بررسی این موضوع به صورت گسترده و مفصل خارج از ظرفیت و گنجایش یک نامه است لذا به اختصار مطالبی را بیان می‌کنیم: موضوع قیام امام حسین (ع) از اواسط قرن سوم در ادبیات فارسی وارد شد. البته اوایل به صورت جدی نبود بلکه در قالب تمثیل‌ها و استنادها اشاراتی به مقتل امام حسین (ع) و شهدای کربلا می‌شد. یکی دو قرن بعد (حدود قرن 5 و 6) (سنایی) به طور خاص به شهادت امام حسین (ع) اشاره مستقیم دارد. پس از قرن پنجم (زمان ناصر خسرو) تلویحاً اشاراتی جزئی به موضوع عاشورا و ابا عبداللّه شده است، اما به طور کامل و جزئی نگر از دوره تیموریان به بعد به این مسأله پرداخته شد. در دوره صفوی به نسبت رسمیت مذهب تشیع و تغییر نظام حکومتی و شیوع تفکر شیعه در ایران، گرایش شاعران به سمت عاشورا دیده و ثبت شده است.(1) یکی از چهره‌های شاخص که در باب پرداختن به موضوع عاشورا پیش از عهد صفوی (ابن حسام) است. وی شاعری بود که بیشتر آثارش مربوط به وقایع عاشورا است و پس از آن شعرای فراوانی ظهور کردند تا جایی که در دوره قاجار و بعد از آن، دفتر شعر در خصوص مسأله عاشورا تدوین شد. اینک به اجمال مواردی را بیان می‌داریم: یک. یکی از این شعرا (محتشم کاشانی) است که همه با آثار او در خصوص عاشورا و امام حسین (ع) آشنا هستند. او یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین شعرای دوره صفوی بود که اشعاری در باب تذکار اهل بیت سروده و در این سبک شهرت یافته است. به طوری که می‌توان او را معروف‌ترین شاعر مرثیه گوی ایران دانست. مرثیه دوازده بند معروف او تا به امروز لطف خود را- که ناشی از صفا و صداقت حقیقی آن است- حفظ کرده است: باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟ باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است‌(2) دو. صباحی بیگدلی شاعر سده دوازدهم، اوایل سده سیزدهم هجری و معاصر امرای زندیه بود که ترکیب بندی به تقلید از کلیم ساخته است در سوگ و مرثیه امام حسین (ع) است: افتاد شامگه به کنار افق نگران خور چون سربریده از این طشت، واژگون‌ گفتم محرم است و نمود از شفق هلال چون ناخنی که غمزده آلایدش ز خون‌(3) سه. ملک الشعرا محمدتقی بهار (شاعر دوره مشروطیت) نیز در رثای سید الشهدا داد سخن داده و گفته است: ای فلک آل علی را از وطن آواره کردی زآن سخن در کربلا شان بردی و بیچاره کردی‌ تاختی از وادی این غزالان حرم را پس اسیر پنجه گرگان آدمخوار کردی‌(4) چهار. سید محمدحسین شهریار شاعر بزرگ معاصر- که شیفته و دلباخته اهل بیت و ائمه اظهار بود- بارها در رثای امام حسین (ع) و شهیدان کربلا شعر سروده و برای آن مصایب گریسته است. استاد شهریار غزلی دارد تحت عنوان (کاروان کربلا) که مطلع آن بدین گونه است: شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین (ع) روی دل با کاروان کربلا دارد حسین (ع) دشمنانش بی امان و دوستانش بی‌وفا با کدامین سرکند، مشکل دو تا داردحسین (ع) (5) پرداختن به آثار منظوم و منثور ادب فارسی- که در موضوع شخصیت و نهضت امام حسین (ع) نگارش یافته- منجر به اطاله کلام می شود. لذا مطالعه منابع ذیل در این زمینه رهگشا است: 1. پیشینه مرثیه سرایی عاشورا در ادبیات فارسی، مجله بصائر، سال سوم، شماره 24. 2. جایگاه شعر در تبیین فرهنگ عاشورا، نشریه ره توشه راهیان نور، ویژه محرم الحرام، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1375. 3. مرثیه پردازی در ادبیات فارسی، نشریه سروش، نشر صداوسیما، 1360، ش 132. 4. نگاهی به انقلاب کربلا در ادب فارسی، نشریه اطلاعات 22/ 1/ 81. پی نوشت ها: (1) حماسه حسینی در ادبیات فارسی، گفتگو با عبدالجبار کاکایی، نشریه خراسان، 27/ 12/ 80. (2) دکتر ابوالقاسم رادفر، چند مرثیه از شاعران پارسی گو، ص 75. (3) همان، صص 69، 70 و 17. (4) همان، ص 116، 711. (5) دیوان اشعار شهریار، انتشارات زرین و نگاه، چاپ هفتم، 1371، ج 1، ص 89.
