حضور قلب
توجه قلبى به خداى متعال حضور قلب گفته می شود که از این عنوان در بابهاى طهارت،صلات،صوم و حج سخن گفته‌اند.
انسان در جایی که شلوغ است چگونه می تواند در نماز حضور قلب داشته باشد؟
از آنجایی که روح و حقیقت نماز بر وجود حضور قلب است و آثار و فوایدی هم که در آیات و روایات آمده، برای نماز با حضور قلب است لذا ائمه معصومین علیهم السلام در روایات متعددی بر این مسئله مهم تأکید داشته اند. امام باقر علیه السلام می فرماید: بر تو است که توجه قلبی در نمازت داشته باشی پس همانا از نمازت آن مقداری برای تو محسوب می شود که با قلبت توجه به نماز داشته ای آنچه برای کسب حضور قلب در نماز مهم است این است که شرایط و عوامل ایجاد چنین حالتی را مهیا کنیم و موانع آن را برطرف نماییم. و آنچه در سؤال ذکر شده(یعنی نماز در مکان شلوغ و پر سرو صدا) خود یکی از موانع حضور قلب در عبادت است چرا که حواس ظاهری و حواس باطنی انسان مثل پرنده ای از یک شاخه به شاخه دیگر و از یک مسئله به مسئله دیگر پرواز می کنند حال با وجود این مانع به دست آوردن حضور قلب مشکل تر خواهد شد و زحمت بیشتری را می طلبد. اما اینطور نیست که ممکن نباشد. البته این را نیز باید گفت که نباید انتظار داشته باشیم با یکی دو روز حضور قلب را بدست آوریم باید تلاش کرد عزم و اراده و تفکر نمود. شرایط و عواملی که برای حضور قلب مهم و موثر است: 1. اهمیت دادن به نماز عارف بزرگ، استاد امام خمینی(ره) میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(رحمة الله علیه) می گوید: حضور قلب سببش همت آدمی است چون قلب تابع همت و ایمان انسان به حقیقت نماز می باشد. آن کس که به این حقیقت اعتقاد داشته باشد که نماز معراج اوست و مایه اوج و سعادت او خواهد شد، با کسی که نماز را سر بار خود و یک تکلیف طاقت فرسا می پندارد یقیناً از جهت دارا بودن حضور قلب متفاوتند.[1] پس اگر بخواهیم در نماز حضور قلب پیدا کنیم باید اهمیت عبادت را به قلب تفهیم و تلقین کنیم و این ممکن نیست مگر با فهمیدن فواید و اسرار و حقایق نماز که در موارد بعدی مطرح خواهد شد.[2] 2. شناخت و آگاهی معرفت و آگاهی نسبت به معبود و عبادت تأثیر بسزایی در کسب حضور قلب دارد. چنانچه امام صادق علیه السلام می فرماید: ما من شی بعد المعرفه یعدل هذه الصلاة.[3] بعد از معرفت، عملی وجود ندارد که با نماز رقابت کند. شناخت انسان نمازگزار باید به مرحله ای برسد که خود را محتاج و نیازمند به خدا بداند و در آیات و روایاتی که انسان را محتاج و نیازمند واقعی به خدا می شمارد توجه و تفکر نماید مثلاً آنجا که قرآن می فرماید: انتم الفقراء الی الله: یعنی شما نیازمندان به سوی خدا هستید، گویای این است که زمانیکه می خواهم نماز بخوانم اگر فکر کنم که من الان با کسی می خواهم صحبت نمایم که تمام زندگی و وجودم وابسته به اوست و هر نفسی که می کشم محتاج عنایت او هستم و هرچه بخواهم در دست اوست یقیناً توجه بیشتری در نماز خواهم نمود.[4] و اگر فکر کنم که من الان با کسی می خواهم حرف بزنم که عظمت و بزرگی او همه جا را فرا گرفته و تمام اهل زمین و آسمان در برابر عظمت او سر فرود می آورند و بر همه چیز آگاه است و همه چیز را می بیند و همین لحظه مرا می بیند، مطمئناً با حالت خضوع و خشوع نماز اقامه خواهم نمود. الم یعلم بان الله یری: آیا نمی داند که خدا او را می بیند.[5] در روایت از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آمده که می فرماید: آن چنان خدا را عبادت کن که گویا او را می بینی و اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را مشاهده می کند.[6] اینها(احساس نیازمندی به خدا، درک عظمت و بزرگی خداوند و احساس حضور در برابر خداوند) عوامل موثری در کسب حضور قلب می باشند. 