اگر در غدیر خم هزاران نفر شاهد تعیین خلافت علی (ع) بودند، چرا اصحاب به ابوبکر و عمر اعتراض نکردند؟

این که چرا مسلمانان و صحابه رسول خدا هنگام تشکیل سقیفه و بعد از آن حق اهل بیت را نادیده گرفتند و با این حقیقت آشکار که در مرئی و منظر هزاران نفر از حجاج واقع شده بود و نیز در ادوار مختلفی از حیات پر بار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به انحاء گوناگون به آن اشاره و تصریح شده بود، مخالفت و یا سکوت کردند، به عوامل چندی وابسته است که به طور خلاصه می‌توان آن‌ها در نکات ذیل گزارش کرد؛
1. قبل از تشکیل دولت مدینه به دست پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ، مردم شهرهای بزرگ حجاز و بادیه‌ها تحت نظام قبیله‌ای به سر می بردند. در این نظام سر آمد بودن در صفاتی چون سن، سخاوت، شجاعت، بردباری و شرافت معیار گزینش رهبر به شمار می آمد و رهبر قبیله حق نداشت از میان فرزندان و خویشانش جانشین برگزیند.
2. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نخستین کسی بود که در این سرزمین نهادی به نام دولت پدید آورد و ارزش‌های فرا قبیله ای ارائه داد. آن بزرگوار توانست قبایل مختلف شهرها و بادیه های منطقه را تحت یک نظام واحد متمرکز سازد. مردم که آن حضرت را پیامبر آسمانی می دانستند، تشکیل دولت از سوی او را امر الهی به شمار آوردند و در برابر آن مقاومتی قابل توجه نشان ندادند.
3. پیش از فتح مکه اسلام به گونه روز افزون در میان شهرها و بادیه‌ها گسترش یافت تا جایی که سال بعد (سال نهم هجری) عام الوفود (سال هیئت‌ها) نام گرفت، یعنی سالی که مردم دسته دسته در قالب هیئت‌های مختلف نزد پیامبر اکرم ‌ صلی الله علیه و آله و سلم می شتافتند و اسلام خویش را آشکار می کردند. ناگفته پیداست، انگیزه همه این هیئت ها معنوی نبود و همه تازه مسلمانان ایمان محکم قلبی نداشتند.
4. یکی از آموزه های اسلامی که پذیرش آن برای مردم دشوار می نمود، مسأله تعیین جانشین بود زیرا:
الف) مردم فقط شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را دارای بعد الهی می دانستند و حکومت فرا قبیله‌ای ایشان را می پذیرفتند. در نگاه آنان، جانشین پیامبر از چنین ویژگی برخوردار نبود.[1]
ب) هنوز بسیاری از مردم خود را به اطاعت از دستورهای دنیوی آن حضرت مقیّد نمی‌دانستند چنان که در مواردی چون صلح حدیبیه، (اعتراض عمر که گفت: چنان در شک افتادم که از آغاز اسلام خود تا آن هنگام در چنین شکی فرو نرفته بودم.[2]) و تقسیم غنایم حنین.[3] واکنش اعتراض آمیز نشان دادند.
ج) بسیاری از مردم اطاعت از فرمان‌های دنیوی مربوط به بعد از زندگانی رسول خدا را نمی پذیرفتند زیرا هنوز از آموزه های جاهلی که به رئیس قبیله اجازه تعیین جانشین نمی‌دهد، دل نبریده بودند و طبیعی بود که مسأله ریاست دولت را از ریاست یک قبیله مهم تر بدانند.
د) هنوز برخی از قریشیان تازه مسلمان چنان می پنداشتند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در راستای رقابت قبیله‌ای مسأله نبوت را مطرح کرده است. این گروه با توجه به اقبال عمومی مردم به آن حضرت جرأت مخالفت نداشتند ولی با تعیین جانشین به ویژه از تیره بنی هاشم، لب به اعتراض گشودند و با بهره گیری از پشتوانه فرهنگ قبیله‌ای مردم اعتراض خویش را روشن‌تر بیان کردند.