لطفاً درباره تأثیر شخصیت و نهضت امام حسین(علیه السلام) در ادبیات فارسی به طور مشروح توضیح دهید.
بررسی این موضوع به صورت گسترده و مفصل خارج از ظرفیت و گنجایش یک نامه است لذا به اختصار مطالبی را بیان میکنیم:
موضوع قیام امام حسین (ع) از اواسط قرن سوم در ادبیات فارسی وارد شد. البته اوایل به صورت جدی نبود بلکه در قالب تمثیلها و استنادها اشاراتی به مقتل امام حسین (ع) و شهدای کربلا میشد.
یکی دو قرن بعد (حدود قرن 5 و 6) (سنایی) به طور خاص به شهادت امام حسین (ع) اشاره مستقیم دارد. پس از قرن پنجم (زمان ناصر خسرو) تلویحاً اشاراتی جزئی به موضوع عاشورا و ابا عبداللّه شده است، اما به طور کامل و جزئی نگر از دوره تیموریان به بعد به این مسأله پرداخته شد. در دوره صفوی به نسبت رسمیت مذهب تشیع و تغییر نظام حکومتی و شیوع تفکر شیعه در ایران، گرایش شاعران به سمت عاشورا دیده و ثبت شده است.(1)
یکی از چهرههای شاخص که در باب پرداختن به موضوع عاشورا پیش از عهد صفوی (ابن حسام) است. وی شاعری بود که بیشتر آثارش مربوط به وقایع عاشورا است و پس از آن شعرای فراوانی ظهور کردند تا جایی که در دوره قاجار و بعد از آن، دفتر شعر در خصوص مسأله عاشورا تدوین شد. اینک به اجمال مواردی را بیان میداریم:
یک. یکی از این شعرا (محتشم کاشانی) است که همه با آثار او در خصوص عاشورا و امام حسین (ع) آشنا هستند. او یکی از مهمترین و معروفترین شعرای دوره صفوی بود که اشعاری در باب تذکار اهل بیت سروده و در این سبک شهرت یافته است. به طوری که میتوان او را معروفترین شاعر مرثیه گوی ایران دانست. مرثیه دوازده بند معروف او تا به امروز لطف خود را- که ناشی از صفا و صداقت حقیقی آن است- حفظ کرده است:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟
باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است(2)
دو. صباحی بیگدلی شاعر سده دوازدهم، اوایل سده سیزدهم هجری و معاصر امرای زندیه بود که ترکیب بندی به تقلید از کلیم ساخته است در سوگ و مرثیه امام حسین (ع) است:
افتاد شامگه به کنار افق نگران خور چون سربریده از این طشت، واژگون
گفتم محرم است و نمود از شفق هلال چون ناخنی که غمزده آلایدش ز خون(3)
سه. ملک الشعرا محمدتقی بهار (شاعر دوره مشروطیت) نیز در رثای سید الشهدا داد سخن داده و گفته است:
ای فلک آل علی را از وطن آواره کردی زآن سخن در کربلا شان بردی و بیچاره کردی
تاختی از وادی این غزالان حرم را پس اسیر پنجه گرگان آدمخوار کردی(4)
چهار. سید محمدحسین شهریار شاعر بزرگ معاصر- که شیفته و دلباخته اهل بیت و ائمه اظهار بود- بارها در رثای امام حسین (ع) و شهیدان کربلا شعر سروده و برای آن مصایب گریسته است. استاد شهریار غزلی دارد تحت عنوان (کاروان کربلا) که مطلع آن بدین گونه است:
شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین (ع) روی دل با کاروان کربلا دارد حسین (ع)
دشمنانش بی امان و دوستانش بیوفا با کدامین سرکند، مشکل دو تا داردحسین (ع) (5)
پرداختن به آثار منظوم و منثور ادب فارسی- که در موضوع شخصیت و نهضت امام حسین (ع) نگارش یافته- منجر به اطاله کلام می شود. لذا مطالعه منابع ذیل در این زمینه رهگشا است:
1. پیشینه مرثیه سرایی عاشورا در ادبیات فارسی، مجله بصائر، سال سوم، شماره 24.