3. احساس نیاز یکی دیگر از عوامل ایجاد حضور قلب در عبادت احساس نیاز به نماز است. اگر انسان باور کند که نماز سرمایه سعادت و بهترین وسیله ارتباط مخلوق با خالق و نردبان صعود و معراج مؤمن و مایه نزدیکی به خداوند متعال و دژ محکمی در برابر حملات شیطان و مایه آرامش در زندگی و بطور کلی کارخانه انسان سازی است، آنچنان احساس نیازی به نماز خواهد نمود که به هیچ وجه آن را از دست نخواهد داد.[7] 4. فهمیدن معانی نماز شخص نماز گزار با توجه به معانی و مفاهیم الفاظ نماز در حقیقت خدا را در قلب حاضر می یابد. اگر نماز گزار دقیقاً معانی نماز را به قلب القاء نماید آنجاست که اثر خودش را خواهد گذاشت و لذا امام صادق علیه السلام می فرماید: آن کس که دو رکعت نماز بخواند و بفهمد چه می گوید، از نماز خارج نمی شود مگر اینکه گناهان او بخشیده شده است.[8] اینجاست که زبان، معلم و قلب، متعلم است یعنی با زبان معانی را به قلب القاء می کند و قلب همانند طفلی که می خواهد سخن بگوید و هنوز زبان باز نکرده معانی را می پذیرد و پس از مدتی قلب زبان باز کرده و معلم می شود و زبان تابع قلب می شود و لذا امام صادق علیه السلام می فرماید: قلب را قبله زبانت قرار بده و زبان را تکان مده مگر با اشارة قلب و موافقت عقل و رضایت ایمان.[9] 5. یاد مرگ و نماز وداع اگر نماز گزار قبل از نماز مرگ خویش را به یاد آورد و با همان حال به نماز مشغول شود نمازش با حضور قلب خواهد شد. امام صادق علیه السلام می فرماید: هنگامی که نماز واجب را می‌خوانی در وقتش بخوان مانند کسی که نماز وداع می خواند و می ترسد که بعد از این توفیق نماز خواندن نیابد.[10] 6. دعا و طلب حضور قلب در نماز تحصیل حضور قلب بدون کمک و یاری خداوند ممکن نیست لذا در نمازهای یومیه می خوانیم ایاک نعبد و ایاک نستعین: یعنی اگر چه ما تو را عبادت می کنیم و لیکن در همین عبادت هم از تو استعانت می جوییم. و البته عوامل دیگری نیز ذکر شده که در مرتبه بعدی قابل توجه می باشند. مثلاً رعایت بعضی از مقدمات و مستحبات نماز مانند استعمال بوی خوش و هفت مرتبه تکبیر گفتن قبل از تکبیرة الاحرام و نگاه کردن به محل سجده در حال قیام یا بستن چشم ها در موارد ضروری و نگاه بین دو پا در هنگام رکوع و نگاه به پاها در حال تشهد و چسباندن دستها به بدن در حال قیام و غیره. البته حضور قلب کامل نیاز به رفع موانعی از جمله ترک گناهان و ترک شتاب زدگی و غیره دارد که از گفتن آنها صرف نظر می کنیم. این را نیز باید دوباره متذکر شد که حضور قلب زمانی حاصل می شود که بر این شرایط مداومت و مراقبت داشته باشیم وگرنه اثر نخواهد کرد. البته خدای متعال به لطف کامل خود این نوع نقیصه را به واسطه نوافل(نمازهای مستحبی) جبران نموده است که امام صادق علیه السلام در این رابطه می فرماید: نافله برای این قرار داده شده است تا آنچه از واجب فاسد شده جبران گردد.[11]این جبران به این معناست که اگر نماز گزار نتوانست این حضور قلب را در نماز واجب پیدا کند به وسیله خواندن نوافل قبل و بعد از فریضه جبران می نماید چرا که همه این امور وسیله ای برای به کمال رسیدن و انسان شدن است و اگر سوخت آدمی در یکی از اینها تمام شد، از دیگری جهت حرکت استفاده می کند چون مهم به مقصد رسیدن است لذا با ضمیمه شدن نوافل به واجبات هدف حاصل می شود. منابع جهت مطالعه بیشتر: 1. حضور قلب در نماز، نوشته علی اصغر عزیزی تهرانی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی. 2. آداب نماز امام خمینی(ره) موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 3. اسرار الصلاة، نوشته میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ترجمه رضا رجب زاده، انتشارات پیام آزادی. 