیم می‌شوند، به این معنا که مسافر و بیمار دو حال دارند، یا محدث به حدث اصغرند و یا محدث به حدث اکبر. از این رو معنای آیه شریفه چنین می شود: اگر مریض بودید در حالی که جنب یا با حالت غیر وضو هستید و آب برای شما ضرر دارد، یا در حالی که مسافر هستید قضای حاجت کردید، یا با زنان آمیزش جنسی داشتید و آب نیافتید بر روی زمین پاک تیمم کنید. روایات شیعه و برخی از روایات اهل سنت نیز (که در بحث تفصیلی به آن اشاره می نماییم) سخن ما را تأیید می نمایند. پاسخ تفصیلی: از آن جایی که موضوع سؤال یکی از موضوعات فقهی یعنی مسئله تیمم در مسافرت است، نخست دیدگاه های قائلین به تیمم در سفر را بیان کرده آن گاه به بررسی مسئله خواهیم پرداخت. قرآن می فرماید: وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی‌ أَوْ عَلی‌ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدیکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا غَفُورا،[1] "و اگر بیمارید، یا مسافر، و یا "قضای حاجت" کرده‌اید، و یا با زنان آمیزش جنسی داشته‌اید، و در این حال، آب نیافتید، با خاک پاکی تیمّم کنید! صورت ها و دستهای تان را با آن مسح نمایید. خداوند، بخشنده و آمرزنده است". تبیین موضوع شخص مسافر در صورت دسترسی به آب، آیا باید وضو بگیرد و یا مخیر است به این که وضو بگیرد یا تیمم کند؟ شیعه امامیه با استفاده از آیات قران و رهنمودهای ائمه (ع) معتقداست: مسافر در صورت دسترسی به آب باید وضو بگیرد و در صورت عدم دسترسی باید تیمم نماید. در میان اهل سنت نیز عده ای مانند شیعه معتقدند؛ مسافر تنها در صورتی که دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمم نماید[2]؛ اما عده ای دیگر مثل رشید رضا، صرف مسافرت را مجوز تیمم می دانند. خواه آب در دسترس باشد خواه نباشد. از آن جا که فهم و برداشت متفاوت از آیه تیمم، موجب اختلاف در مسئله شده، برای روشن شدن مسئله و رسیدن به نتیجه لازم، بیان آیه شریفه مورد نزاع سپس شرح و تفسیر آیه ضروری به نظر می رسد. خداوند منان در قرآن می فرماید: "و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده‌اید و آبی نیافتید پس با خاک پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دستهای تان بکشید. خدا نمی‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن می‌خواهد شما را پاک، و نعمتش را بر شما تمام گرداند، باشد که سپاس [او] بدارید"[3]. نکته ها نکاتی که در این آیه شریفه وجود دارد از این قرار است. 1.حکم؛ یعنی وجوب تیمم 2.شرط؛ یعنی عدم دسترسی به آب 3.اسباب حکم که عبارت اند از: بیماری، مسافرت، قضای حاجت و آمیزش جنسی با زنان 4.اوصاف اسباب حکم؛ یعنی قضای حاجت و آمیزش جنسی با زنان با این تقسیم قضای حاجت و آمیزش جنسی با زنان، هم جزء اسباب مستقل حکم و هم دو اوصاف اسباب اول هستند[4]؛ یعنی بیماری که برای او حدث اصغر (قضای حاجت) یا حدث اکبر (آمیزش جنسی با زنان) پیش آمد و مسافری که برای او حدث اصغر (قضای حاجت) یا حدث اکبر (آمیزش جنسی با زنان) پیش آمد[5] و گرنه اگر بخواهیم همه این چهار مورد را در مقابل هم قرار دهیم معنایش این می شود که هر کدام از اینها مستقلاً (بدون این که صفت باشند) سبب وجوب تیمم می شود و این باطل است؛ زیرا بی گمان، تا زمانی که برای مریض و مسافر حدثی رخ نداده و با طهارت باشد تیمم واجب نیست؛ مثل کسی که با طهارت به سفر رفته و خواست نماز بخواند در این جا هیچ کس قائل به وجوب تیمم برای این مسافر نیست. علامه طباطبایی در تفسیر آیه تیمم می گوید: مواردی که آیه با تردید شمرده، در مقابل یک دیگر نیستند و مقابله بین آنها مقابله حقیقی نیست؛ برای این که بیماری و مسافرت در مقابل غائط موجب حدث نیست، تا وضو یا غسل را بر انسان واجب سازد، بلکه بردن نام آنها به این منظور بوده که آدم بیمار و مسافر یا نمی‌تواند بدن خود را با آب بشوید، یا دسترسی به آب پیدا نمی‌کند، و این گونه افراد اگر به حدث اصغر و یا حدث اکبر محدث شوند، باید وضو و یا غسل و یا تیمم بگیرند، پس دو شق آخری که مسئله غائط و تماس با زنان باشد، در مقابل دو شق اول نیستند، بلکه دو شق اول هر یک به دو شق دوم تقسیم می‌شوند، به این معنا که مسافر و بیمار دو حال دارند، یا محدث به حدث اصغرند و یا محدث به حدث اکبر.