رأس مبارک امام حسین(علیه السلام) در کجا مدفون شد؟

رباره محلّ دفن سر مبارک امام حسین (ع) به خصوص و سرهای دیگر شهدای کربلا به صورت عموم، در کتاب‌های تاریخی شیعه و اهل سنّت و نیز منابع روایی شیعه اختلاف فراوانی مشاهده می‌شود. البته اقوال نقل شده نیاز به بررسی دارد اما هم اکنون مشهورترین قول- که مورد قبول جامعه شیعی قرار گرفته- آن است که سر مبارک پس از چندی به بدن ملحق شد و در سرزمین کربلا مدفون گردید.
برای آگاهی بیشتر به بیان این اقوال می‌پردازیم:
1. کربلا
این نظر دیدگاه مشهور بین علمای شیعه است و علامه مجلسی (ره) به این شهرت اشاره کرده است.(1)
شیخ صدوق (ره) با نقل روایتی، الحاق سر به بدن در کربلا را از قول فاطمه دختر علی (ع) و خواهر امام حسین (ع) نقل کرده است.(2) اما درباره کیفیت و چگونگی الحاق دیدگاه‌های مختلفی ابراز شده است.
برخی همانند سیدبن طاووس آن را امری الهی می‌داند که خداوند با قدرت خود و به صورت معجزه انجام داده است. وی از چون و چرا درباره آن نهی کرده است.(3)
برخی دیگر چنین گفته‌اند: امام سجاد (ع) در بازگشت در روز اربعین(4) یا روزی غیر از آن، سر را در کربلا در کنار بدن دفن کرد.(5)
اما اینکه آیا دقیقاً سر به بدن ملحق شد و یا در کنار ضریح و در نزدیکی بدن دفن شد، عبارت روشنی در دست نیست و در اینجا نیز سید بن طاووس چون و چرا را نهی کرده است.(6)
عده‌ای گفته‌اند: پس از آنکه سر را در زمان یزید سه روز به دروازه دمشق آویزان کردند، پایین آورده و آن را در گنجینه‌ای از گنجینه‌های حکومتی گذاشتند و تا زمان سلیمان بن عبدالملک در آنجا بود. سپس وی آن را بیرون آورده و پس از تکفین، آن را در گورستان مسلمانان در دمشق دفن کرد. پس از آن جانشین وی عمر بن عبدالعزیز (حکومت 99 تا 101 ق) آن را از گورستان درآورده و معلوم نشد که با آن چه کرد اما با توجه به تقید او به ظواهر شریعت، به احتمال فراوان آن را به کربلا فرستاده است.(7)
در پایان متذکّر می‌شویم که برخی از دانشمندان اهل سنّت مانند شبراوی، شبلنجی و سبط ابن حویزی نیز اجمالًا پذیرفته‌اند که سر در کربلا دفن شده است.(8)
2. نجف اشرف در کنار قبر حضرت علی (ع)
از عبارت علّامه مجلسی (ره) و نیز با پژوهش در روایات چنین به دست می‌آید که رأس مبارک در نجف اشرف و در کنار قبر حضرت علی (ع) دفن شده است.(9) روایاتی همانند سلام دادن امام صادق (ع) به همراه فرزندش اسماعیل، بر امام حسین (ع)- پس از نماز خواندن بر جدشان حضرت علی (ع) در نجف- به صراحت و روشنی وجود سر را در نجف تا زمان امام صادق (ع) ثابت می‌داند.(10)
روایات دیگری نیز همین مطلب را تأیید می‌کند به گونه‌ای که حتی در کتاب‌های شیعه، زیارتی برای سر امام (ع) در نزد قبر امام علی (ع) نقل شده است.(11)
درباره کیفیت انتقال سر به این مکان، از قول امام صادق (ع) چنین نقل شده است: یکی از دوستداران اهل بیت (ع) در شام آن را سرقت کرد و به کنار قبر حضرت علی (ع) آورد.(12) البته اشکال این دیدگاه آن است که قبر حضرت علی (ع) تا زمان امام صادق (ع) برای همگان شناخته شده نبود.
در روایتی دیگر آمده است: پس از آنکه سر مدّتی در دمشق بود، به کوفه نزد ابن زیاد برگردانده شد و او از ترس شورش مردم، دستور داد که آن را از کوفه خارج کرده و در نزد قبر حضرت علی (ع) دفن کنند.(13) اشکال دیدگاه قبلی به این دیدگاه نیز وارد است.