4. صلوة الخاشعین، آیت الله دستغیب، کانون تربیت شیراز. پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله می فرماید: هنگامی که انسان برای نماز می ایستد باید تمام توجهش و قلبش به خدا باشد تا هنگام اتمام نماز در این صورت مانند روزی خواهد شد که از مادر متولد شده است(یعنی پاکیزه و بی گناه). (محجة البیضاء، نوشتة فیض کاشانی، ج 1، ص 382، انتشارات مؤسسه الاعلمی بیروت) -------------------------------------------------------------------------------- [1] . اسرار الصلاه، نویسنده: میرزا جواد آقا ملکی تبریزی ترجمه رجب زاده صفحه 301 انتشارات پیام آزادی [2] . حضور قلب در نماز، علی اصغر عزیزی تهرانی، صفحه 108، دفتر تبلیغات اسلامی. [3] . بحارالانوار، جلد 69، ص 406 [4] . رجوع شود به کتاب حضور قلب در نماز صفحه 112 تا 117 [5] . سوره علق، آیه 14 [6] . نهج الفصاحه، ص 65، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات جاویدان. [7] . رجوع شود به کتاب حضور قلب در نماز نوشته علی اصغر تهرانی، صفحه 118 تا 122 [8] . بحارالانوار، جلد 1، صفحه 240 [9] . مصباح الشریعه ترجمه عبدالرزاق باب 5 نشر صدوق [10] . بحارالانوار، جلد 83، صفحه 232 [11] . علل الشرایع، ج دوم، صفحه 23، نوشته شیخ صدوق، موسسه العلمی بیروت
از آنجایی که روح و حقیقت نماز بر وجود حضور قلب است و آثار و فوایدی هم که در آیات و روایات آمده، برای نماز با حضور قلب است لذا ائمه معصومین علیهم السلام در روایات متعددی بر این مسئله مهم تأکید داشته اند. امام باقر علیه السلام می فرماید: بر تو است که توجه قلبی در نمازت داشته باشی پس همانا از نمازت آن مقداری برای تو محسوب می شود که با قلبت توجه به نماز داشته ای آنچه برای کسب حضور قلب در نماز مهم است این است که شرایط و عوامل ایجاد چنین حالتی را مهیا کنیم و موانع آن را برطرف نماییم. و آنچه در سؤال ذکر شده(یعنی نماز در مکان شلوغ و پر سرو صدا) خود یکی از موانع حضور قلب در عبادت است چرا که حواس ظاهری و حواس باطنی انسان مثل پرنده ای از یک شاخه به شاخه دیگر و از یک مسئله به مسئله دیگر پرواز می کنند حال با وجود این مانع به دست آوردن حضور قلب مشکل تر خواهد شد و زحمت بیشتری را می طلبد. اما اینطور نیست که ممکن نباشد. البته این را نیز باید گفت که نباید انتظار داشته باشیم با یکی دو روز حضور قلب را بدست آوریم باید تلاش کرد عزم و اراده و تفکر نمود. شرایط و عواملی که برای حضور قلب مهم و موثر است: 1. اهمیت دادن به نماز عارف بزرگ، استاد امام خمینی(ره) میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(رحمة الله علیه) می گوید: حضور قلب سببش همت آدمی است چون قلب تابع همت و ایمان انسان به حقیقت نماز می باشد. آن کس که به این حقیقت اعتقاد داشته باشد که نماز معراج اوست و مایه اوج و سعادت او خواهد شد، با کسی که نماز را سر بار خود و یک تکلیف طاقت فرسا می پندارد یقیناً از جهت دارا بودن حضور قلب متفاوتند.[1] پس اگر بخواهیم در نماز حضور قلب پیدا کنیم باید اهمیت عبادت را به قلب تفهیم و تلقین کنیم و این ممکن نیست مگر با فهمیدن فواید و اسرار و حقایق نماز که در موارد بعدی مطرح خواهد شد.[2] 2. شناخت و آگاهی معرفت و آگاهی نسبت به معبود و عبادت تأثیر بسزایی در کسب حضور قلب دارد. چنانچه امام صادق علیه السلام می فرماید: ما من شی بعد المعرفه یعدل هذه الصلاة.