2. جایگاه شعر در تبیین فرهنگ عاشورا، نشریه ره توشه راهیان نور، ویژه محرم الحرام، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
3. مرثیه پردازی در ادبیات فارسی، نشریه سروش، نشر صداوسیما، 1360، ش 132.
4. نگاهی به انقلاب کربلا در ادب فارسی، نشریه اطلاعات 22/ 1/ 81.
پی نوشت ها:
(1) حماسه حسینی در ادبیات فارسی، گفتگو با عبدالجبار کاکایی، نشریه خراسان، 27/ 12/ 80.
(2) دکتر ابوالقاسم رادفر، چند مرثیه از شاعران پارسی گو، ص 75.
(3) همان، صص 69، 70 و 17.
(4) همان، ص 116، 711.
(5) دیوان اشعار شهریار، انتشارات زرین و نگاه، چاپ هفتم، 1371، ج 1، ص 89.
- [سایر] شخصیت و نهضت امام حسین (ع) در ادبیات فارسی چه تأثیری گذاشته است؟
- [سایر] تاثیر عاشورا و نهضت امام حسین (ع) بر انقلاب و فرهنگ سیاسی ایران معاصر چه بوده است؟
- [سایر] تاثیر عاشورا و نهضت امام حسین (ع) بر انقلاب و فرهنگ سیاسی ایران معاصر چه بوده است؟
- [سایر] چگونه نهضت الهی امام حسین علیه السلام در عصر ظهور به ثمر میرسد؟
- [سایر] درس های سیاسی و اجتماعی که از نهضت امام حسین علیه السلام گرفته می شود چیست؟
- [سایر] درباره ابعاد عرفانی و اخلاقی نهضت امام حسین(علیه السلام) توضیح دهید.
- [سایر] لطفا فهرستی از کتابهای فارسی چاپ شده درباره شخصیت و سیره امام هادی(علیه السلام) ارایه نمایید.