[6] در مورد شرط "فَلَمْ تَجِدُوا ماءً" (عدم دسترسی به آب) چهار احتمال وجود دارد که بر اساس برهان سبر و تقسیم سه احتمال از دایره بحث خارج شده و تنها یک احتمال باقی می ماند: چهار احتمال در مورد عدم دسترسی به آب به این قرار است: 1. به هیچ کدام از بیمار و مسافر نمی خورد. 2. فقط به بیمار می خورد. 3. به هر دو می خورد. 4. فقط به مسافر می خورد. صورت اول صحیح نیست؛ چون فاء تفریع آمده، بنابر این جمله مستقلی نیست، پس باید متفرع بر چیزی باشد. همچنین ضمیر واو در "فلم تَجِدُوا" که ضمیر فاعلی است فاعل آن حتماً پیش از این ذکر شده است. تا بتواند مرجع این ضمیر باشد و بدون مرجع لغو و باطل است. اما صورت دوم نیز ترجیح بلا مرجح، مرجوح و قبیح است؛ زیرا بر اساس قاعده "الأقرب یمنع الأبعد" اگر قرار باشد ضمیر به یکی از دو مرجع برگردد، باید به اولی (مسافر) که نزدیک تر است برگردد، نه به دومی (مریض) که دورتر است. عده ای خواستند بگویند متعلق شرط هر دو (مریض و مسافر) است[7]. از این رو معنای آیه شریفه چنین می شود: اگر مریض بودید در حالی که جنب یا با حالت غیر وضو هستید و آب برای شما ضرر دارد، یا در حالی که مسافر هستید قضای حاجت کردید، یا با زنان آمیزش جنسی داشتید و آب نیافتید بر روی زمین پاک تیمم کنید.[8] ولی از جهت نتیجه بحث فرقی نمی کند، چه صورت سوم صحیح باشد (متعلق شرط (فلم تجدوا ماء) هر دو (مریض و مسافر) باشد) و یا صورت چهارم صحیح باشد (متعلق شرط (فلم تجدوا ماء) فقط مسافر باشد) مطلوب ما که "تیمم مشروط (وجوب تیمم در صورت عدم دسترسی به آب) مسافر است"، ثابت می شود. روایات اهل سنت برای روشن تر شدن بحث چند روایت از اهل سنت را بیان می کنیم. عبد الرزاق از مجاهد پیرامون آیه شریفه "وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی" می گوید: او مریضی است که جنب شده و از استعمال آب بر خود می ترسد می تواند تیمم کند؛ مثل مسافری که آب پیدا نکرد. ابن ابی شیبه از سعید بن جبیر و مجاهد نقل می کند که این دو گفتند: مریضی که جنب شده و از استعمال آب بر خود می ترسد، مانند مسافری است که آب پیدا نکرده و تیمم می کند.[9] در هر صورت این دو روایت نیز تصریح دارند که تیمم برای مسافر، مطلق و بدون قید نیست، بلکه مشروط به نیافتن آب است. فخر رازی در این باره می گوید: مریض می تواند با وجود دسترسی به آب تیمم کند؛ چون خداوند می فرماید: "وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی‌ أَوْ عَلی‌ سَفَرٍ". وی می گوید: کسی نگوید: تیمم در صورتی است که آب در دسترس نباشد؛ چرا که نداشتن آب خود مجوز تیمم است بدون این که مریض باشد و نداشتن آب مربوط به سفر است نه مریض.[10] اشتباهی که فخر رازی مرتکب شده این است که عدم دسترسی به آب را عدم وجدان حقیقی گرفته و به این مشکل برخورد کرده، اما اگر عدم وجدان شأنی باشد، به این معنا که مریض به علت ضرر وقتی نتواند آب را به بدنش برساند مثل کسی است که آب در دسترس ندارد،[11] پس این نیز حکم عدم دسترسی به آب را دارد و اشکالی پیدا نمی کند. روایات شیعه امام صادق (ع) در مسئله تیمم می‌فرماید: اگر آب وضو پیدا نکردی و خواستی تیمم کنی، تیمم خود را تا آخرین فرصت به تأخیر انداز، اگر تا آخرین فرصت به آب وضو دست نیافتی، خاک تیمم را از دست نخواهی داد.[12] کلینی (ره) می گوید: راوی از امام (ع) می پرسد: شخصی در سفر بود آب به همراه داشت، ولی فراموش نمود و تیمم کرد و نماز گزارد و قبل از این که وقت نماز بگذرد یادش آمد تکلیفش چیست؟ امام (ع) فرمود: باید وضو بگیرد و نماز بگزارد.