چرا شیعه به صورت مطلق در ایران می‌باشد و در بقیه کشورهای اسلامی به صورت اقلی است؟

در ابتدا لازم است مختصراً درخصوص عوامل نفوذ و گسترش تشیع در مناطق مختلف توضیح داده شود، زیرا گسترش مذهب تشیع در ایران عامل بسیار مهم در بودن اکثریت شیعه در ایران به حساب می‌آید.
عوامل نفوذ مذهب تشیع در مناطق مختلف از جمله ایران را می‌توان در موارد زیر برشمرد:
1 - محبوبیت علویان؛ این محبوبیت میان مردم از دلایل اصلی نفوذ تشیع در مناطق مختلف به شمار می‌رود. طبیعی است وقتی مردم پیامبر (ص) را ندیده و می‌شنیدند کسی از اهل بیت او به سوی آنان می‌آید، نسبت بدو علاقه نشان دهند.
2 - زهد و تقوای علمی و عملی شیعیان و در رأس آنان علویان و ائمه (ع) عاملی مؤثر در پیشرفت و نفوذ تشیع و افکار آن محسوب می‌شود.
3 - مظلومیت علویان و شیعیان در برابر حاکمان ستم پیشه اموی و عباسی. یعقوبی نوشته است: پس از قیام و شهادت زیدین علی که سبب ایجاد مظلومیتی دیگر بعد از عاشورا، برای علویان شد، حرکت و جنبش تشیع در خراسان شایع گردید و تلیغات ضد اموی رواج گرفت.
4 - ظلم ستیزی و نگرش ضد ستم، عاملی دیگر در نفوذ تشیع میان افکار عمومی مردم به شمار می‌رود.(1)
اما درخصوص گسترش مذهب تشیع در ایران عوامل زیر را به عنوان اصلی‌ترین عامل می‌توان برشمرد:
الف) ظلم و ستم گسترده‌ای که خلفای اموی و عباسی بر شیعیان به ویژه علویان روا می‌داشتند سبب می‌شد که آنان به سمت ایران هجرت کنند؛ چون مردم ایران به گرمی از آنان استقبال و پذیرایی می‌کردند.
ب) مهاجرت برخی از امام زادگان به ایران همانند هجرت حضرت معصومه (ع) به شهر قم و اعزام شخصیت‌های مهمی همانند حضرت عبدالعظیم حسنی از سوی ائمه (ع) به عنوان نماینده آنان به ایران و مسافرت محدثان امامی از کوفه به شهرهایی مثل قم و اهواز عاملی در خور توجه در این زمینه به شمار می‌رود.
ج) شهر قم از نظر فرهنگی و اجتماعی همیشه محلی امن و مناسب برای شیعیان بوده و در روایات مورد توجه ائمه (ع) قرار گرفته است.
پس از توضیح عوامل مهم در گسترش تشیع در ایران، اینک به بررسی سیر تاریخی آن می‌پردازیم:
"مذهب تشیع" مذهبی که اعتقاد به امامت علی (ع) و یازده فرزندش را، رکنی اصیل در ایده خود می‌داند، از کوفه طلوع کرد؛ زیرا کوفه محل حکومت أمیرالمؤمنین (ع) و مجمع شیعیان و یاران حضرت بوده است؛ این مذهب تا مدتی پس از قیام شیعیان به رهبری مختار در کوفه بر ایران تأثیری نگذاشت.
"هاشمیه" یکی از حرکت‌های فرقه‌ای که از درون این قیام برآمد، اولین فرقه شیعی بود که پیام انقلابی خود را در ایران منتشر ساخت. (1)
پس از آن مرحله جدید توسعه شیعه با نشر معارف بلند آن از سوی حضرت باقر العلوم و حضرت صادق (ع) شروع شد، بیشترین پیروان دو امام اهل کوفه بودند، اما تشیع امامی در حیات امام صادق (ع) در قم انتشار یافت؛ شهر قم را باید نخستین شهر شیعی دانست که به نام ایران شناخته می‌شود.