[3] بعد از معرفت، عملی وجود ندارد که با نماز رقابت کند. شناخت انسان نمازگزار باید به مرحله ای برسد که خود را محتاج و نیازمند به خدا بداند و در آیات و روایاتی که انسان را محتاج و نیازمند واقعی به خدا می شمارد توجه و تفکر نماید مثلاً آنجا که قرآن می فرماید: انتم الفقراء الی الله: یعنی شما نیازمندان به سوی خدا هستید، گویای این است که زمانیکه می خواهم نماز بخوانم اگر فکر کنم که من الان با کسی می خواهم صحبت نمایم که تمام زندگی و وجودم وابسته به اوست و هر نفسی که می کشم محتاج عنایت او هستم و هرچه بخواهم در دست اوست یقیناً توجه بیشتری در نماز خواهم نمود.[4] و اگر فکر کنم که من الان با کسی می خواهم حرف بزنم که عظمت و بزرگی او همه جا را فرا گرفته و تمام اهل زمین و آسمان در برابر عظمت او سر فرود می آورند و بر همه چیز آگاه است و همه چیز را می بیند و همین لحظه مرا می بیند، مطمئناً با حالت خضوع و خشوع نماز اقامه خواهم نمود. الم یعلم بان الله یری: آیا نمی داند که خدا او را می بیند.[5] در روایت از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آمده که می فرماید: آن چنان خدا را عبادت کن که گویا او را می بینی و اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را مشاهده می کند.[6] اینها(احساس نیازمندی به خدا، درک عظمت و بزرگی خداوند و احساس حضور در برابر خداوند) عوامل موثری در کسب حضور قلب می باشند. 3. احساس نیاز یکی دیگر از عوامل ایجاد حضور قلب در عبادت احساس نیاز به نماز است. اگر انسان باور کند که نماز سرمایه سعادت و بهترین وسیله ارتباط مخلوق با خالق و نردبان صعود و معراج مؤمن و مایه نزدیکی به خداوند متعال و دژ محکمی در برابر حملات شیطان و مایه آرامش در زندگی و بطور کلی کارخانه انسان سازی است، آنچنان احساس نیازی به نماز خواهد نمود که به هیچ وجه آن را از دست نخواهد داد.[7] 4. فهمیدن معانی نماز شخص نماز گزار با توجه به معانی و مفاهیم الفاظ نماز در حقیقت خدا را در قلب حاضر می یابد. اگر نماز گزار دقیقاً معانی نماز را به قلب القاء نماید آنجاست که اثر خودش را خواهد گذاشت و لذا امام صادق علیه السلام می فرماید: آن کس که دو رکعت نماز بخواند و بفهمد چه می گوید، از نماز خارج نمی شود مگر اینکه گناهان او بخشیده شده است.[8] اینجاست که زبان، معلم و قلب، متعلم است یعنی با زبان معانی را به قلب القاء می کند و قلب همانند طفلی که می خواهد سخن بگوید و هنوز زبان باز نکرده معانی را می پذیرد و پس از مدتی قلب زبان باز کرده و معلم می شود و زبان تابع قلب می شود و لذا امام صادق علیه السلام می فرماید: قلب را قبله زبانت قرار بده و زبان را تکان مده مگر با اشارة قلب و موافقت عقل و رضایت ایمان.[9] 5. یاد مرگ و نماز وداع اگر نماز گزار قبل از نماز مرگ خویش را به یاد آورد و با همان حال به نماز مشغول شود نمازش با حضور قلب خواهد شد. امام صادق علیه السلام می فرماید: هنگامی که نماز واجب را می‌خوانی در وقتش بخوان مانند کسی که نماز وداع می خواند و می ترسد که بعد از این توفیق نماز خواندن نیابد.[10] 6. دعا و طلب حضور قلب در نماز تحصیل حضور قلب بدون کمک و یاری خداوند ممکن نیست لذا در نمازهای یومیه می خوانیم ایاک نعبد و ایاک نستعین: یعنی اگر چه ما تو را عبادت می کنیم و لیکن در همین عبادت هم از تو استعانت می جوییم. و البته عوامل دیگری نیز ذکر شده که در مرتبه بعدی قابل توجه می باشند. مثلاً رعایت بعضی از مقدمات و مستحبات نماز مانند استعمال بوی خوش و هفت مرتبه تکبیر گفتن قبل از تکبیرة الاحرام و نگاه کردن به محل سجده در حال قیام یا بستن چشم ها در موارد ضروری و نگاه بین دو پا در هنگام رکوع و نگاه به پاها در حال تشهد و چسباندن دستها به بدن در حال قیام و غیره. البته حضور قلب کامل نیاز به رفع موانعی از جمله ترک گناهان و ترک شتاب زدگی و غیره دارد که از گفتن آنها صرف نظر می کنیم. این را نیز باید دوباره متذکر شد که حضور قلب زمانی حاصل می شود که بر این شرایط مداومت و مراقبت داشته باشیم وگرنه اثر نخواهد کرد. البته خدای متعال به لطف کامل خود این نوع نقیصه را به واسطه نوافل(نمازهای مستحبی) جبران نموده است که امام صادق علیه السلام در این رابطه می فرماید: نافله برای این قرار داده شده است تا آنچه از واجب فاسد شده جبران گردد.