[13] از آیه شریفه و روایات در باره تیمم چنین استنباط می شود که تیمم مربوط به مواردی است که آب در دسترس نباشد، اما در صورت دسترسی به آب، تیمم صحیح نیست و در صورت شک در صحت تیمم در سفر (با دسترس داشتن آب) اگر با تیمم نماز خوانده شود بریء الذمه شدن محل اشکال است؛ زیرا که اصل در وضو است و تیمم بدل و اضطرار است و طبق قاعده معروف فقهی اشتغال یقینی برائت یقینی می طلبد.[14] پی نوشتها: [1]نساء، 43. [2]سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‌2، ص 166، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی‌، قم، 1404 ق‌؛ رازی، ابو عبد الله فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‌11، ص 309، دار احیاء التراث العربی‌، بیروت‌،‌چاپ سوم 1420 ق‌. [3]سوره مائده، آیه 6؛ "وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی‌ أَوْ عَلی‌ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ َ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّبا".. [4]صاحب مجمع البیان در این مورد می فرماید: برخی گفته‌اند: (أو) به معنی (واو) است؛ مثل: (وَ أَرْسَلْناهُ إِلی‌ مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ) (سوره صافات 147 (یعنی او را به سوی یک صد هزار نفر و بیشتر فرستادیم) زیرا قضای حاجت از جنس مرض و سفر نیست تا عطفش بر آنها صحیح باشد چون مرض و سفر، سبب می‌شوند که تیمم مباح گردد و قضای حاجت سبب واجب شدن تیمم می‌گردد، طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مترجمان، ج ‌5، ص 162، انتشارات فراهانی‌، تهران‌، چاپ اول، 1360 ش‌. [5]این دو مورد از باب مثال و تغلیب مطرح شدند؛ زیرا مسلماً حدث اصغر و اکبر از این دو مورد فراتر هستند. [6]طباطبایی، محمدحسین، ترجمه المیزان، ج‌ 5، ص 366، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، سال 1374 ه ش، چاپ پنجم. [7] طباطبایی، محمد حسین، ترجمه المیزان، ج ‌5، ص 367، "و بنابراین مسئله نبودن آب کنایه است از این که انسان نتواند آب را استعمال کند، حال یا به خاطر این که آب ندارد، و یا آب برایش ضرر دارد، و یا وقت برای غسل و وضو ندارد، و اگر از همه این موارد تعبیر کرد به این که آب نیابد، برای این بود که غالب مواردی که انسان قدرت بر وضو و غسل ندارد موردی است که آب پیدا نمی‌کند، و لازمه این سخن آن است که یافت نشدن آب قید باشد برای امور چهارگانه، و حتی برای بیمار". [8] راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللَّه بن حسین، فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام‌، ج ‌1، ص 35، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی‌، قم‌، چاپ دوم، 1405 ق‌‌.‌ [9] سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‌2، ص 166. [10]رازی، ابو عبد الله فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‌11، ص 309. [11]قطب راوندی، فقه‌القرآن، ج 1،ص 75، بیمار گاهی وقت ها به خاطر ضعف و ناتوانی نمی تواند به آب دسترسی پیدا کند و گاهی نیز با دسترسی به آب به خاطر بیماری یا جراحت و ... نمی تواند آی را استنمال نماید در هر دو صورت باید تیمم نماید. [12] کلینی، کافی، ج 3، ص 63، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ه ش. [13] همان، ص 65. [14] وحید بهبهانی، محمد باقر بن محمد اکمل‌، الفوائد الحائریة، ص 79؛ مجمع الفکر الإسلامی، قم- ایران، چاپ اول.، 1415 ه ق‌، الاشتغال الیقینی یستدعی الفراغ الیقینی. منبع: www.islamquest.net
پاسخ:
شرح پرسش:
برخی از علمای اهل سنت می گویند: مسافرت به تنهایی برای تیمم کردن به جای وضو کافی است. (المنار، ج 5، ص 120) نظر شیعه در این باره چیست؟
پاسخ اجمالی:
شیعه امامیه با استفاده از آیات قرآن و رهنمودهای ائمه (ع) بر این باور است: مسافر در صورت دسترسی به آب باید وضو بگیرد و در صورت عدم دسترسی باید تیمم نماید.
