لطفاً درباره تأثیر شخصیت و نهضت امام حسین(علیه السلام) در ادبیات فارسی به طور مشروح توضیح دهید.
بررسی این موضوع به صورت گسترده و مفصل خارج از ظرفیت و گنجایش یک نامه است لذا به اختصار مطالبی را بیان می‌کنیم: موضوع قیام امام حسین (ع) از اواسط قرن سوم در ادبیات فارسی وارد شد. البته اوایل به صورت جدی نبود بلکه در قالب تمثیل‌ها و استنادها اشاراتی به مقتل امام حسین (ع) و شهدای کربلا می‌شد. یکی دو قرن بعد (حدود قرن 5 و 6) (سنایی) به طور خاص به شهادت امام حسین (ع) اشاره مستقیم دارد. پس از قرن پنجم (زمان ناصر خسرو) تلویحاً اشاراتی جزئی به موضوع عاشورا و ابا عبداللّه شده است، اما به طور کامل و جزئی نگر از دوره تیموریان به بعد به این مسأله پرداخته شد. در دوره صفوی به نسبت رسمیت مذهب تشیع و تغییر نظام حکومتی و شیوع تفکر شیعه در ایران، گرایش شاعران به سمت عاشورا دیده و ثبت شده است.(1) یکی از چهره‌های شاخص که در باب پرداختن به موضوع عاشورا پیش از عهد صفوی (ابن حسام) است. وی شاعری بود که بیشتر آثارش مربوط به وقایع عاشورا است و پس از آن شعرای فراوانی ظهور کردند تا جایی که در دوره قاجار و بعد از آن، دفتر شعر در خصوص مسأله عاشورا تدوین شد. اینک به اجمال مواردی را بیان می‌داریم: یک. یکی از این شعرا (محتشم کاشانی) است که همه با آثار او در خصوص عاشورا و امام حسین (ع) آشنا هستند. او یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین شعرای دوره صفوی بود که اشعاری در باب تذکار اهل بیت سروده و در این سبک شهرت یافته است. به طوری که می‌توان او را معروف‌ترین شاعر مرثیه گوی ایران دانست. مرثیه دوازده بند معروف او تا به امروز لطف خود را- که ناشی از صفا و صداقت حقیقی آن است- حفظ کرده است: باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟ باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است‌(2) دو. صباحی بیگدلی شاعر سده دوازدهم، اوایل سده سیزدهم هجری و معاصر امرای زندیه بود که ترکیب بندی به تقلید از کلیم ساخته است در سوگ و مرثیه امام حسین (ع) است: افتاد شامگه به کنار افق نگران خور چون سربریده از این طشت، واژگون‌ گفتم محرم است و نمود از شفق هلال چون ناخنی که غمزده آلایدش ز خون‌(3) سه. ملک الشعرا محمدتقی بهار (شاعر دوره مشروطیت) نیز در رثای سید الشهدا داد سخن داده و گفته است: ای فلک آل علی را از وطن آواره کردی زآن سخن در کربلا شان بردی و بیچاره کردی‌ تاختی از وادی این غزالان حرم را پس اسیر پنجه گرگان آدمخوار کردی‌(4) چهار. سید محمدحسین شهریار شاعر بزرگ معاصر- که شیفته و دلباخته اهل بیت و ائمه اظهار بود- بارها در رثای امام حسین (ع) و شهیدان کربلا شعر سروده و برای آن مصایب گریسته است. استاد شهریار غزلی دارد تحت عنوان (کاروان کربلا) که مطلع آن بدین گونه است: شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین (ع) روی دل با کاروان کربلا دارد حسین (ع) دشمنانش بی امان و دوستانش بی‌وفا با کدامین سرکند، مشکل دو تا داردحسین (ع) (5) پرداختن به آثار منظوم و منثور ادب فارسی- که در موضوع شخصیت و نهضت امام حسین (ع) نگارش یافته- منجر به اطاله کلام می شود. لذا مطالعه منابع ذیل در این زمینه رهگشا است: 1. پیشینه مرثیه سرایی عاشورا در ادبیات فارسی، مجله بصائر، سال سوم، شماره 24. 2. جایگاه شعر در تبیین فرهنگ عاشورا، نشریه ره توشه راهیان نور، ویژه محرم الحرام، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1375. 3. مرثیه پردازی در ادبیات فارسی، نشریه سروش، نشر صداوسیما، 1360، ش 132. 4. نگاهی به انقلاب کربلا در ادب فارسی، نشریه اطلاعات 22/ 1/ 81. پی نوشت ها: (1) حماسه حسینی در ادبیات فارسی، گفتگو با عبدالجبار کاکایی، نشریه خراسان، 27/ 12/ 80. (2) دکتر ابوالقاسم رادفر، چند مرثیه از شاعران پارسی گو، ص 75. (3) همان، صص 69، 70 و 17. (4) همان، ص 116، 711. (5) دیوان اشعار شهریار، انتشارات زرین و نگاه، چاپ هفتم، 1371، ج 1، ص 89.
عنوان سوال:

لطفاً درباره تأثیر شخصیت و نهضت امام حسین(علیه السلام) در ادبیات فارسی به طور مشروح توضیح دهید.