[11]این جبران به این معناست که اگر نماز گزار نتوانست این حضور قلب را در نماز واجب پیدا کند به وسیله خواندن نوافل قبل و بعد از فریضه جبران می نماید چرا که همه این امور وسیله ای برای به کمال رسیدن و انسان شدن است و اگر سوخت آدمی در یکی از اینها تمام شد، از دیگری جهت حرکت استفاده می کند چون مهم به مقصد رسیدن است لذا با ضمیمه شدن نوافل به واجبات هدف حاصل می شود. منابع جهت مطالعه بیشتر: 1. حضور قلب در نماز، نوشته علی اصغر عزیزی تهرانی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی. 2. آداب نماز امام خمینی(ره) موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 3. اسرار الصلاة، نوشته میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ترجمه رضا رجب زاده، انتشارات پیام آزادی. 4. صلوة الخاشعین، آیت الله دستغیب، کانون تربیت شیراز. پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله می فرماید: هنگامی که انسان برای نماز می ایستد باید تمام توجهش و قلبش به خدا باشد تا هنگام اتمام نماز در این صورت مانند روزی خواهد شد که از مادر متولد شده است(یعنی پاکیزه و بی گناه). (محجة البیضاء، نوشتة فیض کاشانی، ج 1، ص 382، انتشارات مؤسسه الاعلمی بیروت) -------------------------------------------------------------------------------- [1] . اسرار الصلاه، نویسنده: میرزا جواد آقا ملکی تبریزی ترجمه رجب زاده صفحه 301 انتشارات پیام آزادی [2] . حضور قلب در نماز، علی اصغر عزیزی تهرانی، صفحه 108، دفتر تبلیغات اسلامی. [3] . بحارالانوار، جلد 69، ص 406 [4] . رجوع شود به کتاب حضور قلب در نماز صفحه 112 تا 117 [5] . سوره علق، آیه 14 [6] . نهج الفصاحه، ص 65، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات جاویدان. [7] . رجوع شود به کتاب حضور قلب در نماز نوشته علی اصغر تهرانی، صفحه 118 تا 122 [8] . بحارالانوار، جلد 1، صفحه 240 [9] . مصباح الشریعه ترجمه عبدالرزاق باب 5 نشر صدوق [10] . بحارالانوار، جلد 83، صفحه 232 [11] . علل الشرایع، ج دوم، صفحه 23، نوشته شیخ صدوق، موسسه العلمی بیروت
پاسخ:
از آنجایی که روح و حقیقت نماز بر وجود حضور قلب است و آثار و فوایدی هم که در آیات و روایات آمده، برای نماز با حضور قلب است لذا ائمه معصومین علیهم السلام در روایات متعددی بر این مسئله مهم تأکید داشته اند. امام باقر علیه السلام می فرماید: بر تو است که توجه قلبی در نمازت داشته باشی پس همانا از نمازت آن مقداری برای تو محسوب می شود که با قلبت توجه به نماز داشته ای آنچه برای کسب حضور قلب در نماز مهم است این است که شرایط و عوامل ایجاد چنین حالتی را مهیا کنیم و موانع آن را برطرف نماییم. و آنچه در سؤال ذکر شده(یعنی نماز در مکان شلوغ و پر سرو صدا) خود یکی از موانع حضور قلب در عبادت است چرا که حواس ظاهری و حواس باطنی انسان مثل پرنده ای از یک شاخه به شاخه دیگر و از یک مسئله به مسئله دیگر پرواز می کنند حال با وجود این مانع به دست آوردن حضور قلب مشکل تر خواهد شد و زحمت بیشتری را می طلبد. اما اینطور نیست که ممکن نباشد. البته این را نیز باید گفت که نباید انتظار داشته باشیم با یکی دو روز حضور قلب را بدست آوریم باید تلاش کرد عزم و اراده و تفکر نمود.