در میان اهل سنت نیز عده ای مانند شیعه معتقدند: مسافر تنها در صورتی که دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمم نماید؛ اما عده ای دیگر مثل رشید رضا، صرفِ مسافرت را مجوز تیمم می دانند. خواه آب در دسترس باشد خواه نباشد.
خداوند منان در قرآن می فرماید: "و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده‌اید و آبی نیافتید پس با خاک پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دستهای تان بکشید. خدا نمی‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن می‌خواهد شما را پاک، و نعمتش را بر شما تمام گرداند".
علامه طباطبایی در تفسیر آیه تیمم می گوید: مواردی که آیه با تردید شمرده، در مقابل یک دیگر نیستند و مقابله بین آنها مقابله حقیقی نیست؛ برای این که بیماری و مسافرت در مقابل غائط موجب حدث نیست، تا وضو یا غسل را بر انسان واجب سازد، بلکه بردن نام آنها به این منظور بوده که آدم بیمار و مسافر یا نمی‌تواند بدن خود را با آب بشوید، یا دسترسی به آب پیدا نمی‌کند، و این گونه افراد اگر به حدث اصغر و یا حدث اکبر محدث شوند، باید وضو و یا غسل و یا تیمم بگیرند، پس دو شق دیگر که مسئله غائط و تماس با زنان باشد، در مقابل دو شق اول نیستند، بلکه دو شق اول هر یک به دو شق دوم تقسیم می‌شوند، به این معنا که مسافر و بیمار دو حال دارند، یا محدث به حدث اصغرند و یا محدث به حدث اکبر.
از این رو معنای آیه شریفه چنین می شود: اگر مریض بودید در حالی که جنب یا با حالت غیر وضو هستید و آب برای شما ضرر دارد، یا در حالی که مسافر هستید قضای حاجت کردید، یا با زنان آمیزش جنسی داشتید و آب نیافتید بر روی زمین پاک تیمم کنید. روایات شیعه و برخی از روایات اهل سنت نیز (که در بحث تفصیلی به آن اشاره می نماییم) سخن ما را تأیید می نمایند.
پاسخ تفصیلی:
از آن جایی که موضوع سؤال یکی از موضوعات فقهی یعنی مسئله تیمم در مسافرت است، نخست دیدگاه های قائلین به تیمم در سفر را بیان کرده آن گاه به بررسی مسئله خواهیم پرداخت.
قرآن می فرماید: وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی أَوْ عَلی سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدیکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا غَفُورا،[1] "و اگر بیمارید، یا مسافر، و یا "قضای حاجت" کرده‌اید، و یا با زنان آمیزش جنسی داشته‌اید، و در این حال، آب نیافتید، با خاک پاکی تیمّم کنید! صورت ها و دستهای تان را با آن مسح نمایید. خداوند، بخشنده و آمرزنده است".
تبیین موضوع
شخص مسافر در صورت دسترسی به آب، آیا باید وضو بگیرد و یا مخیر است به این که وضو بگیرد یا تیمم کند؟
شیعه امامیه با استفاده از آیات قران و رهنمودهای ائمه (ع) معتقداست: مسافر در صورت دسترسی به آب باید وضو بگیرد و در صورت عدم دسترسی باید تیمم نماید.
در میان اهل سنت نیز عده ای مانند شیعه معتقدند؛ مسافر تنها در صورتی که دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمم نماید[2]؛ اما عده ای دیگر مثل رشید رضا، صرف مسافرت را مجوز تیمم می دانند. خواه آب در دسترس باشد خواه نباشد.
از آن جا که فهم و برداشت متفاوت از آیه تیمم، موجب اختلاف در مسئله شده، برای روشن شدن مسئله و رسیدن به نتیجه لازم، بیان آیه شریفه مورد نزاع سپس شرح و تفسیر آیه ضروری به نظر می رسد.