شهر قم از شهرهایی بود که در سال 23 ه' به دست اعراب و با فرماندهی ابوموسی اشعری فتح گردید و مردم آن به اسلام گرویدند، پس از گذشت شصت سال این شهر و اطراف آن توسط قبیله اشعری که از اهالی کوفه بودند، به عنوان پناهگاهی امن برگزیده شد و آنان از ترس حجاج، حاکم بنی امیه در عراق از کوفه به عنوان پناهگاه به قم آمدند. (2)
برخی از مورخان علت آمدن اشعریان را به قم این گونه نوشته‌اند: "عبدالرحمان بن محمد بن اشعث" امارت سجستان را از ناحیه حجاج برعهده داشت، پس از خروج (و شورش) وی بر حجاج و شکست او در این شورش، به کابل گریخت؛ فرزندان سور بن مالک بن عامر اشعری به نام‌های عبدالرحمان و عبدالله و احوص و اسحاق و نعیم که در شمار لشکر ابن اشعث بودند، از وی جدا شده و در اطراف قم ساکن شدند. به دنبال آن بستگان و عموزادگان نشان نیز به قم آمده و بر این منطقه تسلط یافتند؛ عبدالله فرزند بزرگ سعد بود، وی پسری داشت که شیعه امامی بود و در کوفه رشد یافته بود، او هم از کوفه به قم آمد و می‌توان گفت که او افکار تشیع را به قم انتقال داد.(3)
پسر عبدالله بن سعد اولین کسی بود که افکار تشیع را به ایران انتقال داد. به احتمال زیاد او "عیسی بن عبدالله" است، که از امام صادق و امام کاظم (ع) روایت نقل کرده و همچنین سؤالاتی را برای امام رضا (ع) فرستاده است. به نظر می‌رسد دیگرافراد این قبیله در پذیرش مذهب تشیع از او پیروی کرده باشند. (4)
پس از عیسی بن عبدالله فرزندش "محمد بن عیسی" رهبری اشعریان را عهده دار شد. وی امام رضا (ع) را دیده و از حضرت جواد (ع) روایت نقل کرده است؛ پس از محمد پسرش "احمد بن محمد بن عیسی" رهبری را به دست گرفت. احمد با حضرت رضا و حضرت جواد و امام هادی (ع) ملاقات کرده است.
بدین ترتیب قم به عنوان مرکز عمده حدیث امامی که در ابتدا در کوفه روایت می‌شد، مرکزی برای تشیع شناخته شد. کمک قم در رشد مذهب شیعه امامی به لحاظ پناهگاه اصلی دانشمندان محدث امامی و به دلیل پیروی از امامان (ع) مؤثر بوده است. (5)
انشعاباتی که در کوفه میان شیعیان پدید آمد، هیچ کدام از آن‌ها در بین شیعیان قم دیده نشده است؛ بدین ترتیب قم به عنوان مرکز عمده حدیث و شیعیان امامی درآمد. کمک قم در رشد شیعه امامی، هم به لحاظ پناهگاه اصلی دانشمندان محدث امامی و هم به دلیل پیروی بی شائبه از امامان شیعه اثری به سزا داشته است.(6)
با رونق گرفتن مذهب شیعه در قم و پس از گذشت حدود سه قرن یعنی قرن ششم این مذهب به طور گسترده در ایران پراکنده شده بود.
تنی چند از محدثان امامی در دوره متقدم در اهواز فعال بودند. جامعه امامی ری و اطراف آن به همین دوره بازمی‌گردد. کانون اصلی آن برخاسته از شخصیت و مقبره حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) بود؛ وی از اصحاب امام جواد و امام هادی (ع) بود که در اواسط قرن سوم هجری به این شهر آمده و در آن جا به نشر علم پرداخته و همان جا درگذشت. آوه در کنار ساوه نیز از همان عهد در تشیع سرسخت بود. تشیع امامی در نیشابور با فعالیت فضل بن شاذان، رشد قابل ملاحظه‌ای کرده بود.(7)
در آن سوی شرق در ماوراءالنهر مذهب شیعه در قرن چهارم در سمرقند منتشر گردید؛ حضور شیعه از آغاز قرن سوم با کمک محدثان و متکلمان امامی منسوب به بلخ، کاشان، قزوین، گرگان و آمل طبرستان در این مناطق مشخص می‌شود. شهر طوس (مشهد مقدس) پایگاهی برای جامعه امامی بوده، آن هم از زمانی که امام هشتم(ع) در آن جا دفن شده است. حضور شیعه در بیهق (سبزوار) نیز به همین قرن بازمی‌گردد.(8)
اولین سلسله دوازده امامی ایرانی "باوندیان" حاکم در مازندران در دوره سلجوقی بودند که به عنوان حامی عالمان شیعه می‌کردند، در برخی از مواقع آل‌بویه نخستین سلسله شیعه دوازده امامی ایرانی به شمار می‌آیند؛ بدین ترتیب تشیع دوازده امامی تا پیش از پیروزی مغولان در بیشتر سرزمین ایران به خوبی استقرار یافته بود و سرانجام در دوره صفویان تشیع دوازده امامی توسط آنان بر ایران حاکمیت یافت.
اولین حکومت علوی در مازندران و طبرستان وجود آمد و سبب عمده آن، وجود سادات و علویانی بود که دور از دست رس خلفای وقت و حاکمان جور به جاهای دور دست و کوهها پناه آورده بودند و این مسئله موجب افزایش شیعیان در آن منطقه و ترویج اسلام شیعی در آنجا و سرانجام بدست گرفتن حکومت بدست شیعیان شد.
پی‌نوشت‌ها:
1 - تاریخ تشیع در ایران، رسول جعفریان، ج اول، ص 85.
2 - مقالات تاریخی، رسول جعفریان، دفتر اول، ص 273.
4 - مقالات تاریخی، ص 276 - 274.
4 - معجم البلدان، شهاب الدین یاقوت الحموی، دار صادر، بیروت، ج 4، ص 398 - 397.
5 - مقالات تاریخی، ص 277.
6 - مقالات تاریخی، ص 280 - 279.
7 - مقالات تاریخی، ص 280.
8 - همان، ص 283 - 282.
www.eporsesh.com