شرایط و عواملی که برای حضور قلب مهم و موثر است:
1. اهمیت دادن به نماز
عارف بزرگ، استاد امام خمینی(ره) میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(رحمة الله علیه) می گوید: حضور قلب سببش همت آدمی است چون قلب تابع همت و ایمان انسان به حقیقت نماز می باشد. آن کس که به این حقیقت اعتقاد داشته باشد که نماز معراج اوست و مایه اوج و سعادت او خواهد شد، با کسی که نماز را سر بار خود و یک تکلیف طاقت فرسا می پندارد یقیناً از جهت دارا بودن حضور قلب متفاوتند.[1]
پس اگر بخواهیم در نماز حضور قلب پیدا کنیم باید اهمیت عبادت را به قلب تفهیم و تلقین کنیم و این ممکن نیست مگر با فهمیدن فواید و اسرار و حقایق نماز که در موارد بعدی مطرح خواهد شد.[2]
2. شناخت و آگاهی
معرفت و آگاهی نسبت به معبود و عبادت تأثیر بسزایی در کسب حضور قلب دارد.
چنانچه امام صادق علیه السلام می فرماید: ما من شی بعد المعرفه یعدل هذه الصلاة.[3] بعد از معرفت، عملی وجود ندارد که با نماز رقابت کند.
شناخت انسان نمازگزار باید به مرحله ای برسد که خود را محتاج و نیازمند به خدا بداند و در آیات و روایاتی که انسان را محتاج و نیازمند واقعی به خدا می شمارد توجه و تفکر نماید مثلاً آنجا که قرآن می فرماید: انتم الفقراء الی الله: یعنی شما نیازمندان به سوی خدا هستید، گویای این است که زمانیکه می خواهم نماز بخوانم اگر فکر کنم که من الان با کسی می خواهم صحبت نمایم که تمام زندگی و وجودم وابسته به اوست و هر نفسی که می کشم محتاج عنایت او هستم و هرچه بخواهم در دست اوست یقیناً توجه بیشتری در نماز خواهم نمود.[4] و اگر فکر کنم که من الان با کسی می خواهم حرف بزنم که عظمت و بزرگی او همه جا را فرا گرفته و تمام اهل زمین و آسمان در برابر عظمت او سر فرود می آورند و بر همه چیز آگاه است و همه چیز را می بیند و همین لحظه مرا می بیند، مطمئناً با حالت خضوع و خشوع نماز اقامه خواهم نمود.
الم یعلم بان الله یری: آیا نمی داند که خدا او را می بیند.[5]
در روایت از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آمده که می فرماید: آن چنان خدا را عبادت کن که گویا او را می بینی و اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را مشاهده می کند.[6] اینها(احساس نیازمندی به خدا، درک عظمت و بزرگی خداوند و احساس حضور در برابر خداوند) عوامل موثری در کسب حضور قلب می باشند.
3. احساس نیاز
یکی دیگر از عوامل ایجاد حضور قلب در عبادت احساس نیاز به نماز است. اگر انسان باور کند که نماز سرمایه سعادت و بهترین وسیله ارتباط مخلوق با خالق و نردبان صعود و معراج مؤمن و مایه نزدیکی به خداوند متعال و دژ محکمی در برابر حملات شیطان و مایه آرامش در زندگی و بطور کلی کارخانه انسان سازی است، آنچنان احساس نیازی به نماز خواهد نمود که به هیچ وجه آن را از دست نخواهد داد.[7]
4. فهمیدن معانی نماز
شخص نماز گزار با توجه به معانی و مفاهیم الفاظ نماز در حقیقت خدا را در قلب حاضر می یابد. اگر نماز گزار دقیقاً معانی نماز را به قلب القاء نماید آنجاست که اثر خودش را خواهد گذاشت و لذا امام صادق علیه السلام می فرماید: آن کس که دو رکعت نماز بخواند و بفهمد چه می گوید، از نماز خارج نمی شود مگر اینکه گناهان او بخشیده شده است.[8] اینجاست که زبان، معلم و قلب، متعلم است یعنی با زبان معانی را به قلب القاء می کند و قلب همانند طفلی که می خواهد سخن بگوید و هنوز زبان باز نکرده معانی را می پذیرد و پس از مدتی قلب زبان باز کرده و معلم می شود و زبان تابع قلب می شود و لذا امام صادق علیه السلام می فرماید: قلب را قبله زبانت قرار بده و زبان را تکان مده مگر با اشارة قلب و موافقت عقل و رضایت ایمان.[9]
5. یاد مرگ و نماز وداع
اگر نماز گزار قبل از نماز مرگ خویش را به یاد آورد و با همان حال به نماز مشغول شود نمازش با حضور قلب خواهد شد. امام صادق علیه السلام می فرماید: هنگامی که نماز واجب را می‌خوانی در وقتش بخوان مانند کسی که نماز وداع می خواند و می ترسد که بعد از این توفیق نماز خواندن نیابد.[10]
6. دعا و طلب حضور قلب در نماز