ه) در زمان جاهلیت تنها اشرافی به مجلس مشورتی قریش ( دار الندوه) راه می یافتند که به چهل سالگی رسیده باشند.[4] بر این اساس، پذیرش جانشین رسول خدا، به ویژه اگر آن فرد داماد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود و کمتر از چهل سال[5] داشت بسیار دشوارتر می شد. چنان که ابوبکر مکرر به آن حضرت می گفت، تو جوانی و فرصت برای خلافت داری.
5. دو نکته دیگر نیز پذیرش جانشینی امام علی علیه السلام را دشوار می کرد:
الف) حضرت علی ‌علیه السلام نزد قریشیان به سبب دلاوری هایش در جنگ‌هایی مانند بدر و احد و به خاک و خون کشیدن بزرگان قریش، چهره منفی داشت؛ این پدیده سبب شد به تبلیغات گسترده روی آورند و فضای جامعه آن روز را بر علیه علی علیه السلام مسموم نموده و از آن به نفع افکار و سیاست های پلید و شوم شان بهره‌گیری نمایند. عمر در این باره به علی علیه السلام می گفت: قوم شما(قریش) به شما مانند نگاه گاو به کشنده‌اش می‌نگرند.[6]
ب) مردم قبایل مختلف خصوصا سران توطئه‌گر قریش و مهاجر، این نکته را درک کرده بودند که با توجه به لیاقت ها و استعداد های تیره بنی هاشم، اگر مسأله جانشینی در میان آنها تثبیت شود،‌ هرگز از آن خاندان بیرون نخواهد آمد.
6. نگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به جانشینی حضرت علی علیه السلام ، الهی و از روابط قبیله و خویشاوندی بسیار فراتر است. زیرا به حفظ آئیین وحی می اندیشید و طبیعی است که آشناترین فرد به کتاب و سنّت و شجاع‌ترین و کوشاترین فرد در راه گسترش اسلام را برگزیند. البته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با وضعیت جامعه آشنا بود. از این‌رو از آغاز رسالت در موقعیت های گوناگون، با بیان های متفاوت ویژگی های حضرت علی علیه السلام را یاد آور می شد و از جانشینی اش سخن به میان می آورد.[7] آن بزرگوار سرانجام از سوی خداوند مأمور شد در بزرگ ترین اجتماع مسلمانان که برخی شمار آنها را بیش از یکصد هزار تن دانسته اند آشکارا این مسأله را اعلام کرد.[8] و دغدغه مخالفت جامعه را ندیده بگیرد. فرازی از آیه 67 سوره مائده که از این دغدغه پیامبر پرده بر می دارد و به وی ایمنی می بخشد چنین است: (و الله یعصمک عن الناس) خداوند تو را از (شر) مردم نگاه می دارد. در این عبارت دو واژه (عصمت) و (ناس) بسیار راهگشا است. خداوند پیامبر را از چه چیز حفظ می کرد؟ و این (ناس) چه کسانی بودند؟
با توجه به واقعیت خارجی و ایمن نماندن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از شرّ زبان مردم و نیز با توجه به این که سرانجام مسأله جانشینی امام علی ‌علیه السلام به سامان نرسید، بعید به نظر نمی رسد که مراد از واژه (یعصمک) نگهداری پیامبر از هجوم فیزیکی و یکباره مردم باشد. چنان‌که واژه ناس بر مردم عادی دلالت دارد و با توجه به اکثریت نو مسلمان آن زمان و کینه و توطئه عده ای از سران اصحاب نسبت به خلافت علی ‌ علیه السلام ، به حمل این لفظ بر خلاف ظاهر نیازمند نیستم.
7. تاریخ درباره بسیاری از حوادث مقطع زمانی بین غدیر و وفات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ساکت مانده است امّا کالبد شکافی دو پدیده مهم آن عصر ما را با شدّت اهتمام پیامبر اکرم ‌صلی الله علیه و آله و سلم برگزینش جانشین و گستره تلاش های مخالفان آن حضرت در عیان و نهان، آشنا می سازد. این پدیده ها عبارت است از: سپاه اسامه و مخالفت با نگارش وصیت مهم رسول خدا.