خداوند منان در قرآن می فرماید: "و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده‌اید و آبی نیافتید پس با خاک پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دستهای تان بکشید. خدا نمی‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن می‌خواهد شما را پاک، و نعمتش را بر شما تمام گرداند، باشد که سپاس [او] بدارید"[3].
نکته ها
نکاتی که در این آیه شریفه وجود دارد از این قرار است.
1.حکم؛ یعنی وجوب تیمم
2.شرط؛ یعنی عدم دسترسی به آب
3.اسباب حکم که عبارت اند از: بیماری، مسافرت، قضای حاجت و آمیزش جنسی با زنان
4.اوصاف اسباب حکم؛ یعنی قضای حاجت و آمیزش جنسی با زنان
با این تقسیم قضای حاجت و آمیزش جنسی با زنان، هم جزء اسباب مستقل حکم و هم دو اوصاف اسباب اول هستند[4]؛ یعنی بیماری که برای او حدث اصغر (قضای حاجت) یا حدث اکبر (آمیزش جنسی با زنان) پیش آمد و مسافری که برای او حدث اصغر (قضای حاجت) یا حدث اکبر (آمیزش جنسی با زنان) پیش آمد[5] و گرنه اگر بخواهیم همه این چهار مورد را در مقابل هم قرار دهیم معنایش این می شود که هر کدام از اینها مستقلاً (بدون این که صفت باشند) سبب وجوب تیمم می شود و این باطل است؛ زیرا بی گمان، تا زمانی که برای مریض و مسافر حدثی رخ نداده و با طهارت باشد تیمم واجب نیست؛ مثل کسی که با طهارت به سفر رفته و خواست نماز بخواند در این جا هیچ کس قائل به وجوب تیمم برای این مسافر نیست.
علامه طباطبایی در تفسیر آیه تیمم می گوید: مواردی که آیه با تردید شمرده، در مقابل یک دیگر نیستند و مقابله بین آنها مقابله حقیقی نیست؛ برای این که بیماری و مسافرت در مقابل غائط موجب حدث نیست، تا وضو یا غسل را بر انسان واجب سازد، بلکه بردن نام آنها به این منظور بوده که آدم بیمار و مسافر یا نمی‌تواند بدن خود را با آب بشوید، یا دسترسی به آب پیدا نمی‌کند، و این گونه افراد اگر به حدث اصغر و یا حدث اکبر محدث شوند، باید وضو و یا غسل و یا تیمم بگیرند، پس دو شق آخری که مسئله غائط و تماس با زنان باشد، در مقابل دو شق اول نیستند، بلکه دو شق اول هر یک به دو شق دوم تقسیم می‌شوند، به این معنا که مسافر و بیمار دو حال دارند، یا محدث به حدث اصغرند و یا محدث به حدث اکبر.[6]
در مورد شرط "فَلَمْ تَجِدُوا ماءً" (عدم دسترسی به آب) چهار احتمال وجود دارد که بر اساس برهان سبر و تقسیم سه احتمال از دایره بحث خارج شده و تنها یک احتمال باقی می ماند:
چهار احتمال در مورد عدم دسترسی به آب به این قرار است: 1. به هیچ کدام از بیمار و مسافر نمی خورد. 2. فقط به بیمار می خورد. 3. به هر دو می خورد. 4. فقط به مسافر می خورد.
صورت اول صحیح نیست؛ چون فاء تفریع آمده، بنابر این جمله مستقلی نیست، پس باید متفرع بر چیزی باشد. همچنین ضمیر واو در "فلم تَجِدُوا" که ضمیر فاعلی است فاعل آن حتماً پیش از این ذکر شده است. تا بتواند مرجع این ضمیر باشد و بدون مرجع لغو و باطل است.
اما صورت دوم نیز ترجیح بلا مرجح، مرجوح و قبیح است؛ زیرا بر اساس قاعده "الأقرب یمنع الأبعد" اگر قرار باشد ضمیر به یکی از دو مرجع برگردد، باید به اولی (مسافر) که نزدیک تر است برگردد، نه به دومی (مریض) که دورتر است. عده ای خواستند بگویند متعلق شرط هر دو (مریض و مسافر) است[7].