تحصیل حضور قلب بدون کمک و یاری خداوند ممکن نیست لذا در نمازهای یومیه می خوانیم ایاک نعبد و ایاک نستعین: یعنی اگر چه ما تو را عبادت می کنیم و لیکن در همین عبادت هم از تو استعانت می جوییم. و البته عوامل دیگری نیز ذکر شده که در مرتبه بعدی قابل توجه می باشند. مثلاً رعایت بعضی از مقدمات و مستحبات نماز مانند استعمال بوی خوش و هفت مرتبه تکبیر گفتن قبل از تکبیرة الاحرام و نگاه کردن به محل سجده در حال قیام یا بستن چشم ها در موارد ضروری و نگاه بین دو پا در هنگام رکوع و نگاه به پاها در حال تشهد و چسباندن دستها به بدن در حال قیام و غیره. البته حضور قلب کامل نیاز به رفع موانعی از جمله ترک گناهان و ترک شتاب زدگی و غیره دارد که از گفتن آنها صرف نظر می کنیم. این را نیز باید دوباره متذکر شد که حضور قلب زمانی حاصل می شود که بر این شرایط مداومت و مراقبت داشته باشیم وگرنه اثر نخواهد کرد. البته خدای متعال به لطف کامل خود این نوع نقیصه را به واسطه نوافل(نمازهای مستحبی) جبران نموده است که امام صادق علیه السلام در این رابطه می فرماید:
نافله برای این قرار داده شده است تا آنچه از واجب فاسد شده جبران گردد.[11]این جبران به این معناست که اگر نماز گزار نتوانست این حضور قلب را در نماز واجب پیدا کند به وسیله خواندن نوافل قبل و بعد از فریضه جبران می نماید چرا که همه این امور وسیله ای برای به کمال رسیدن و انسان شدن است و اگر سوخت آدمی در یکی از اینها تمام شد، از دیگری جهت حرکت استفاده می کند چون مهم به مقصد رسیدن است لذا با ضمیمه شدن نوافل به واجبات هدف حاصل می شود.
منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. حضور قلب در نماز، نوشته علی اصغر عزیزی تهرانی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
2. آداب نماز امام خمینی(ره) موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
3. اسرار الصلاة، نوشته میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ترجمه رضا رجب زاده، انتشارات پیام آزادی.
4. صلوة الخاشعین، آیت الله دستغیب، کانون تربیت شیراز.
پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله می فرماید:
هنگامی که انسان برای نماز می ایستد باید تمام توجهش و قلبش به خدا باشد تا هنگام اتمام نماز در این صورت مانند روزی خواهد شد که از مادر متولد شده است(یعنی پاکیزه و بی گناه).
(محجة البیضاء، نوشتة فیض کاشانی، ج 1، ص 382، انتشارات مؤسسه الاعلمی بیروت)
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . اسرار الصلاه، نویسنده: میرزا جواد آقا ملکی تبریزی ترجمه رجب زاده صفحه 301 انتشارات پیام آزادی
[2] . حضور قلب در نماز، علی اصغر عزیزی تهرانی، صفحه 108، دفتر تبلیغات اسلامی.
[3] . بحارالانوار، جلد 69، ص 406
[4] . رجوع شود به کتاب حضور قلب در نماز صفحه 112 تا 117
[5] . سوره علق، آیه 14
[6] . نهج الفصاحه، ص 65، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات جاویدان.
[7] . رجوع شود به کتاب حضور قلب در نماز نوشته علی اصغر تهرانی، صفحه 118 تا 122
[8] . بحارالانوار، جلد 1، صفحه 240
[9] . مصباح الشریعه ترجمه عبدالرزاق باب 5 نشر صدوق
[10] . بحارالانوار، جلد 83، صفحه 232
[11] . علل الشرایع، ج دوم، صفحه 23، نوشته شیخ صدوق، موسسه العلمی بیروت
- [سایر] نماز فرادا با حضور قلب بهتر است یا نماز جماعت با حضور قلب کمتر؟
- [سایر] گفته می‌شود نماز جماعت بدون حضور قلب، بالاتر از نماز فردای با حضور قلب است؟
- [سایر] نماز فرادا با حضور قلب بهتر است یا نماز جماعت با حضور قلب کمتر؟
- [آیت الله بهجت] در قرائت نماز آیا مقداری که انسان بدون حضور قلب خوانده، می تواند دوباره بخواند؟
- [سایر] منظور از حضور قلب در نماز چیست؟ آیا تفکر در امور دنیوی مرتبط به آخرت ، با حضور قلب منافات دارد؟
- [سایر] حضور قلب در نماز چه اهمیتی دارد؟
- [سایر] حضور قلب در نماز چه اثری دارد؟
- [سایر] چگونه با حضور قلب نماز بخوانیم؟
- [سایر] برای حضور قلب در نماز چه کنیم؟
- [سایر] نمازی که بدون حضور قلب و با بی توجهی خوانده می شود، صحیح است؟ آیا حضور قلب در نماز الزامی است؟
- [آیت الله علوی گرگانی] اگر نذر کند نماز واجب خود را در جایی بخواند که بخودی خود ثواب نماز در آنجا زیاد نیست مثلاً نذر کند نماز را در اتاق بخواند، چنانچه نماز خواندن در آنجا از جهتی بهتر باشد، مثلاً به واسطه این که خلوت است، انسان حضور قلب پیدا می‌کند، نذر او صحیح است.
