در مورد تفکر خلّاق مختصراً توضیح بفرمائید و در صورت وجود منابعی برای مطالعه در این زمینه آن را معرفی نمائید؟

تحقیقات انجام شده نشان میدهد که در هر یک از ما انسانها انرژی خلّاق نهفته است امّا این منبع در بیشتر ما در چنان عمقی پنهان است که بدون راهنمایی کارشناسانه قابل بهرهبرداری نیست.[1] برای آشنایی بیشتر با مفهوم "تفکر خلّاق" پرورش این توانمندی در خویشتن ابتدا لازم است ویژگیها و خصوصیات افراد خلّاق را بشناسیم، سپس رهنمود هایی را که از سوی روانشناسان در باروری "تفکّر خلّاق" معرّفی شده است را ارایه نمائیم.
تفکّر خلّاق چیست و ویژگیهای افراد خلاق کداماند؟
یکی از روانشناسان بنام گاینه[2] معتقد است که "خلاقیت" نوع ویژه ای از حلّ مسأله است و افراد دارای "تفکر خلاق" قادر به حلّ مسایل از طریق تازهترین راه هایی است که تا کنون برای دیگران مجهول و ناشناخته بوده است.
"تفکر خلّاق" را میتوان با توجه به تعداد توانایی ذهنی که منجر به ارائة راه حل های جدید میشوند، توصیف کرد. مهمترین این ویژگیها داشتن تفکر واگرا است.[3] روانشناسان به طور کلی شیوة تفکّر آدمیان را به دو دستة "واگرا" و "همگرا" تقسیم کرده اند. در تفکر همگرا نتیجة تفکر از قبل معلوم است و پاسخها به طبقة واحدی از مفاهیم مربوط میشود. مثلاً برای پیبردن به اینکه فردی دارای تفکر "واگرا" و "خلاق" هست یا خیر از طرف خواسته میشود که در ظرف چند دقیقه تمام موارد استفادة "آجر" را نام ببرد. اگر در پاسخ گفت: با "آجر" میتوان خانه، مدرسه، مسجد و دانشگاه ساخت، چون پاسخهای وی مربوط به طبقة واحدی از موارد کاربرد "آجر" یعنی ساختمانسازی و بنّایی است، نشان دهندة این است که وی دارای تفکّر "همگرا" است نه "واگرا" و "خلاق" امّا اگر در پاسخ چنین گفت که آجر را میتوان جلو در گذاشت، سگی را زد و یا میخی را بر زمین کوبید. این پاسخها نشاندهندة واگرایی بیشتر تفکر هستند و میتوان کشف نمود که این فرد دارای "تفکر خلاق" میباشد. معمولاً افراد دارای "تفکر خلاق" در پاسخها به موارد و راه حل هایی اشاره میکنند که از نظر دیگران عجیب و غریب و نامربوط جلوه مینماید.
نکته ای که لازم است در مورد "تفکر خلاق" اشاره شود اینکه: برخلاف انتظار، رابطة بین "تفکر خلّاق" و "هوش و پیشرفت تحصیلی" بسیار پایین است.[4] یعنی از روی نمرات هوشی و پیشرفت تحصیلی افراد نمیتوان میزان "خلاقیت" آنها را پیشبینی کرد. بنابراین فردی که در آزمون های هوش و پیشرفت تحصیلی نمرات بالایی کسب کرده است، لزوماً به معنای این نیست که در آزمون خلاقیت نیز نمرة بالایی بدست آورد.[5]
برخی پژوهشگران در یک جمع بندی کلّی دربارة ویژگیهای "افراد خلاق"به این نتیجه رسیده اند که افراد خلاق دارای ویژگیهای زیر هستند[6]
1 کنجکاوی فراوان؛ سعی میکنند از هر موضوعی سر دربیاورند و گاه مشکلات فراوانی را در این راه تحمل مینمایند.
2 علاقهمندی زیاد به نظم و ترتیب در کارها؛
3 قدرت ابرازوجود و خودکفایی؛ میتوانند در موقعیتهای مختلف خود را نشان دهند.
4 داشتن شخصیت غیرمتعارف و غیر رسمی؛ چون نوع تفکر این افراد متفاوت از دیگران است.
5 داشتن طرز فکر انتقادی؛ افراد اخلاق، بدون آنکه تحت تأثیر افکار دیگران قرار گیرند، با دید نقّادانه به مسایل مینگرند و....[7]
مسألة مهم دربارة "خلاقیت" این است که اکثر روانشناسان معتقدند که "خلاقیت" قابل آموزش و یادگیری است.[8]
ما در اینجا نکات مهمی را که صاحب نظران در رابطه با آموزش خلاقیت مطرح کرده اند[9] به اختصار معرفی میکنیم.
الف: فراهم نمودن فرصتهای جدید برای افراد؛ اگر میخواهید تفکر خلاق را در خویشتن بارور نمائید و یا علاقمند به شکوفایی استعدادهای کودکان هستید، تجارب خود را به موارد به خصوصی مانند آموزش در مدارس محدود نکنید.
ب: توجه به تواناییهای متفاوت و ناهمگون افراد؛ به این نکته توجه داشته باشید که هر فرد دارای استعدادهای ویژه و مخصوص به خود میباشد، لذا نباید انتظار داشت که افراد، موضوعات مختلف را بصورت یکسان یاد بگیرند.
ج: تشویق و تقویت رفتارهای موفقیت آمیز؛ شما میتوانید رفتارهای موفقیتآمیز دیگران و یا خود را مورد تشویق قرار داده باعث نیرومندی آن رفتار گردید.[10] در نتیجه "تفکر خلاق" بارور خواهد شد.
منابع برای مطالعه بیشتر
1.هنر و علم خلاقیت، جورجاف نلر، ترجمة سید علی اصفر مسدد، دانشگاه شیراز، 1369.
2. روانشناسی خلاقیت، ماکسول مالتز، ترجمة مهدی قراغهچی، شباهنگ، 1368.
3. خلاقیت و نوآوری در انسانها و سازمانها، تیمور آقایی فیشانی، ترمه، 1377.
4. دین فرانیس جونیپر، مشکل گشای خلاق، اشرف اعزازی، 1378.
5. دکتر افضل السادات حسینی، ماهیت خلاقیت و شیوه های پرورش آن، آستان قدس رضوی، 1378.
6. جولیا کامرون، بازیابی خلاقیت، گیتی خوشدل، پیکان، 1379.
7. دکترئی، پالتورنس،استعدادها و مهارتهای خلاقیت، حسن قاسمزاده، دنیاینو، 1372.
8. دوریسجی شل کراس، آموزش رفتار خلاق و استعدادهای درخشان، مجتبی جوادیان، آستان قدس رضوی، 1369.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . دین فرانیس جونپیر، مشگل گشای خلاق، ترجمة اشرف اعزازی، ققنوس، 1376، ص5.
[2] . gayue, the coaditious of learniuq, new york,1977, paqe 165.
[3] . دکتر علی اکبر سیف،روانشناس پرورشی، آگاه، 1370، فصل19.
[4] . دکتر تیمور آقایی فیشانی، خلاقیت و نوآوری در انسانها و سازمانها، ترجمة 1377، ص 77.
[5] . همان،ص79.
[6] . دکتر علی اکبر سیف، همان، ص547.
[7] . جورج اف.نلر، هنر و علم خلاقیت، ترجمة دکتر سید علی اصغر مسدد، 1369، فصل4.
[8] . دین فرانسیس، همان، ص80 78.
[9] . دکتر علی سیف، همان.
[10] . جرجاف، همان، ص99.