در قرآن کریم آمده است: (فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ)؛[1] صبر کن آن گونه که پیامبران اولوالعزم صبر کردند و برای مجازات آن ها -دشمنان- عجله مکن.
در این آیه، به پیامبران اولوالعزم اشاره شده؛ اما نام آنان بیان نشده است.
این که پیامبران اولوالعزم چه کسانی بوده اند، میان مفسران اختلاف نظر بوده و احتمال ها و تفسیرهای گوناگونی ارائه شده است؛ از جمله:
1. تمام پیامبران اولوالعزم بودند؛ زیرا همه ی آن ها عزمی راسخ و اراده ای محکم داشته اند.[2]
2. پیامبران اولوالعزم 313 نفر بودند؛ چنان که دُرّالمنثور از (جابر بن عبدالله) نقل می کند که: (بلغنی أن أولی العزم من الرسل کانوا ثلاثة مأة و ثلاثة عشر؛[3] به من چنین رسیده که اولوالعزم از پیامبران 313 نفر بودند.)
3. پیامبران اولوالعزم، همان هجده نفری هستند که در آیات 83 تا 86 سوره ی انعام آمده است.[4]
4. پیامبرانی هستند که در برابر آزارهای قوم خود و شداید و مشکلات، صبر و شکیبایی داشتند و آن ها نه نفر بودند: نوح، ابراهیم، اسماعیل، یعقوب، یوسف، ایوب، موسی، داود و عیسی(علیهم السلام)[5].
5. پیامبرانی که ویژگی فوق را داشته، ولی تعداد آن ها شش نفر است: نوح، ابراهیم، اسحاق (یا اسماعیل)، یعقوب، یوسف و ایوب(علیهم السلام)[6].
6. آن ها پیامبرانی بودند که به جهاد مامور شده و در راه خدا با دشمنان پیکار کردند، و آن ها شش نفر بودند: نوح، هود، صالح، موسی، داود و سلیمان(علیهم السلام).
اشکال های فراوانی بر احتمال های یاد شده وارد است که در این جا مجال بازگویی آن ها نیست.[7]
بهترین تفسیری که با استفاده از روایات اهل بیت(علیهم السلام)، برای اولوالعزم و تعداد آن ها بیان شده، این است که اولا: آن ها پیامبرانی هستند که بالاترین رتبه را در میان پیامبران داشته و از آن ها برترند.[8]
ثانیاً: قلمرو دعوت آنان، از نظر جغرافیایی و تعداد مخاطبان، از سایر پیامبران، بیشتر بوده است.[9]
ثالثاً: از صبر و استقامت زیادی (عزم راسخ) که از آیه ی (فاصبر) استفاده می شود برخوردار بوده اند، به اندازه ای که پیامبران دیگر فاقد آن مرتبه (از صبر و استقامت) بودند: (وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً)؛[10] ما از قبل با آدم عهد و پیمان بستیم، و او -عهد خود را با خدا -فراموش کرد و ما او را دارای عزم نیافتیم.
رابعاً: دارای کتاب و شریعتی مستقل بوده اند، به گونه ای که پیامبران معاصر یا متأخر، از شریعت آنان پیروی می کردند، تا زمانی که پیامبر اولوالعزم دیگری به رسالت مبعوث می شد و کتاب و شریعت نوینی می آورد.[11]
بر اساس روایات مستفیض (متعدد)، پیامبرانی که چهار ویژگی یاد شده را دارا بوده اند، پنج نفر می باشند: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی(علیهم السلام) و حضرت محمد(صلی الله علیه وآله).[12]
چکیده سخن این که: تعبیر (اولوالعزم) از این رو است که پیامبران صاحب شریعت و آیین جدید، در قلمرو وسیع دعوت به حق، مسئولیت بسیار سنگینی داشته، برای انجام آن عزم و اراده ی محکم تری را دارا بوده اند. مرحوم (طبرسی) در مجمع البیان این قول را از ابن عباس نقل کرده است.[13] (آلوسی بغدادی) نیز این تفسیر را از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) روایت کرده و از مفسر معروف، سیوطی، نقل می کند که این صحیح ترین قول است و می گوید:بعضی از بزرگان این پنج پیامبر را در ضمن شعری چنین آورده است:
اُولُوالعزمِ نوحٌ و الخلیلُ المهَجَّدُ *** و موسی وعیسی و الحبیبُ محمدُ[14]
بر اساس این تفسیر، پیامبران صاحب شریعت و آیین جدید، تنها همین پنج پیامبر اولوالعزم بوده اند و سایر پیامبران، مبلّغ و مروّج شریعت و آیین این پیامبران بوده اند. و نیز بر اساس همین تفسیر، هر یک از پیامبران اولوالعزم دارای کتاب آسمانی بوده اند که نام بعضی از آن ها معروف و شناخته شده است؛ مانند: قرآن مجید کتاب آسمانی پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)، و انجیل کتاب آسمانی حضرت مسیح(علیه السلام)، و تورات، کتاب آسمانی حضرت موسی(علیه السلام)؛ اما نام کتاب حضرت نوح و حضرت ابراهیم(علیهم السلام) به روشنی نیامده است و تنها می توان نام (صحف) را برای کتاب آسمانی حضرت ابراهیم(علیه السلام) از آیه ی 19 سوره ی اعلی (صُحفِ اِبراهیمَ و موسی) استفاده کرد؛ همان گونه که نام کتاب حضرت نوح را نیز (صحف) گفته اند.[15]
پی نوشتها:
[1]. احقاف، 35.