- [آیت الله نوری همدانی] اگر نذر کند نماز واجب خود را در جائی بخواند که به خودی خود ثواب نماز در آنجا زیاد نیست مثلاً نذر کند نماز را در اتاق بخواند، چنانچه نماز خواندن در آنجا از جهتی بهتر باشد مثلاً به واسطة اینکه خلوت است انسان حضور قلب پیدا می کند ، صحیح است.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . اگر نذر کند نماز واجب خود را در جایی بخواند که بخودی خود ثواب نماز در آنجا زیاد نیست، مثلاً نذر کند نماز را در اطاق بخواند، چنان چه نماز خواندن در آنجا از جهتی بهتر باشد مثلاً به واسطه این که در مکان خلوت، انسان حضور قلب پیدا می کند، نذر صحیح است.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر نذر کند نماز واجب خود را در جائی بخواند که بخودی خود ثواب نماز در آنجا زیاد نیست؛ مثلا نذر کند نماز را در اطاق بخواند؛ چنانچه نماز خواندن در آنجا از جهتی بهتر باشد مثلا به واسطه اینکه خلوت است؛ انسان حضور قلب پیدا می کند؛ نذر او صحیح است.
- [آیت الله بروجردی] اگر نذر کند نماز واجب خود را در جایی بخواند که بخودی خود، ثواب نماز در آن جا زیاد نیست، مثلاً نذر کند نماز را در اتاق بخواند، چنانچه نماز خواندن در آن جا از جهتی بهتر باشد، مثلاً به واسطهی این که خلوت است انسان حضور قلب پیدا می‌کند، نذر صحیح است.
- [آیت الله خوئی] اگر نذر کند نماز واجب خود را در جایی بخواند که بخودی خود ثواب نماز در آنجا زیاد نیست، مثلًا نذر کند نماز را در اطاق بخواند، چنانچه نماز خواندن در آنجا از جهتی بهتر باشد مثلًا به واسط این که خلوت است انسان حضور قلب پیدا می‌کند، نذر او صحیح است.
- [امام خمینی] اگر نذر کند نماز واجب خود را در جایی بخواند که بخودی خود ثواب نماز در آنجا زیاد نیست مثلًا نذر کند نماز را در اطاق بخواند، چنانچه نماز خواندن در آنجا از جهتی بهتر باشد مثلًا به واسطه این که خلوت است انسان حضور قلب پیدا می‌کند، نذر صحیح است.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر نذر کند نماز واجب خود را در جایی بخواند که بخودی خود ثواب نماز در آنجا زیاد نیست مثلا نذر کند نماز را در اطاق بخواند، چنانچه نماز خواندن در آنجا از جهتی بهتر باشد مثلا بواسطه این که خلوت است انسان حضور قلب پیدا می کند، ذر صحیح است.
- [آیت الله سیستانی] اگر نذر کند نماز واجب خود را در جائی بخواند که بخودی خود ثواب نماز در آنجا زیاد نیست ، مثلاً نذر کند نماز را در اطاق بخواند ، چنانچه نماز خواندن در آنجا از جهتی شرعاً بهتر باشد مثلاً بواسطه اینکه خلوت است انسان حضور قلب پیدا می‌کند ، اگر نذر او برای آن جهت باشد صحیح است .
- [آیت الله مکارم شیرازی] مستحب است روزه دار نماز مغرب و عشا را پیش از افطار بخواند، ولی اگر حضور قلب ندارد، یا کسی منتظر اوست، بهتر است اول افطار کند، اما بقدری که بتواند نماز را در وقت فضیلت به جا آورد.