از این رو معنای آیه شریفه چنین می شود: اگر مریض بودید در حالی که جنب یا با حالت غیر وضو هستید و آب برای شما ضرر دارد، یا در حالی که مسافر هستید قضای حاجت کردید، یا با زنان آمیزش جنسی داشتید و آب نیافتید بر روی زمین پاک تیمم کنید.[8] ولی از جهت نتیجه بحث فرقی نمی کند، چه صورت سوم صحیح باشد (متعلق شرط (فلم تجدوا ماء) هر دو (مریض و مسافر) باشد) و یا صورت چهارم صحیح باشد (متعلق شرط (فلم تجدوا ماء) فقط مسافر باشد) مطلوب ما که "تیمم مشروط (وجوب تیمم در صورت عدم دسترسی به آب) مسافر است"، ثابت می شود.
روایات اهل سنت
برای روشن تر شدن بحث چند روایت از اهل سنت را بیان می کنیم.
عبد الرزاق از مجاهد پیرامون آیه شریفه "وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی" می گوید: او مریضی است که جنب شده و از استعمال آب بر خود می ترسد می تواند تیمم کند؛ مثل مسافری که آب پیدا نکرد.
ابن ابی شیبه از سعید بن جبیر و مجاهد نقل می کند که این دو گفتند: مریضی که جنب شده و از استعمال آب بر خود می ترسد، مانند مسافری است که آب پیدا نکرده و تیمم می کند.[9]
در هر صورت این دو روایت نیز تصریح دارند که تیمم برای مسافر، مطلق و بدون قید نیست، بلکه مشروط به نیافتن آب است.
فخر رازی در این باره می گوید: مریض می تواند با وجود دسترسی به آب تیمم کند؛ چون خداوند می فرماید: "وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی أَوْ عَلی سَفَرٍ". وی می گوید: کسی نگوید: تیمم در صورتی است که آب در دسترس نباشد؛ چرا که نداشتن آب خود مجوز تیمم است بدون این که مریض باشد و نداشتن آب مربوط به سفر است نه مریض.[10]
اشتباهی که فخر رازی مرتکب شده این است که عدم دسترسی به آب را عدم وجدان حقیقی گرفته و به این مشکل برخورد کرده، اما اگر عدم وجدان شأنی باشد، به این معنا که مریض به علت ضرر وقتی نتواند آب را به بدنش برساند مثل کسی است که آب در دسترس ندارد،[11] پس این نیز حکم عدم دسترسی به آب را دارد و اشکالی پیدا نمی کند.
روایات شیعه
امام صادق (ع) در مسئله تیمم می‌فرماید: اگر آب وضو پیدا نکردی و خواستی تیمم کنی، تیمم خود را تا آخرین فرصت به تأخیر انداز، اگر تا آخرین فرصت به آب وضو دست نیافتی، خاک تیمم را از دست نخواهی داد.[12]
کلینی (ره) می گوید: راوی از امام (ع) می پرسد: شخصی در سفر بود آب به همراه داشت، ولی فراموش نمود و تیمم کرد و نماز گزارد و قبل از این که وقت نماز بگذرد یادش آمد تکلیفش چیست؟ امام (ع) فرمود: باید وضو بگیرد و نماز بگزارد.[13]
از آیه شریفه و روایات در باره تیمم چنین استنباط می شود که تیمم مربوط به مواردی است که آب در دسترس نباشد، اما در صورت دسترسی به آب، تیمم صحیح نیست و در صورت شک در صحت تیمم در سفر (با دسترس داشتن آب) اگر با تیمم نماز خوانده شود بریء الذمه شدن محل اشکال است؛ زیرا که اصل در وضو است و تیمم بدل و اضطرار است و طبق قاعده معروف فقهی اشتغال یقینی برائت یقینی می طلبد.[14]
پی نوشتها:
[1]نساء، 43.
[2]سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 2، ص 166، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ق؛ رازی، ابو عبد الله فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 11، ص 309، دار احیاء التراث العربی، بیروت،چاپ سوم 1420 ق.
[3]سوره مائده، آیه 6؛ "وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی أَوْ عَلی سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ َ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّبا"..
[4]صاحب مجمع البیان در این مورد می فرماید: برخی گفته‌اند: (أو) به معنی (واو) است؛ مثل: (وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ) (سوره صافات 147 (یعنی او را به سوی یک صد هزار نفر و بیشتر فرستادیم) زیرا قضای حاجت از جنس مرض و سفر نیست تا عطفش بر آنها صحیح باشد چون مرض و سفر، سبب می‌شوند که تیمم مباح گردد و قضای حاجت سبب واجب شدن تیمم می‌گردد، طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مترجمان، ج 5، ص 162، انتشارات فراهانی، تهران، چاپ اول، 1360 ش.
