با کسانی که ایجاد مزاحمت ناموسی می کنند چگونه باید برخورد کرد؟

امر به معروف و نهی از منکر از اصول عملی اسلام بوده و در قرآن مجید مورد صراحت و تاکید واقع شده و همچنین در روایات و احادیث معصومین علیهم السلام نیز بسیار مورد تاکید قرار گرفته به طوریکه به قول شهید ثانی این روایات و کثرت آنها کمر آدمی را می شکند.[1] امر به معروف و نهی از منکر از اهداف مهم و اصلی انبیاء بوده است. از این راه کارهای خوب در جامعه شیوع پیدا می کند و منکرات و پلیدی ها از جامعه زدوده می شود و در سایة آن رحمت و برکات حضرت منان بر بندگانش نازل می شود و این اصل است که از آن به ستون واجبات یاد می کنند.[2] قرآن کریم در دوازده آیه[3] به صراحت به این موضوع پرداخته و مومنان را بدان فرا خوانده است، (باید از میان شما گروهی دعوت به نیکی کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آنها رستگارانند.)[4]
در روایات نیز این مسأله بسیار مورد تاکید بوده است امام باقر علیه السلام در این باره می فرمایند: (با امر به معروف و نهی از منکر است که سایر دستورات و واجبات زنده می شود و راه ها ایمن می گردند و کسب ها حلال می شود زمین آباد می شود و مظالم به صاحبان اصلی برگردانده می شود از دشمنان انتقام گرفته می شود و کارها روبراه می شود.)[5] و حضرت امیر علیه السلام در روایتی آنرا از جهاد نیز بالاتر شمرده و در کلامی بسیار زیبا فرموده اند: (تمام اعمال نیک حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر همچون قطره ای در مقابل دریای پهناور است.)[6]
حضرت امام خمینی (ره) نیز در این مورد فرموده اند: امر به معروف و نهی از منکر از اموری است که بر همه واجب است[7] و نهی از منکر اختصاص به روحانی ندارد مال همه است.[8]
مقام معظم رهبری نیز آنرا مورد تاکید قرار داده و فرموده اند: نهی از منکر کنید این واجب است،‌ امر به معروف و نهی از منکر هم مسئولیت شرعی و هم مسئولیت انقلابی و سیاسی شماست... امر به معروف هم مثل نماز واجب است.... و اگر امر به معروف و نهی از منکر در مقیاس وسیع و عمومی انجام شود حتی از جهاد بالاتر است... [9]
در احادیث معصومین علیهم السلام بر ترک امر به معروف و نهی از منکر عواقب و کیفرهایی نیز گفته شده که باز ارزش آنرا می رساند. حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرموده اند: چگونه بر شما می گذرد زمانی که زنانتان فاسد و آلوده شدند و جوانانتان به طرف فسق و فجور روی آوردند، این مصایب و بدبختی ها هنگامی پیش می آید که شما امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنید[10]... خداوند بزرگ غضبناک است از مومن ضعیفی که دین ندارد.... و آن کسی است که نهی از منکر نمی کند.[11]
بگذریم که هر چه قدر از اهمیت و ارزش آن بنویسیم باز کم خواهد بود و اما چون هر تکلیفی و هر واجبی در اسلام شرایطی دارد به شرایط این امر مهم می پردازیم تا روشن گردد که با اجتماع چه امور و شرایطی بر انسان واجب می شود و مصلحت و غرضی که شارع مقدس از آن دارد حاصل می شود. فقهاء عموماً برای آن 4 شرط به شرح ذیل ذکر می کنند:
1. علم و معرفت: یعنی آمر و ناهی معروف و منکر را بشناسد و بداند که آنچه شخص مکلف به جا نمی آورد واجب است انجام دهد و آنچه به جا می آورد باید ترک کند و بنابراین بر کس که معروف و منکر را نمی شناسد واجب نیست.
2. احتمال تاثیر: یعنی احتمال دهد که امر و نهی او تاثیر می کند، پس اگر احتمال عقلایی دهد یا بداند که تاثیر نمی کند واجب نخواهد بود چرا که هر حکمی مصلحتی دارد و مصلحت امر به معروف و نهی از منکر نیز این است که شخص خاطی به سخن یا عمل ما ترتیب اثر دهد.[12] البته ممکن است امر به معروف و نهی از منکر اثر فوری داشته باشد یا غیر فوری، کامل یا ناقص[13] و این اشتباه بزرگی است که ما فکر می کنیم باید اثرش همان لحظه معلوم گردد و انسان با چشم خود مشاهده نماید چرا که حتی امر و نهی انبیاء الهی نیز جز در موارد استثنایی به زودی معلوم نمی گردید آنها سالها امر به معروف و نهی از منکر می کردند و خون دل‌ها می خوردند تا می توانستند جمعی را اصلاح نمایند و جلو منکرات را به طور نسبی بگیرند.[14]
در حقیقت شما با تذکر خویش یک لحظه جلو گناه انسان گناهکار را گرفته ای و همین مقدار اثر کافی است. به علاوه او احساس می کرد که کسی مزاحمش نیست ولی با تذکر شما سعی می کند دیگر گناهش را وسعت نبخشد و اگر این نهی از منکر شما ادامه پیدا کند او از گناه منصرف خواهد شد.[15] حضرت امام (ره)، نیز فرموده اند: اگر یک نفر خلاف کرد 20 نفر از شما رفت گفت نکن این کار صحیح نیست تحت تاثیر قرار می گیرد.[16]
3. نبودن ضرر: یعنی در امر و نهی او مفسده و ضرری نباشد، پس اگر بداند یا خوف این باشد که امر و نهی او ضرر جانی یا عرضی و آبرویی یا مالی قابل توجه نسبت به او یا بعضی از مومنین می رساند واجب نیست ولی اگر معروف و منکر از اموری باشد که شارع مقدس اسلام اهمیت زیادی به آن می دهد مانند حفظ اسلام و قرآن و استقلال ممالک اسلامی یا حفظ احکام ضروری اسلام باید اعتنا به ضرر نکند و با بذل جان و مال در حفظ آن بکوشد.[17]
4. اصرار متخلف: یعنی شخص خاطی خودش نادم و پشیمان نشده باشد و آمر و ناهی بداند یا اطمینان داشته باشد که آن شخص بنا دارد که گناه خود را تکرار کند پس اگر بداند یا گمان کند یا احتمال عقلایی دهد که تکرار نمی کند و پشیمان شده واجب نیست.