3. کوفه
سبط ابن جوزی این دیدگاه را ابراز کرده و گفته است: عمرو بن حریث مخزومی آن را از ابن زیاد گرفت و پس از غسل، تکفین و خوشبو کردن، سر را در خانه خود دفن کرد.(14)
4. مدینه
ابن سعد صاحب طبقات الکبری این دیدگاه را پذیرفته و چنین بیان کرده است: یزید سر را برای عمرو بن سعید حاکم مدینه فرستاد و او پس از تکفین، آن را در قبرستان بقیع در کنار قبر مادرش فاطمه (س) دفن کرد.(15)
این دیدگاه به وسیله تعدادی دیگر از دانشمندان اهل سنّت (مانند خوارزمی، در مقتل الحسین (ع) و ابن عماد حنبلی در شذرات الذهب) پذیرفته شده است.(16) اشکال مهم این دیدگاه آن است که قبر حضرت فاطمه (س) معلوم نبوده تا در
کنار آن دفن شود.
5. شام
شاید بتوان گفت: بیشترین گزارش‌های اهل سنّت، حکایت از دفن سر در شام می‌کند که معتقدان به این دیدگاه نیز در میان خود اختلاف داشته و اقوال مختلفی ابراز کرده‌اند همچون:
الف. در کنار دروازه فرادیس که بعدها مسجد الرأس در آن ساخته شد
ب. در باغی در کنار مسجد جامع اموی
ج. در دارالاماره
د. در گورستانی در دمشق
ه. در کنار دروازه توما.(17)
6. رقّة
رقّه شهری در کنار فرات بوده که گفته شده است: یزید سر امام (ع) را برای آل ابی محیط- خویشان عثمان که در آن زمان در این شهر ساکن بودند- فرستاد و آنها، آن را در خانه‌ای دفن کردند که بعدها آن خانه به مسجد تبدیل شد.(18)
7. مصر (قاهره)
نقل شده است: خلفای فاطمی- که از آغاز نیمه دوم قرن چهارم تا آغاز نیمه دوم قرن هفتم در مصر حکم می‌راندند و پیرو مذهب شیعی اسماعیلی بودند- سر مبارک امام حسین (ع) را از دروازه فرادیس شام، به عسقلان و سپس به قاهره منتقل کردند و بر آن مقبره معروف به تاج الحسین (ع) را پس از سال 500 بنا کردند.(19)
مقریزی سال دقیق انتقال سر از عسقلان به قاهره را سال 548 دانسته و گفته است: هنگام بیرون آوردن سر از عسقلان چنین مشاهده شد که خون آن هنوز تازه و نخشکیده است و بویی همچون مشک از آن به مشام می‌رسد.(20) علامه سیدمحسن امین عاملی (از دانشمندان معاصر شیعه) پس از نقل انتقال سر از عسقلان به مصر می‌گوید: (در محلّ دفن سر بارگاه بزرگی ساختند و در کنار آن نیز مسجدی بزرگ بنا کردند. من در سال 1321 ق آنجا را زیارت کرده و مردان و زنان زیادی را در حال زیارت و تضرع در آن مکان دیدم. سپس می‌گوید: شکی در انتقال سری از عسقلان به مصر وجود ندارد اما اینکه آن سر از آن امام (ع) یا شخص دیگری بوده، جای شک است(21)
علامه مجلسی (ره) نیز به نقل از گروهی از مصریان، به وجود بارگاهی عظیم در مصر با نام (مشهد الکریم) اشاره می‌کند.(22)
پی نوشت :
(1) بحارالانوار، ج 45، ص 145.
(2) همان، ج 45، ص 140) به نقل از: امالی صدوق، ص 231).
(3) سیدبن طاووس، اقبال الاعمال، ص 588.
(4) شهید قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهداء، ج 3، ص 304.
(5) لهوف، ص 232. البته با صراحت نام امام سجاد) ع (را نمی‌آورد.
(6) اقبال الاعمال، ص 885.
(7) امینی، محمدامین، مع الرکب الحسینی، ج 6، ص 324 به نقل از: مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 75.
(8) همان، ص 324 و 325.
(9) بحارالانوار، ج 45، ص 145.
(10) همان، ج 45، ص 178 به نقل از: کامل الزیارات، ص 34 و کافی، ج 4، ص 571.
(11) همان، ص 178 و ر. ک: مع الرکب الحسینی، ج 6، ص 325- 328.
(12) بحارالانوار، ج 45، ص 145.
(13) همان، ص 178.
(14) تذکرة الخواص، ص 259 به نقل از: مع الرکب الحسینی، ص 329.
(15) ابن سعد، طبقات، ج 5، ص 112.
(16) مع الرکب الحسینی، ج 6، ص 330 و 331.
(17) مع الرکب الحسینی، ج 6، ص 331- 335.
(18) همان، ص 334 به نقل از: تذکرة الخواص، ص 265.
(19) البدایة و النهایة، ج 8، ص 205.
(20) مع الرکب الحسینی، ج 6، ص 337.
(21) امین عاملی، سیدمحسن، لو اعج الاشجان فی مقتل الحسین) ع (، ص 250.
(22) بحارالانوار، ج 45، ص 144.