1. سپاه اسامه: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در واپسین روزهای زندگی اش فرمان داد لشکری عظیم به فرماندهی جوانی به نام اسامة بن زید به سمت دورترین مرزهای کشور اسلامی (مرزهای روم) رهسپار شود.[9] کالبد شکافی دقیق این جریان نشان می دهد رسول خدا ‌صلی الله علیه و آله و سلم در راستای تثبیت جانشینی حضرت علی علیه السلام به چنین اقدامی دست یازید زیرا:
الف) در آن هنگام و در آستانه وفات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خالی کردن مرکز حکومت از نیروهای نظامی و ارسال آن به دورترین نقاط به صلاح جامعه نبود چون احتمال داشت پس از رحلت آن بزرگوار بسیاری از نو مسلمانان قبایل اطراف سر به شورش بردارند و کیان جامعه اسلامی در معرض تهدید قرار گیرد. آن چه این تصمیم گیری را در نظر پیامبر اکرم ‌صلی الله علیه و آله و سلم منطقی جلوه می داد دور ساختن مخالفان جانشینی علی علیه السلام از مدینه بود.
ب) انتصاب جوانی 18 ساله[10] به مقام فرماندهی لشکر و عدم توجه به اعتراضات اصحاب جز از کار انداختن مهم‌ترین[11] دستاویز مخالفان جانشینی علی علیه السلام (یعنی جوانی حضرت) هیچ توجیهی نداشت زیرا اسامة بن زید که از جهاتی چون سابقه مسلمانی، شرافت، شجاعت و کارایی سر آمد اصحاب به شمار نمی آمد و از نظر سنی حدود 15 سال از علی ‌علیه السلام کوچک تر بود، با توجه به آنکه در بسیاری از ویژگی ها با حضرت علی علیه السلام قابل مقایسه نمی نمود، درمقام فرماندهی سپاه عظیم و متشکل از بزرگان صحابه مانند ابوبکر، عمر، ابو عبیده جّراح، عثمان،‌طلحه، زبیر، عبد الرحمان بن عوف، و سعد بن ابی وقاص قرار گرفت.
ج) دقت در ترکیب سپاه اسامة نشان می‌دهد تمام کسانی که احتمال داشت با جانشینی علی علیه السلام مخالفت ورزند، ملزم بودند در این سپاه شرکت جویند.[12] و کسانی که به بهانه بیماری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از اردوگاه سپاه اسامة به مدینه باز می گشتند، با جمله تأکیدی: (لعن الله من تخلّف عن جیش اسامة)[13] رو برو شدند و ملزم شدند در مدینه به سر برند.[14]
2. پیشگیری از نگارش وصیت: این حادثه در واپسین روزهای حیات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تحقق یافت که احتمالا با بالاگرفتن زمزمه های مخالفت با جانشینی حضرت علی علیه السلام به شدّت نگران اوضاع شده بود، دستور داد ابزار نوشتن آماده سازند تا سندی صریح و ماندگار بر جای گذارد و از گمراهی امّت جلوگیری کند. مخالفان که این دستور را با نقشه های چند ماه خویش ناسازگار می دیدند، به شدّت نگران شدند و با هذیان‌گو خواندن کسی که جز وحی چیزی بر زبان نمی‌راند،‌ از نگارش این سند جلوگیری کردند. تاریخ در اینجا تنها از یک تن نام می برد.[15] اما آشکار است که تنها یک نفر، بی آنکه جریانی نیرومند پشتیبانش باشد، نمی تواند با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مقابله و مخالفت کند. از این‌رو بعضی از نصوص گوینده این عبارت را جمع دانسته از کلمه (قالوا) استفاده کرده اند.[16]
8. نخستین تشکیل دهندگان جلسه‌ای که با هدف تعیین خلیفه‌ای جز حضرت علی علیه السلام در سقیفه گرد آمدند انصار به شمار می‌آمدند، آن هم انصاری که در همه جا به پیروی محض از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم زبانزد بودند و دوستی‌شان با خاندان آن حضرت به ویژه علی علیه السلام بر همگان ثابت شده است. راستی چرا انصار؟ و چرا با این عجله؟ آنهم در حالی که هنوز بدن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم غسل داده نشده است؟ شواهد تاریخی نشان می دهد انصار هرگز از جانشینی شخصیتی مانند حضرت علی علیه السلام ، هراسناک نبودند و او را ادامه دهنده راه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می دانستند. اقدام عجولانه آن ها در درک این نکته حیاتی ریشه دارد. آنها با تیزبینی دریافته بودند که شانسی برای به قدرت رسیدن حضرت علی علیه السلام وجود ندارد. مخالفت یاران بزرگ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با راه افتادن سپاه اسامة و نیز مخالفت آنان با نگارش وصیت از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و به احتمال فراوان، ‌حوادث دیگری که تاریخ ما را از آن بی خبر گذاشته است، انصار را به این نتیجه رسانده بود که مهاجران اندیشه به دست گرفتن حکومت در سر می‌پرورانند و احتمال دارد قریشیانی که سرانشان در نبرد با نیروهای انصار حامی رسول خدا به قتل رسیدند، با بهره‌گیری از پیوند نزدیک قریش و مهاجران در پی انتقام برآیند.