- [سایر] وظیفه ما در برابر کسانی که وقایع جعلی را به نهضت امام حسین(علیه السلام)نسبت می دهند چیست؟
- [سایر] دانشمندان و شخصیت های غیرمسلمان در باره امام حسین علیه السلام و قیام ایشان چه گفتهاند؟
- [سایر] چگونه به سبب زیارت اربعین، پیوند نهضت حسینی با نهضت مهدوی محقق میگردد؟ شرح چگونه به سبب زیارت اربعین، پیوند نهضت امام حسین علیه السلام با نهضت امام زمان علیه السلام محقق میگردد؟ منتظران حقیقی در این مورد چه وظیفهای دارند؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] در صیغه طلاق مبارات نیز مثل خلع باید اول زن مهریه خودش را به شوهر ببخشد تا شوهر او را طلاق دهد و حتی می تواند به فارسی بگوید: (مهریه خودم را به تو بخشیدم تا مرا طلاق دهی). اگر شوهر بخواهد صیغه مبارات را بخواند چنانچه مثلا اسم زن فاطمه باشد، باید بگوید: بارَأْتُ زَوْجَتِی فاطِمَةَ عَلی مَهْرِها فَهِیَ طالِق یعنی مبارات کردم زنم فاطمه را در مقابل مهر او پس او رها است و اگر دیگری را وکیل کند، وکیل باید بگوید: بارَأْتُ زَوْجَةَ مُوَکِّلی فاطِمَةَ عَلی مَهْرِها فَهِیَ طالِقٌ و در هر دو صورت اگر به جای کلمه (عَلی مَهْرِها) (بِمَهْرها) بگوید اشکال ندارد.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر نذر کند که به زیارت یکی از امامان مثلا به زیارت حضرت اباعبدالله(علیه السلام) مشرف شود، چنانچه به زیارت امام دیگر برود کافی نیست و اگر بواسطه عذری نتواند آن امام را زیارت کند چیزی بر او واجب نیست.
- [آیت الله سبحانی] خوردن خاک و گِل حرام است، ولی خوردن کمی از تربت پاک حضرت سیّدالشهداء امام حسین(علیه السلام) که از قبر شریف اخذ شود (کمتر از یک نخود) به قصد شفاء اشکال ندارد و همچنین گل داغستان و گل ارمنی که برای معالجه می خورند در صورتی که علاج منحصر به آن باشد جایز است.
- [آیت الله سبحانی] اگر نذر کند که به زیارت یکی از امامان مثلاً به زیارت حضرت اباعبدالله(علیه السلام)مشرف شود، چنانچه به زیارت امام دیگر برود کافی نیست و اگر به واسطه عذری نتواند آن امام را زیارت کند چیزی بر او واجب نیست.
- [آیت الله بروجردی] اگر نذر کند که به زیارت یکی از امامان مثلاً به زیارت حضرت اباعبدالله عَلَیْهِ السَّلَام مشّرف شود، چنانچه به زیارت امام دیگر برود کافی نیست و اگر به واسطهی عذری نتواند آن امام را زیارت کند، چیزی بر او واجب نیست.
- [آیت الله مکارم شیرازی] خوردن خاک و گل حرام است، ولی خوردن کمی از تربت پاک حضرت سیدالشهداء امام حسین(علیه السلام) (کمتر از یک نخود) به قصد شفاء اشکال ندارد و همچنین گل داغستان و گل ارمنی که برای معالجه می خورند در صورتی که علاج منحصر به آن باشد جایز است.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه نذر کند به زیارت یکی از امامان مثلاً به زیارت حضرت امام حسین(علیه السلام) مشرف شود، اگر به زیارت امام دیگری برود کافی نیست و هرگاه به واسطه عذری نتواند آن امام را زیارت کند چیزی بر او نیست.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . در آشامیدن آب، چند چیز مستحب است: اول آب را به طور مکیدن بیاشامد. دوم در روز، ایستاده آب بخورد. سوم پیش از آشامیدن آب (بِسْمِ الله) و بعد از آن (اَلْحَمْدُ لله) بگوید. چهارم به سه نفس آب بیاشامد. پنجم از روی میل آب بیاشامد. ششم بعد از آشامیدن آب، حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و اهل بیت بزرگوارش را یاد کند، و قاتلان آن حضرت را لعنت نماید.
- [آیت الله مظاهری] مکروه است که در گریه بر میّت صدا را خیلی بلند کنند. ______ 1) آیا تو بر پیمانی - که با آن ما را ترک کردی - وفاداری؟ پیمان بر شهادت به اینکه نیست خدایی غیر از خداوند متعال، او که یکتاست و شریکی برای او نیست و به اینکه محمد صلی الله علیه وآله وسلم بنده و رسول اوست و سید پیامبران و خاتم آنان است و به اینکه علی علیه السلام امیر مومنان و سید امامان و امامی است که خداوند متعال، فرمانبرداری از او را بر همه عالمیان واجب فرموده است و به اینکه حسن و حسین و علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و قائم آل محمد - که درودهای خداوند بر آنان باد - امامان مومنان و حجّتهای خداوند بر همه خلائق و امامان تو هستند، که پیشروان هدایت و نیکوکاری هستند. 2) هنگامی که دو فرشته نزدیک به خداوند (نکیر و منکر) که فرستادگان از جانب خدای متعالند، به سوی تو آمدند و از تو در مورد خدایت و پیامبرت و دینت و کتابت و قبلهات و امامانت سوال کردند،پس نترس و اندوهگین نشو و در جواب آنان بگو: خداوند، پروردگار من و محمد صلی الله علیه وآله وسلم، پیامبر من و اسلام، دین من و قرآن، کتاب من و کعبه، قبله من و امیر مومنان علی بن ابی طالب، امام من و حسن بن علی، امام من و حسین بن علی، امام من و زین العابدین، امام من و محمد باقر، امام من و جعفر صادق، امام من، و موسی کاظم، امام من و علی رضا، امام من و محمد جواد امام من و علی هادی، امام من و حسن عسکری، امام من و حجّت منتظَر، امام من میباشند، اینان - که درودهای خداوند بر آنان باد - امامان و سروران و رهبران و شفیعان من میباشند، در دنیا و آخرت به آنان دوستی میورزم و از دشمنان آنان دوری میجویم، سپس بدان ای فلان فرزند فلان. 3) بدرستی که خداوند متعال، بهترین پروردگار و محمد صلی الله علیه وآله وسلم، بهترین پیامبر و امیر مومنان علی بن ابی طالب و فرزندان معصوم او یعنی دوازده امام، بهترین امامان هستند و آنچه را محمد صلی الله علیه وآله وسلم آورده است حقّ است و مرگ حقّ است و سوال منکر و نکیر در قبر حقّ است و برانگیخته شدن (برای روز قیامت)، حقّ است و رستاخیز، حقّ است و صراط، حقّ است و میزان (اعمال)، حقّ است و تطایر کتب، حقّ است و بهشت، حقّ است و جهنم، حقّ است و آن ساعت معهود (روز قیامت)، خواهد آمد و هیچ تردیدی در آن نیست و به تحقیق خداوند متعال کسانی را، که در قبرها هستند، بر خواهد انگیخت. 4) خداوند تو را بر قول ثابت، پایدار فرماید و به راه مستقیم هدایت فرماید و بین تو و امامان تو در جایگاهی از رحمتش، شناخت ایجاد فرماید. 5) خداوندا زمین را از دو پهلوی او گشاده گردان و روح او را بسوی خودت بالا بر و او را با برهانی از خودت روبرو گردان، خداوندا (درخواست میکنیم)عفو تو را، عفو تو را. 6) خداوندا زمین را از دو پهلوی او گشاده گردان و روح او را بسوی خودت بالا بر و او را از جانب خودت با رضوان روبرو کن و قبر او را از بخشایش خودت آرام فرما، رحمتی که بوسیله آن از مهربانی هر کس دیگری بی نیاز گردد.
- [آیت الله نوری همدانی] اذان هیجده جمله است : اللهً اکبرُ چهار مرتبه اشهدً ان لا الهَ الا اللهً ، اشهدً انّ محّمداً رسولً اللهِ ، حیّ علی الصلاهِ، حیَّ علی الفلاحِ ، حیّ علی خیرِ العملِ ، الله اکبرُ ، لا الهَ الا اللهً هر یک دو مرتبه ، و اقامه هفده جمله است یعنی دو مرتبه الله اکبرُ از اول اذان و یک مرتبه لا اِلَه الّا اللهً از آخر آن کم می شود و بعد از گفتن حیّ علی خیرِ العملِ باید دو مرتبه قد قامتِ الصلاهً اضافه نمود .