[2]. در تفسیر مجمع البیان ج9، ص 143، این نظریه به بیشتر مفسران نسبت داده شده است. نیز ر.ک: روح البیان، ج 8، ص 494.
[3]. سیوطی، الدر المنثور، ج7، ص 455.
[4]. آلوسی در روح المعانی، ج26، ص 34، این تفسر را از حسن بن فضل نقل می کند.
[5]. همان مدرک، ص 35. نیز ر.ک: مجمع البیان، ج9، ص 143؛ الدرالمنثور، ج7، ص 455؛ روح البیان، ج8، ص 494.
[6]. همان.
[7]. برخی از اشکال ها را آیة الله مکارم شیرازی در پیام قرآن، (ج 7، ص 362) آورده است
[8]. این برتری در روایتی (برتری در علم) از امام صادق(علیه السلام) بیان شده است. (بحارالانوار، ج 17، ص 145).
[9]. این ویژگی در روایتی از امام سجاد(علیه السلام) وارد شده است. (بعثوا إلی شرق الأرض و غربها، جنها و إنسها.) (بحارالانوار، ج11، ص 33).
[10]. طه، 115. در تفسیر این آیه از امام باقر(علیه السلام) روایت شده است: خداوند از آدم(علیه السلام) در ارتباط با محمد و اهل بیتش(علیهم السلام)پیمان گرفت، ولی او در این پیمان دارای عزم -و تلاش و کوشش- نبود؛ اما پیامبران اولوالعزم در این پیمان عزمی راسخ داشتند؛ لذا آنان را اولوالعزم نامیدند. (بحارالانوار ج11، ص 35 و 112).
[11]. ویژگی اول و سوم و چهارم از روایات بسیاری استفاده می شود؛ از جمله:
امام رضا(علیه السلام) فرمود: اولوالعزم را چنین لقبی دادند، چون دارای اراده ی استوار و شریعت های مستقل بودند؛ یعنی هر پیامبری که پس از نوح آمد، بر شریعت او و تابع کتاب او بود، تا زمان ابراهیم خلیل فرا رسید و همه پیامبران هم عصر ابراهیم و پس از او، بر شریعت ابراهیم و تابع کتاب او بودند. چون زمان موسی فرا رسید، همه پیامبران معاصر موسی و پس از او بر شریعت او و تابع کتاب او بودند تا روزگار عیسی فرا رسید؛ پیامبران زمان عیسی و پس از او نیز تا دوران پیامبر ما محمد(صلی الله علیه وآله) بر شریعت عیسی ا ئ و تابع کتاب او بودند. این پنج پیامبر، صاحبان عزم و بالاترین انبیا و رسولان بوده اند، و آیین محمد تا روز قیامت نسخ نمی گردد.... (ر.ک: شیخ صدوق، علل الشرایع، ص 123 122؛ بحار الانوار، ج11، ص 3435).
ویژگی سوم نیز از آیه ای که در ابتدای پاسخ مطرح شد، استفاده می شود.
[12]. ر.ک: بحار الانوار، ج11، ص 35. علامه مجلسی این تعداد را از روایات مستفیض شیعه و روایات اهل سنت نقل می کند.
[13]. مجمع البیان، ج9، ص 143.
[14]. روح المعانی، ج 26، ص 35.
[15]. ر.ک: پیام قرآن، ج7، ص 363.
منبع: پرسش ها و پاسخ هایی پیرامون نبوت و رسالت، فاضل عرفان، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه (1383).