[5]این دو مورد از باب مثال و تغلیب مطرح شدند؛ زیرا مسلماً حدث اصغر و اکبر از این دو مورد فراتر هستند.
[6]طباطبایی، محمدحسین، ترجمه المیزان، ج 5، ص 366، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، سال 1374 ه ش، چاپ پنجم.
[7] طباطبایی، محمد حسین، ترجمه المیزان، ج 5، ص 367، "و بنابراین مسئله نبودن آب کنایه است از این که انسان نتواند آب را استعمال کند، حال یا به خاطر این که آب ندارد، و یا آب برایش ضرر دارد، و یا وقت برای غسل و وضو ندارد، و اگر از همه این موارد تعبیر کرد به این که آب نیابد، برای این بود که غالب مواردی که انسان قدرت بر وضو و غسل ندارد موردی است که آب پیدا نمی‌کند، و لازمه این سخن آن است که یافت نشدن آب قید باشد برای امور چهارگانه، و حتی برای بیمار".
[8] راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللَّه بن حسین، فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام، ج 1، ص 35، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، چاپ دوم، 1405 ق.
[9] سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 2، ص 166.
[10]رازی، ابو عبد الله فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 11، ص 309.
[11]قطب راوندی، فقه‌القرآن، ج 1،ص 75، بیمار گاهی وقت ها به خاطر ضعف و ناتوانی نمی تواند به آب دسترسی پیدا کند و گاهی نیز با دسترسی به آب به خاطر بیماری یا جراحت و ... نمی تواند آی را استنمال نماید در هر دو صورت باید تیمم نماید.
[12] کلینی، کافی، ج 3، ص 63، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ه ش.
[13] همان، ص 65.
[14] وحید بهبهانی، محمد باقر بن محمد اکمل، الفوائد الحائریة، ص 79؛ مجمع الفکر الإسلامی، قم- ایران، چاپ اول.، 1415 ه ق، الاشتغال الیقینی یستدعی الفراغ الیقینی.
منبع: www.islamquest.net
- [سایر] برخی از علمای اهل سنت می گویند: مسافرت به تنهایی برای تیمم کردن به جای وضو کافی است. (المنار، ج 5، ص 120) نظر شیعه در این باره چیست؟
- [آیت الله اردبیلی] آیا بعد از غسل جنابت از حرام، وضو هم لازم است یا غسل به تنهایی کافی است؟
- [سایر] آیا علم آموزی به تنهایی کافی است؟
- [آیت الله اردبیلی] اگر بعد از تیمّم بدل از غسل، حدث اصغر پیش آمد و امکان غسل هم فراهم نشد، برای خواندن نماز، وضو یا تیمّم بدل از وضو کافی است یا تیمّم بدل از غسل هم باید تکرار شود؟
- [آیت الله اردبیلی] کسی که به جای غسل و وضو، تیمّم کرده (مثل زن حائضی که از خون حیض پاک شده و آب برای غسل حیض و وضو ندارد) و قبل از خواندن نماز، مقداری آب به دست آورده که برای غسل تنها یا وضوی تنها کافی است، آیا لازم است که اقدام به غسل یا وضو کند یا تیمّم بدل از آنها کافی است؟
- [آیت الله اردبیلی] اگر شک داریم مقدار آبی که در دسترس ماست، برای غسل یا وضو کافی است یا خیر، باید تیمّم کنیم یا اقدام به غسل و وضو نماییم؟
- [آیت الله علوی گرگانی] آیا تیمّم بر خاک کرات دیگر، جایز و کافی است؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] شخصی از غسل جنابت معذور است و تیمم کرده و شاید عذرش چند روز باقی باشد، آیا برای نمازهای بعد، وضو کافی است یا باید در هر وقتِ نماز، تیمم بدل از غسل را تکرار کند؟
- [سایر] کتب اربعه (کافی، تهذیب، استبصار، و من لایحضره الفقیه) معتبرترین کتب احادیث شیعه است؛ علت این اعتبار در نزد علمای شیعه چیست؟
- [آیت الله بهجت] آیا قصد رفع حدث برای وضو کافی است؟
- [آیت الله سبحانی] اگر آب، برای وضو و غسل کافی نباشد و به اندازه ای باشد که بتواند یا غسل کند یا وضو بگیرد بنابر احتیاط واجب باید غسل کند و بدل از وضو، تیمّم کند و اگر فقط برای وضو کافی باشد و به اندازه غسل نباشد، باید وضو بگیرد و عوض غسل تیمّم نماید. و اگر برای هیچ یک از آنها آب ندارد، باید دو تیمّم کند، یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . اگر آب برای وضو و غسل، کافی نباشد و به اندازه ای باشد که بتواند، یا غسل کند یا وضو بگیرد، باید غسل کند و بدل از وضو تیمم نماید، و اگر فقط برای وضو کافی باشد، باید وضو بگیرد و عوض غسل تیمم نماید، و اگر برای هیچ یک از آنها آب ندارد، باید دو تیمم کند یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو.