بنابراین، به سقیفه شتافتند تا طرفداران غصب حق علی علیه السلام را دست کم از به دست گرفتن کامل قدرت باز دارند و به منظور حفظ جامعه انصار از توطئه های آتی، سهمی از قدرت به دست آورند.
پس اصحاب غدیر، مهاجران، انصار و مردم مدینه همگان حادثه غدیر را به یاد داشتند و از آن به خوبی با خبر بودند و دلالت آن بر تعیین جانشین را مسلّم می دانستند، اما مشاهده تلاش های کسانی که در جهت مخالفت علنی با غدیر گام بر می‌داشتند و حرکت طرفداران آن واقعه آسمانی را به شدیدترین روش ممکن سرکوب می کردند، آنها را از هر گونه تلاش در جهت احیای غدیر باز می داشت. بنابراین طبیعی است که در این زمان شاهد اعتراض مردم مومن وعده اندک یاران وفادار به عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و استدلال آنها به این حادثه مهم تاریخی نباشیم. آنها با توجه به زمینه های قبلی، تلاش و استدلال خود را آب در هاون کوفتن می دیدند. چنان که، بر اساس نصوص تاریخی، حضرت علی علیه السلام نیز در آن زمان به این جریان مهم استدلال نکرد. به نظر می رسد در آن موقعیت استدلال گسترده مردم به واقعه غدیر پرسش برانگیز است نه عدم استدلال، زیرا چنین استدلالی نمایانگر پذیرش یکباره جریان مخالف با فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از سوی مردم معتقد به غدیر است و با شواهد تاریخی سازگاری ندارد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 تاریخ یعقوبی. ج2.
2 امام شناسی، علامه طهرانی. ج7.
3 الغدیر، علامه امینی، ج1 2.
پاورقی ها:
[1]. مراجعه شود به: تاریخ تحول دولت و خلافت از بر آمدن اسلام تا بر افتادن سفیانیان، جعفریان رسول، ص27 به بعد.
[2]. المخازی، محمد بن عمر واقدی،‌ ج1، ص606 ‌607.
[3]. الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج1، ص631.
[4]. تاریخ سیاسی اسلام، جعفریان رسول، ص98.
[5]. علی علیه السلام در آن هنگام طبق مشهور، 33 سال داشت.
[6]. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج12، ص9.
[7]. موسوعة الامام علی بن ابی طالب فی الکتاب و السنة و التاریخ،‌ محمدی ری شهری، ج2.
[8]. امینی، الغدیر، ج1، ص214.
[9]. طبقات، محمد بن سعد کاتب واقدی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج4، ص54 ‌58.
[10]. همان.
[11]. همان.
[12]. محمد رضا مظفر، السقیفه، ص81 77.
[13]. شهرستانی،‌الملل و النحل، ج1، ص14.
[14]. السقیفه،‌ص81.
[15]. عمر بن خطاب، عبد الرحمن احمد البکری، تعلیق سید مرتضی رضوی، من حیات الخلیفة، ص101 107.
[16]. همان.