پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) قبل از وفات خویش فرمودند:
انّی تارک فیکم الثقلین ما إنْ تمسکْتُم بهما لن تضلّوا: کتاب الله و عترتی أهل بیتی و إنّهما لنْ یَفترِقا حَتّی یَرِدا علیّ الحوضَ؛[1]
من، در میان شما، دو چیز گران بها باقی می گذارم؛ تا زمانی که به این دو تمسّک کنید، گمراه نمی شوید: کتاب خداوند (قرآن) و عترت و خاندان من، این دو از هم جدا نمی شوند تا در روز قیامت بر من در حوض وارد شوند.
بنابراین، قرآن یا اهل بیت (علیهم السلام) به تنهایی، مایه ی رستگاری نخواهند شد. ما زمانی می توانیم به رستگاری برسیم که این دو را در کنار هم قرار دهیم؛ زیرا قرآن، به تنهایی و بدون اهل بیت (علیهم السلام) برای هدایت انسان کافی نیست. در مسئله ی مهدویت نیز اگر بخواهیم آیات مربوط به امام مهدی (علیه السلام) و قیام آن حضرت را بفهمیم، باید به بیانی که از سوی اهل بیت (علیهم السلام) در مورد آیات مربوط به قیام آن حضرت، وارد شده است، مراجعه کنیم؛ زیرا قرآن، یعنی ثقل اکبر و مهم ترین منبع اسلامی، در زمینه ظهور حضرت قائم (علیه السلام) مانند بسیاری زمینه های دیگر، یک بحث کلّی و اصولی دارد و وارد جزئیات مسئله نمی شود.
به تعبیر دیگر، آیات قرآن، خبر از یک حکومت عدل جهانی در سایه ایمان می دهد که به دستِ (خلیفة الله) صورت خواهد گرفت. تعیین مصداق این آیات، منوط به رجوع به دریای بی کران علم اهل بیت (علیهم السلام) است.
برخی از علما و محققان، تعداد آیاتی را که درباره ی امام زمان (علیه السلام) تفسیر و تأویل شده است، حدود دویست آیه دانسته اند.[2] مرحوم علامه مجلسی، بیشتر آنها را در بحارالأنوار گرد آورده است.[3] و ما در این جا، به ذکر چند آیه و تفسیر و تأویل آن ها از ائمه ی معصوم (علیهم السلام) اکتفا می کنیم:
1. (وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الارْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ * إِنَّ فِی هذا لَبَلاغاً لِقَوْم عابِدِینَ)؛[4] همانا، بعد از (ذکر (تورات)) در (زبور) نوشتیم: یقیناً، بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد. در این، ابلاغ روشنی است برای گروه عبادت کنندگان).
این آیه دلالت می کند که روزی خواهد رسید که صلح و راستی، بر سراسر جهان سایه خواهد افکند و ظلم و بیداد از روی زمین برچیده خواهد شد. چون در زمان هیچ یک از انبیا و امامان قبلی، چنین اتفاقی نیفتاده، بنابراین باید این امر در آینده اتفاق بیفتد. برای این که بدانیم این وعده که در ثقل اکبر داده شده چه وقت و توسّط چه کسی تحقّق خواهد یافت، باید به ثقل اصغر مراجعه کنیم.
مرحوم طبرسی، در تفسیر مجمع البیان می نویسد:
امام باقر (علیه السلام) فرمود: (اینان، اصحاب مهدی در آخرالزمان هستند.) مؤیّد آن، روایتی است که خاصّ و عام، از پیامبر خدا روایت کرده اند که: لولم یبق من الدنیا إلا یوم واحد لطول الله ذلک الیوم حتّی یبعثَ رجلا صالحاً من أهل بیتی یملأ الارض قسطاً وعدلا کما ملئت ظلماً و جوراً؛ اگر فقط یک روز از عمر دنیا باقی مانده باشد، خدا، آن روز را طولانی می کند تا مردی صالح از اهل بیت مبعوث گرداند و زمین را چنان که پر از ظلم و جور شده است، پر از عدل و داد کند.[5]
بنابراین، طبق روایت امام باقر (علیه السلام) و روایت های متعدد دیگر[6]، این وعده الهی با ظهور امام مهدی (علیه السلام) تحقّق خواهد یافت.
2. (هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ)؛[7] او، کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه آیین‌ها غالب گرداند، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند.
قدر مسلّم، وعده غالب شدن دین اسلام بر همه آیین‌ها، تاکنون تحقّق نیافته و آیین‌های دیگری با پیروان فراوان وجود دارند که هنوز نه تنها مغلوب دین حق پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نشده اند، بلکه سعی می کنند تا اسلام را از بین ببرند، ولی چون وعده الهی حق است، پس باید روزی تحقّق پیدا کند. به همین دلیل، امام باقر (علیه السلام) می فرماید: (این پیروزی، به هنگام قیام مهدی از آل محمد(صلی الله علیه و آله) خواهد بود که احدی در روی زمین باقی نماند، جز آن که به نبوّت محمد (صلی الله علیه و آله)اعتراف کند).ژ[8]
هم چنین علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان در ذیل این آیه می نویسد:
در تفسیر برهان از صدوق نقل کرده که وی، به سند خود از ابی بصیر روایت کرده که گفت: امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آیه (هو الذی ارسل رسوله...) فرمود: به خدا سوگند! هنوز تأویل این آیه نازل نشده و نخواهد شد تا آن که قائم (علیه السلام) خروج کند.