- [امام خمینی] اگر آب برای وضو و غسل کافی نباشد و به اندازه ای باشد که بتواند یا غسل کند یا وضو بگیرد، بنابر احتیاط واجب باید غسل کند و بدل از وضو تیمم نماید. و اگر فقط برای وضو کافی باشد و به اندازه غسل نباشد، باید وضو بگیرد و عوض غسل تیمم نماید. و اگر برای هیچ یک از آنها آب ندارد، باید دو تیمم کند،یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو.
- [آیت الله بروجردی] اگر آب برای وضو و غسل کافی نباشد و به اندازهای باشد که بتواند یا غسل کند یا وضو بگیرد، باید غسل کند و بدل از وضو تیمّم نماید و اگر فقط برای وضو کافی باشد و به اندازهی غسل نباشد، باید وضو بگیرد و عوض غسل تیمّم نماید و اگر برای هیچ یک از آنها آب ندارد، باید دو تیمّم کند یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو.
- [آیت الله علوی گرگانی] اگر آب برای وضو وغسل کافی نباشد و به اندازهای باشد که بتواند غسل کند یا وضو بگیرد، باید غسل کند وبدل از وضو تیمّم نماید، و اگر فقط برایوضو کافی باشد و به اندازه غسل نباشد، باید وضو بگیرد وعوض غسل تیمّم نماید و اگر برای هیچیک از آنها آب ندارد، باید دو تیمّم کند یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو.
- [آیت الله نوری همدانی] اگر آب برای وضو و غسل کافی نباشد و به انداز ای باشد که بتواند غسل کند ، باید غسل کند و بدل از وضو تیمم نماید و اگر فقط برای وضو کافی باشد و به اندازه غسل نباشد ، باید وضو بگیرد و عوض غسل تیمم نماید و اگر برای هیچ یک از آنها آب ندارد ، باید دو تیمم کند ، یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو .
- [آیت الله وحید خراسانی] اگر اب برای وضو و غسل کافی نباشد و به اندازه ای باشد که بتواند غسل کند باید غسل کند و احتیاط مستحب ان است که بدل از وضو تیمم نماید و اگر فقط برای وضو کافی باشد و به اندازه غسل نباشد باید وضو بگیرد و عوض غسل تیمم نماید و اگر برای هیچ یک از انها اب ندارد باید دو تیمم کند یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر آب برای وضو و غسل کافی نباشد و به اندازه ای باشد که بتواند غسل کند؛ باید غسل کند و بهتر آن است که بدل از وضو تیمم نماید. و اگر فقط برای وضو کافی باشد و به اندازه غسل نباشد؛ باید وضو بگیرد و عوض غسل تیمم نماید. و اگر برای هیچ یک از آنها آب ندارد؛ باید دو تیمم کند؛ یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو.
- [آیت الله خوئی] اگر آب برای وضو و غسل کافی نباشد و به اندازای باشد که بتواند غسل کند باید غسل کند و بهتر آن است که بدل از وضو تیمم نماید، و اگر فقط برای وضو کافی باشد و به انداز غسل نباشد، باید وضو بگیرد و عوض غسل تیمم نماید. و اگر برای هیچ یک از آنها آب ندارد، باید دو تیمم کند، یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو.
- [آیت الله اردبیلی] اگر آب برای وضو و غسل کافی نباشد و به اندازهای باشد که بتواند یا غسل کند و یا وضو بگیرد، بنابر احتیاط واجب باید غسل کند و به عوض وضو تیمّم نماید و اگر فقط برای وضو کافی باشد و به اندازه غسل نباشد، باید وضو بگیرد و به عوض غسل تیمّم نماید و اگر برای هیچ یک از آنها آب نداشته باشد، باید یک تیمّم به عوض غسل به جا آورد و بنابر احتیاط تیمّم دیگری به عوض وضو نیز انجام دهد.