با اجتماع این شرایط چهارگانه امر و نهی واجب می شود و انسان باید ساکت ننشیند و به تکلیف خویش عمل کند البته برای امر به معروف و نهی از منکر مراتبی است و جائز نیست با حاصل شدن مقصود از مرتبة پائین به مراتب بالاتر عمل شود.
بدین ترتیب که می توان ابتدا با شخص طوری عمل کرد که بفهمد برای ارتکاب او به معصیت، این برخورد با او شده است مثلا از او روی بر گرداند و ترک مراوده کرد به نحوی که معلوم شود همة‌ این ها و این برخوردها برای آن است که او ترک معصیت کند و آنرا دیگر تکرار ننماید، اگر موثر واقع نشد، امر و نهی لسانی کند و سعی کند که با موعظه و نصیحت و مصلحت خواهی شخص را به ترک گناه وادارد ولی اگر باز تاثیر نداشت می تواند با تشدید در گفتار و تهدید بر مخالفت، او را وادار بر ترک نماید در این مرتبه بایست از دروغ و فحش و اهانت پرهیز نماید و اگر باز شخص گناهکار ترک معصیت نکرد، چاره ای جز توسل به زور و جبر نمی ماند، و اینکه خاطی با کتک و زور ادب می شود که احتیاط لازم در این مرتبه این است که از مجتهد جامع الشرایط اجازه گرفته شود.[18] در این مرحله در زمان حاضر هیچ کس بدون اجازه حق اقدام ندارد و باید مسأله را از طریق مراجع انتظامی و قضایی دنبال کرد.
در این باره مقام معظم رهبری فرموده‌اند: در جامعه اسلامی تکلیف عامة مردم امر به معروف و نهی از منکر با لسان است اما اگر کار به برخورد بکشد آن دیگر به عهدة مسئولین است که باید وارد میدان شوند و آنها این کار را بکنند.[19] نیز حضرت امام(ره) فرموده اند: در چنین مواردی باید بروید دنبالش که آقا چرا؟ لازم نیست کتک کاری کنید مواخذه کنید.‌[20]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام خمینی (ره)، نشر آثار امام خمینی (ره).
2. امر به معروف و نهی از منکر، از آقای حسین نصری، مترجم محمد اشتهاردی، از انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم.
3. بهشت جوانان، اسدالله محمدی نیا، نشر سبط اکبر، چاپ چهاردهم، زمستان 1381.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] .مطهری، مرتضی، ده گفتار، نشر صدرا، چاپ هفتم، پاییز 1371، ص67.
[2] . محمدی نیا، اسد الله، بهشت جوانان، نشر، سبط اکبر، چاپ چهاردهم، زمستان 1381، ص501.
[3] . همان، ص 502.
[4] . آل عمران، آیة 104.
[5] . فروع کافی، ج 5، ص 55.
[6] . نهج البلاغه، فیض، قصار 366.
[7] . موسوی الخمینی، روح الله، صحیفه نور، نشر، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول، 1369، جلد 1، صفحه،84.
[8] . همان.
[9] . خاتمی، احمد، رسالت خواص و عبرت های عاشورا، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ پنجم، پاییز 1377، ص 283.
[10] .عاملی، وسائل الشیعه، نشر اسلامی، چاپ پنجم 1363، جلد11، ص396.
[11] . کلینی، اصول کافلی، تهران، دارلکتب اسلامیه، چاپ چهارم 1365 ج5 ص59.
[12] . ده گفتار، ص 90 و 91.
[13] . رساله آیت الله مکارم شیرازی، ص 474.
[14] . بهشت جوانان، ص 503.
[15] . همان.
[16] . صحیفة نور، ج 8، ص 60.
[17] . رسالة آیت الله مکارم و آیت الله لنکرانی.
[18] . همان.
[19] . صحیفة نور، ج 8، ص 60.
[20] . رسالت خواص، ص 284.