هم چنین در ادامه می نویسد:
معنای این که این آیه درباره حضرت مهدی (علیه السلام) نازل شده، این است که خروج آن حضرت، تأویل این آیه است... .[9]
3. (الَّذِینَ إِنْ مَکَّنّاهُمْ فِی الارْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الامُورِ)؛[10] همان کسانی که هر گاه در زمین به آنان قدرت بخشیدیم، نماز را بر پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و پایان همه کارها از آن خداست.
امام باقر (علیه السلام) فرمود: (این آیه، برای آل محمد (علیهم السلام) است و مهدی و اصحابش را فرمانروای مشارق و مغارب زمین می گرداند و به دست او و یارانش، دین را غالب کرده و بدعت‌ها و باطل‌ها را می‌میراند).[11]
4. (أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ)؛[12] کسی که دعای مضطّر را اجابت می کند و گرفتاری او را برطرف می سازد.
از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمود:
این آیه، درباره قائم آل محمد (علیه السلام) نازل شده است. سوگند به خدا، او، مضطّر است زمانی که در مقام، دو رکعت نماز بگذارد و خدا را بخواند، خدا دعای او را استجابت می کند و رنج او را برطرف می سازد و او را در زمین خلیفه قرار می دهد.[13]
5. امام صادق (علیه السلام) فرمود: (آیه (وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الامَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ)؛[14] درباره حضرت قائم(علیه السلام) نازل شده است).[15]
6. (وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الارْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ)؛[16] اراده می کنیم که بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار می دهیم.
مؤلف تفسیر گازر در ذیل این آیه می نویسد:
اصحاب ما، روایت کرده اند که این آیه، در شأن امام مهدی (علیه السلام) است که خدای تعالی وی و اصحابش را پس از آن که تضعیف کرده باشند ایشان را، بر ایشان منّت نهد. و مراد از زمین، جمله ی روی زمین است. و ایشان را امامان و وارثان گرداند.[17]
در تفسیر جامع نیز گفته شده:
شیبانی، از حضرت باقر (علیه السلام) روایت کرده که فرموده اند: آیه (و نرید اَن نَمُنّ...) مخصوص حضرت حجت (علیه السلام) است که در آخر زمان ظاهر شده و کفّار و ستمکاران را که مانند فرعون و هامان هستند، هلاک و به قتل رسانیده و از بین می برند و مالک شرق و غرب جهان شده و پس از آن که جور و ظلم عالم را پر کرده باشد، عدالت مطلقه را اجرا می فرماید.[18]
نتیجه و جمع بندی
از بررسی این آیات، چنین به دست می آید که خداوند، پیروزی مطلق حق بر باطل را وعده داده است و این پیروزی که تاکنون تحقّق نیافته در آینده، به دست کسانی تحقّق خواهد یافت که اقامه کننده نماز هستند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند. اینان، با اقامه شعائر الهی، وارث زمین خواهند شد.
چنان که در ابتدای بحث ذکر شد، تعیین مصداق این آیات و تفسیر آن ها، تنها، در صورت رجوع به ائمه معصوم (علیهم السلام) میسور است و همان گونه که در ذیل آیات اشاره شد، امامان معصوم (علیهم السلام)، امام مهدی (علیه السلام) و یاران آن حضرت را مصادیق این آیات و تحقق دهندگان وعده الهی، معرّفی می کنند.
پی نوشت‌ها:
[1]. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 27، ص 33.
[2]. میرزا مهدی صادقی، تاریخ زندگانی حضرت مهدی، ص 74.
[3]. محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 51، ص 44 64.
[4]. انبیا: 105 - 106.
[5]. ترجمه ی تفسیر مجمع البیان، ج 16، ص 172.
[6]. بحارالأنوار، ج 9، ص 223 و ج 14، ص 37 و...
[7]. توبه: 33.
[8]. حسین بن علی بن محمد بن احمد خزاعی نیشابوری، تفسیر روض الجنان و روح الجنان، ج 11، ص 75.
[9]. ترجمه ی تفسیر المیزان، ج 9، ص 240.
[10]. حج: 41.
[11]. علی بن جمعه عروسی حویزی، نورالثقلین، ج 3، ص 506؛ بحارالأنوار، ج 24، ص 165.
[12]. نمل: 62.
[13]. تاریخ زندگانی حضرت مهدی، ص 79؛ المیزان، ج 15، ص 319؛ بحارالأنوار، ج 51، ص 48.
[14]. مانند کسانی نباشند که در گذشته به آنان کتاب آسمانی داده شد، سپس زمانی طولانی بر آنان گذشت و قلب هایشان قساوت پیدا کرد، و بسیاری از آنان گناهکارند. حدید: 16.
[15]. بحارالأنوار، ج 51، ص 54.
[16]. قصص: 5.
[17]. جرجانی، تفسیر گازر، ج 7، ص 152.
[18]. سیدابراهیم بروجردی، تفسیر جامع، ج 5، ص 154، (به نقل از نرم افزار ترجمه و تفسیر قرآنی جامع).
منبع: امام مهدی (عج)، رسول رضوی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه (1384).