پاسخ:

بررسی این موضوع به صورت گسترده و مفصل خارج از ظرفیت و گنجایش یک نامه است لذا به اختصار مطالبی را بیان می‌کنیم:
موضوع قیام امام حسین (ع) از اواسط قرن سوم در ادبیات فارسی وارد شد. البته اوایل به صورت جدی نبود بلکه در قالب تمثیل‌ها و استنادها اشاراتی به مقتل امام حسین (ع) و شهدای کربلا می‌شد.
یکی دو قرن بعد (حدود قرن 5 و 6) (سنایی) به طور خاص به شهادت امام حسین (ع) اشاره مستقیم دارد. پس از قرن پنجم (زمان ناصر خسرو) تلویحاً اشاراتی جزئی به موضوع عاشورا و ابا عبداللّه شده است، اما به طور کامل و جزئی نگر از دوره تیموریان به بعد به این مسأله پرداخته شد. در دوره صفوی به نسبت رسمیت مذهب تشیع و تغییر نظام حکومتی و شیوع تفکر شیعه در ایران، گرایش شاعران به سمت عاشورا دیده و ثبت شده است.(1)
یکی از چهره‌های شاخص که در باب پرداختن به موضوع عاشورا پیش از عهد صفوی (ابن حسام) است. وی شاعری بود که بیشتر آثارش مربوط به وقایع عاشورا است و پس از آن شعرای فراوانی ظهور کردند تا جایی که در دوره قاجار و بعد از آن، دفتر شعر در خصوص مسأله عاشورا تدوین شد. اینک به اجمال مواردی را بیان می‌داریم:
یک. یکی از این شعرا (محتشم کاشانی) است که همه با آثار او در خصوص عاشورا و امام حسین (ع) آشنا هستند. او یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین شعرای دوره صفوی بود که اشعاری در باب تذکار اهل بیت سروده و در این سبک شهرت یافته است. به طوری که می‌توان او را معروف‌ترین شاعر مرثیه گوی ایران دانست. مرثیه دوازده بند معروف او تا به امروز لطف خود را- که ناشی از صفا و صداقت حقیقی آن است- حفظ کرده است:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟
باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است‌(2)
دو. صباحی بیگدلی شاعر سده دوازدهم، اوایل سده سیزدهم هجری و معاصر امرای زندیه بود که ترکیب بندی به تقلید از کلیم ساخته است در سوگ و مرثیه امام حسین (ع) است:
افتاد شامگه به کنار افق نگران خور چون سربریده از این طشت، واژگون‌
گفتم محرم است و نمود از شفق هلال چون ناخنی که غمزده آلایدش ز خون‌(3)
سه. ملک الشعرا محمدتقی بهار (شاعر دوره مشروطیت) نیز در رثای سید الشهدا داد سخن داده و گفته است:
ای فلک آل علی را از وطن آواره کردی زآن سخن در کربلا شان بردی و بیچاره کردی‌
تاختی از وادی این غزالان حرم را پس اسیر پنجه گرگان آدمخوار کردی‌(4)
چهار. سید محمدحسین شهریار شاعر بزرگ معاصر- که شیفته و دلباخته اهل بیت و ائمه اظهار بود- بارها در رثای امام حسین (ع) و شهیدان کربلا شعر سروده و برای آن مصایب گریسته است. استاد شهریار غزلی دارد تحت عنوان (کاروان کربلا) که مطلع آن بدین گونه است:
شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین (ع) روی دل با کاروان کربلا دارد حسین (ع)
دشمنانش بی امان و دوستانش بی‌وفا با کدامین سرکند، مشکل دو تا داردحسین (ع) (5)
پرداختن به آثار منظوم و منثور ادب فارسی- که در موضوع شخصیت و نهضت امام حسین (ع) نگارش یافته- منجر به اطاله کلام می شود. لذا مطالعه منابع ذیل در این زمینه رهگشا است:
1. پیشینه مرثیه سرایی عاشورا در ادبیات فارسی، مجله بصائر، سال سوم، شماره 24.
2. جایگاه شعر در تبیین فرهنگ عاشورا، نشریه ره توشه راهیان نور، ویژه محرم الحرام، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
3. مرثیه پردازی در ادبیات فارسی، نشریه سروش، نشر صداوسیما، 1360، ش 132.
4. نگاهی به انقلاب کربلا در ادب فارسی، نشریه اطلاعات 22/ 1/ 81.
پی نوشت ها:
(1) حماسه حسینی در ادبیات فارسی، گفتگو با عبدالجبار کاکایی، نشریه خراسان، 27/ 12/ 80.
(2) دکتر ابوالقاسم رادفر، چند مرثیه از شاعران پارسی گو، ص 75.
(3) همان، صص 69، 70 و 17.
(4) همان، ص 116، 711.
(5) دیوان اشعار شهریار، انتشارات زرین و نگاه، چاپ هفتم، 1371، ج 1، ص 89.





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین