احترام به پدر ومادر تا چه اندازه لازم است و اگر زمانی به انها بی احترامی شد چگونه باید جبران کرد تا مورد عفو خداوند قرار گیریم؟

در این خصوص به نظر می رسد بهتر است دیدگاه قرآن را درخصوص احترام به والدین وآثار آن وبی احترامی به آنها وآثار آن بیان نمائیم:
الف)- آثار دنیوی نیکی به پدر و مادر:
1- محبوب پیامبر صلّی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام : انبیاء به پدر و مادر خود احترام می‌گذارند و در آیاتی به این مساله اشاره شده. درباره یحیی علیه السّلام می‌فرماید: (و برّاً بوالدیه)[1] (با پدر و مادر خود نیک رفتار بود). و در رابطه با حضرت عیسی علیه السّلام می‌فرماید: (و برّاً بوالدتی و لم یعجلنی جباراً شقیاً)[2] (مرا نسبت به مادرم نیکو قرار داده است و جبار و شقی قرار نداده است).
چون انبیاء خود دارای این خصلت نیکو بودند لذا فرزندانی را که به پدر و مادرشان احترام می‌گذارند مورد احترام و محبت آنها بودند. عماربن حیان می‌گوید به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: اسماعیل به من خیلی محبت می‌کند، امام علیه السّلام فرمود: من قبلا اسماعیل را دوست داشتم امّا الان بیشتر او را دوست دارم. بعد امام علیه السّلام فرمود: روزی خواهر رضاعی پیامبر صلّی الله علیه و آله پیش آن حضرت آمد چون او را دید خوشحال شد و زیراندازی برای او پهن کرد و او را روی آن نشاند و با او مشغول به گفتگو شدو در صورت او می‌خندید. بعد از مدتی خواهر رضاعی پیامبر صلّی الله علیه و آله رفت و برادر رضائی پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد اما کارهایی که برای خواهر رضاعی خود کرد برای او انجام نداد، از پیامبر صلّی الله علیه و آله سؤال کردند: چرا برای خواهرش آن کارها را انجام دادی ولی برای او انجام ندادی در حالی که او مرد است؟ 2- نظر به والدین عبادت است: خداوند به نگاهی که بندگان به بعضی از چیزها می‌کنند ثواب می‌دهد. از جمله به نگاه کردن به کعبه، نگاه به قرآن، نگاه به عالم، یکی از آنها که خداوند نگاهش را عبادت محسوب می‌کند نگاه کردن به پدر و مادر است. لذا پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: نگاه همراه با رافت و رحمت به پدر و مادر عبادت است.[4]
3- نظر به پدر و مادر ثواب حج مقبول را دارد: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:هیچ فرزند نیکو کاری نیست که به پدر و مادرش نگاه با رحمت کند مگر اینکه برای هر نگاهی که به آنها می‌کند خداوند ثواب یک حج مقبول به آنها می‌دهد.از پیامبر سؤال شد اگر چه کسی در روز صد بار به پدر و مادرش نگاه کند خداوند ثواب صد حج را به او می‌دهد؟ فرمود: بله.[5]
4- مرگ آسان: امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: کسی که دوست دارد خداوند سکرات مرگ را بر او آسان کند صله رحم کند و به پدر و مادرش نیکی کند.[6]
5- عمر زیاد می‌شود: (و الله یزید فی العمر).[7] امام باقر علیه السّلام فرمود: نیکی به پدر و مادر عمر را زیاد می‌کند.
6- دچار فقر نمی‌شود: (......ولم یصبه فی حقاقه فقراً ابداً).[8] در زندگی فقر به سراغ او نمی‌آید.
7- نتیجه نیکی به پدر و مادر: در دستورات اسلامی به ما سفارش کردند که به پدر و مادر خود احسان کنید تا فرزندان شما نسبت به شما نیکی کنند، چون این کار یک آموزش عملی است که فرزندانمان از ما می‌آموزند لذا امام صادق علیه السّلام فرمودند: به پدرتان احترام کنید که فرزندانتان به شما نیکی کنند.[9]
ب) - آثار اخروی نیکی به پدر و مادر؛
1- غفران الهی: خداوند در سوره اسراء بعد از آنکه دستور می‌دهد که نسبت به پدر و مادر نیکی و احترام و خضوع داشته باشید بعد از آن می‌فرماید: (ربکم اعلم بما فی نفوسکم ان تکونوا صالحین فانه کان للاوابین غفورا).[10]
(خدا به آنچه در دلهای شما است از خود شما آگاهتر است اگر همانا در دل اندیشه صلاح دارید خدا هرکه را با نیت پاک به درگاه او تضرع و توبه کند البته خواهد بخشید).
خداوند در این آیه وعده آمرزش به کسانی میدهد که اگر در مورد پدر و مادر از آنان لغزشی سر می‌زند و بعد توبه می‌کنند می‌فرماید: (پروردگار شما به باطن شما آگاهتر است. اگر صالح باشید و توبه کنید خداوند توبه کنندگان را می‌آمرزد).
اگرچه این آیه مطلق است و اختصاص به روابط فرزند و والدین ندارد ولی چون این آیه بعد از آیات مربوط به پدر و مادر است نشانه ارتباط به آنها است.[11]
2- رضای الهی: وقتی که انسان به پدر و مادر خود احترام می‌کند و آنها را از خود راضی می‌کند نتیجه‌اش این می‌شود که خدا هم از او راضی می‌شود، لذا پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: (رضای خداوند در رضای والدین است).[12]
3- در سایه عرش الهی: امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: (حضرت موسی علیه السّلام با خداوند مناجات می‌کرد یک نفر را دید که زیر سایه عرش الهی است از خداوند سؤال کرد این چه کسی است که زیر سایه عرش تو قرار گرفته است؟ خداوند فرمود: این کسی است که به پدر و مادرش نیکی کرده است).[13]
4- به جهنم نمی‌رود و جایگاهش بهشت است: عن رسول الله صلّی الله علیه و آله : (لن یدخل النار البار بوالدیه).[14]
یک نفر به حضرت عیسی گفت: ای معلم خیر مرا به عملی راهنمایی کن که به بهشت بروم فرمود: تقوای الهی را در آشکار و نهان داشته باش، و به پدر و مادرت نیکی کن.[15]
5- در بهشت نزدیک انبیاء: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: (بین انبیاء و نیکی کننده به پدر و مادر یک درجه فاصله است). [16]
ج) - آثار اخروی بی‌حرمتی به پدر و مادر؛
1- عذاب الهی: (والذی قال لوالدیه افٍ لکما اتعد اننی ان اخرج و قد خلت القرون من قبلی و هما یستغیثان الله ویلک ءامن ان وعدالله حق فیقول ما هذا الا ساطیر الاولین).[17]
این آیه در مورد فرزند بی ایمان و حق نشناسی است که مورد عاق والدین واقع شده است و به پدر و مادر اف گفته و می‌گوید: (آیا به من وعده می‌دهید که من در روز قیامت مبعوث می‌شوم در حالی که قبل از من هم اقوامی بودند و مردند و هرگز مبعوث نشدند.) این پدر و مادر مؤمن در مقابل این فرزند تسلیم نمی‌شوند آنها فریاد می زنند و خدا را به یاری می‌طلبند که وای بر تو ای فرزند ایمان بیاور که وعده خدا حق است اما او همچنان لجاجت می‌کند و در مقابل پدر و مادر می‌گوید اینها چیزی جز افسانه‌های پیشین نیست.
از این آیه معلوم می‌شود این فرزند کاملا به پدر و مادر بی احترامی کرده و به حرف پدر و مادر گوش نداده بلکه حتی آنها را مسخره هم کرده است سرانجام کار چنین افرادی را در آیه بعد روشن می‌کند و می‌فرماید: اولئک الذین حق علیهم القول فی امم قد خلت من قبلهم من الجن و الانس انهم کانو خاسرین.[18]
آنها کسانی هستند که عذاب الهی در باره آنها حتمی است و همراه با اقوام کافر از جن و انس که قبلا از آنها بوده گرفتار مجازات دردناک می‌شوند و اهل دوزخ‌اند.[19]
2- عدم غفران الهی: خداوند کسی را که مورد غضب پدر و مادر واقع شده است هرچند هم هر طاعتی هم انجام بدهد نمی‌بخشد و می‌گوید هرکاری می‌خواهی بکن که من تو را نمی‌بخشم.[20]
3- مورد نظر خدا قرار نمی گیرد: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: (چهار گروهند که خداوند در روز قیامت به آنها نگاه نمی‌کند: 1)* عاق والدین 2)* منان (منت گذارنده) 3)* تکذیب کننده قدر 4)*شارب خمر).[21]
4- عدم ورود به بهشت: امام صادق علیه السّلام فرمود: عاق والدین وارد بهشت نمی‌شود. (لا یدخل الجنه العاق لوالدیه).[22]
موسی به خدا عرض کرد: (پروردگارا فلان دوست شهیدم کجاست؟ خداوند فرمود در جهنم است موسی علیه السّلام عرض کرد خدایا مگر خودت وعده نداده‌ای که شهدا را به بهشت ببری؟ خداوند فرمود بله ولی این شخص مصرّ عقوق والدین بود و من هیچ عملی را از عاق والدین قبول نمی‌کنم).[23]
5- عدم استشمام بوی بهشت: نه تنها عاق والدین وارد بهشت نمی‌شود بلکه از فاصله دوری از بهشت عبور داده می‌شود، امام صادق علیه السّلام فرمود: (پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمودند: از عاق والدین پرهیز کنید زیرا بوی بهشت از مسیری هزار ساله استشمام می‌شود ولی عاق والدین آن را استشمام نمی‌کند). [24]
6-عدم قبول نماز: امام صادق علیه السّلام فرمود: (اگر کسی به پدر و مادرش نگاه ظالمانه بکند خداوند نمازش را قبول نمی‌کند).[25]
7- ملعون: امام صادق علیه السّلام فرمود: (ملعون است ملعون است کسی که پدر و مادرش را بزند ملعون است ملعون است کسی که عاق والدین می‌شود).[26]
8- خشم الهی: (عن رسول الله صلّی الله علیه و آله : ........سقط الرب فی سخط الوالدین)[27] خشم خدا در خشم والدین ااست.
9-جایگاهش نزدیک فراعنه: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: (بین عاق والدین و فراعنه فقط یک درجه فاصله است).[28]
د)- آثار دنیوی بی‌حرمتی به والدین ؛
1- کوتاهی عمر: در داستان خضر و موسی در آنجا که آن نوجوان را می کشد علت کشتن نوجوان را اینگونه بیان می‌کند: (و اما الغلام فکان ابواه مؤمنین فخشینا ان یرهقهما طغینا و کفرا).[29]
(و اما آن نوجوان پدر و مادرش با ایمان بودند ما نخواستم او انها را به طغیان و کفر وادارد.) از این آیه معلوم می‌شود جایی که فرزند بخاطر آن که در آینده پدر و مادر خویش را آزار می‌دهد و در برابر انها طغیان و کفران می‌کند و یا آنها را از راه الهی به در می‌برد مستحق مرگ باشد چگونه است حال فرزندی که هم‌اکنون مشغول به این گناه است آنها در پیشگاه خدا چه وضعی دارند و در روایات اسلامی پیوند نزدیکی میان کوتاهی عمر و ترک صله رحم (مخصوصا آزار پدر و مادر) ذکر شده است.[30]
2- محروم از توفیق الهی: امام رضا علیه السّلام فرمود: (خداوند عقوق والدین را حرام کرده زیرا عاق والدین باعث می‌شود که توفیق اطاعت الهی از او صلب شود).[31]
3- ظلمت هوا: امام صادق علیه السّلام فرمود: (از جمله گناهانی که باعث ظلمت هوا می‌شود عقوق والدین است).[32]
4- تعجیل در عقوبت: (قال رسول الله صلّی الله علیه و آله ثلاثه من الذنوب تعجل عقوبتها و لا تؤخر الی الاخره عقوق الوالدین....) سه دسته از گناهان هستند که خداوند در عقوبت آنها تعجیل می‌کند و آنها را به آخرت وا نمی‌گذارد: 1) عقوق والدین...[33]
حقی که پدر و مادر بر گردن فرزندان دارند به هیچ وجه برای فرزندان قابل أداء کردن نیست. زیرا حقوق والدین بسیار بیشتر از آن حدّی است که توسط فرزندان قابل أدا کردن باشد به همین خاطر در روایات متعدّد داریم که چون نمی توانید حقوق والدین را اداء کنید به همین خاطر احسان و نیکی به والدین کنید .حقوق پدر و مادر آنقدر عظیم است که در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که: (کمترین بی احترامی به پدر و مادر (أفّ) گفتن است و اگر خداوند عزّوجلّ چیزی کمتر از آن سراغ داشت، بی گمان از آن نهی می کرد).لذا برما واجب است به پدر ومادر خود احترام بگذاریمو کوچکترین بی احترامی را نسبت به آنها روا نداریم وار خدای نا خواسته موجب رنجش خاطر آنها شدیم ضمن اینکه باید از انها معذرت خواهی نمود و ناراحتی را ازدل آنها بیرون آورد باید از بد رفتاری خود پشیمان شده وتوبه نمائیم که هرگز آنها را آزرده ننمائیم. لازم به ذکر است که اطاعت پدر ومادر به اندازه ای است که منجر به انجام معصیت یعنی ترک واجب وانجام حرام نشود ولی در غیر این دو مورد باید احترام ایشان را نگه داشته وفرامین ایشان را نگه دارید
برای مطالعه بیشتر به کتابهای زیر مراجعه کنید
1. ارزش پدر و مادر در قران و روایات، گوهری.
2. میزان الحکمت، ری شهری، ج 10 ، ص 709.
3. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج 21، ص 337.
پی نوشتها:
[1] . مریم 14.
[2] . مریم 32.
[3] . محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، (بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم1403)، ج 71، ص 55.
[4] . همان، ص 73.
[5] . همان، ص 80.
[6] . همان، ص 66.
[7] . همان، ص 85.
[8] . همان، ص 66.
[9] . همان، ص 65.
[10] . اسراء 25
[11] . سید اسماعیل گوهری، ارزش پدر و مادر در قرآن و روایات (تهران، نشر نیایش، چاپ دوم 1374)، ص100.
[12] . محمدی ری شهری، میزان الحکمه (ناشر مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول 1363)، ج10، ص709.
[13] . بحار، ج71، ص65.
[14] . نوری، مستدرک الوسائل، (مؤسسه آل‌البیت، لاحیاء التراث، چاپ سوم، 1411ه)، ج15، ص175.
[15] . همان
[16] . همان، ص176.
[17] . احقاف 17.
[18] . احقاف 18.
[19] . ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه (تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دهم 1371)، ج21، ص337.
[20] . محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج10، ص716،
[21] . محمد باقر مجلسی، بحار، ج71، ص71
[22] . همان، ص74.
[23] . حاجی نوری، مستدرک الوسائل، ج15، ص195.
[24] . محمد باقر مجلسی، بحار، ج71، ص62.
[25] . همان ،ص61.
[26] . همان ،ص85.
[27] . محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج10، ص709.
[28] . حاجی نوری، مستدرک الوسائل، ج15، ص176.
[29] . کهف 80.
[30] . ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، (تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دهم 1371)، ج12، ص519.
[31] . محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج10، ص717.
[32] . بحار، ج71، ص74.
[33] . همان.
www.dte.ir