آیا ائمه علیهم السلام از خود اثر مدونی بر جای گذاشته اند و از آن آثار چقدر بر جای مانده است؟

در ابتدا باید دانست که حدیث نزد شیعه از ویژگی هایی برخوردار بوده که سبب امتیازش از حدیث نزد اهل سنت شده است، که به طور اختصار آن را چنین می توان توصیف کرد:
1. دایره حدیث و معارف نزد شیعه فراتر از اهل سنت است، زیرا شیعیان براساس آموخته های خویش از کتاب و سنت پیامبر، بر این باورند، که عدد معصومان چهارده تن است و قول فعل و تقریر (تأیید عمل افراد) آنان به یک میزان، از اعتبار و حجّیت برخوردار است بر همین اساس است که دورة دسترسی به معصوم، نزد شیعه تا پایان قرن سوم ادامه دارد با آنکه بر اساس اعتقاد اهل سنت با رحلت رسول اکرم(ص) دسترسی به معصوم از بین می رود.
2. نزد شیعیان هیچگاه کتابت و نشر حدیث متوقف نگشت، براساس تعلیم پیامبر و عترت او، در همه دوره ها کتابت حدیث رواج داشته و امامان معصوم خود نیز در این امر پیشگام بوده و یاران خود را بدان وا می داشتند.

3. شیعیان از همان ابتداء تلاش کردند که کتب و مجموعه های معاریف و حدیثی را با سلسله ی اسناد نگه داری کنند، گاه می شد که شکنجه های زیادی را برای حفظ کتب و احادیث ائمه تحمل می کردند. که در تاریخ به نام ابن ابی عمیر، محمد بن یونس بن عبدالرحمان و.... در این زمینه برمی خوریم.[1]
بعد از نکات پیش گفته پاسخ را در سه بخش بیان می داریم:
الف) آیا اهل بیت (ع) اثر مکتوبی (نامه، کتاب و...) از خود بر جای گذاشته اند؟ در جواب باید گفت کتاب هایی به اهل بیت منسوب است:
1. برخی در دسترس ما نیست ( مانند خیلی از کتاب هایی که در بخش دوم نامبرده می شود).
2. برخی نسبت آن قطعی و در دسترس است، مانند نهج البلاغه و صحیفه سجادیه، و روایاتی که در جوامع روایی با سند نقل شده است که نسبت به ائمه قطعی است در مجموع، ولی تک تک روایات آن از نظر سندی به سه دسته تقسیم می شوند:
1/2 روایات متواتره که بسیار اندک است
2/2 روایات آحاد معتبر که در فقه معتبر است ولی در معارف دین علم آور نیست.
3/2 روایات جعلی و ضعیف.
3. برخی نیز مشکوک است مانند تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع) فقه الرضا (ع) منسوب به امام هشتم (ع) و...
ب) مجموعه آثاری که از اولیای دین برای ما باقی مانده است چه قدر است و در چه کتابی آمده است؟ پاسخ این است، که آثار ائمه (ع) سه مرحله را پشت سر گذاشته است.
1. دوران حضور ائمه (ع) :
که فقط به برخی دوره ها اشاره می شود:
1/1. دوران علی (ع) : اولین کتاب حضرت (ع) تفسیر قرآن است[2] دومین کتاب (کتاب السنن والقضایا والاحکام.) که ابواب مختلف فقهی در آن گرد آمده است.[3] سومین کتاب، کتاب جامعه، و یا کتاب علی (ع) است.[4] صحیفه علی (ع) کتابی دیگر است که حجم آن کمتر از کتاب علی و الجامعه می باشد.[5]و هیچ کدام از کتاب ها اکنون در دست نیست. عهدنامه مالک اشتر یکی دیگر از کتب آن حضرت به شمار می رود، به جز این ها نامه های دیگر حضرت به والیان و عاملان را نیز باید در شمار همین مکتوبات آورد.[6] که بیشتر این ها در نهج البلاغه و مستدرک آن نهج الصباغه آمده است و همچنین کتاب های دیگری که توسط شاگردان حضرت جمع آوری شده، چون (جاثلیق) از سلمان فارسی علیهما السلام الخطبه از ابوذر، و کتاب قضاوت های علمی علیه السّلام و کتاب تفسیر توسط عبدالبربن عباس، صحیفة مناسک حج توسط جابربن عبدالله انصاری و کتاب تفسیر از میثم تمّار و...[7]؛
2/1. دوران امام حسن و امام حسین در این دوره به جهت حاکمیّت معاویه، مجالی برای کتابت حدیث وجود نداشت آن چه می توان نام برد خطبه های حضرت در منا، نامه های امام حسین (ع) به اهل کوفه، مسلم بن عقیل، بنی هاشم، بزرگان بصره از کتاب های این دوره است.[8]
3/1. دوران امام سجاد (ع): امام سجاد (ع) هنگام شهادت، صندوقی را نزد امام باقر (ع) به ودیعت نهاد که در آن کتب بسیار بود.[9] یکی از آن ها صحیفه سجادیه است.[10] دومی مناسک الحج، و سومی رساله حقوق است، که جامعه آداب سلوک فردی و اجتماعی است، چهارمی، (صحیفه الزهد) پنجمی، (الجامع فی الفقه) ششمی، کتاب (حدیث) و هفتمی (کتاب علی بن الحسین) و کتاب های عدیده ای که شاگردان حضرت تألیف نموده اند.[11]
از قبیل، تفسیر القرآن، نسخه احادیث، صحیفة احادیث، رسالته الی سعد الاسکاف، (کتابی که زراره روایت کرده و کتابی دیگر که عبدالمؤمن بن القاسم آن را نقل کرده است[12] این ها غیر از کتاب هایی است که توسط شاگردان حضرت تألیف و جمع آوری شده است.[13]
4/1. دوران امام صادق (ع): رساله ها و کتب بسیاری از حضرت نقل شده، یا به ایشان منسوب است مانند (الا هلیلجة فی التوحید) و کتاب (التوحید) و رسالة (اهوازیه) و (رسالة فی الغنائم) و (رسالة فی وجوه معایش العباد) و (الجعفریات) و (نثر الدر) صحیفه ای است در کلمات قصار و رسائلی که جا بر بن حیان از حضرت روایت کرده و تا پانصد عدد شمارش شده است. و هم چنین ائمه ی دیگر.
2. دوره ی جمع و تبویب:
این دوره با آغاز غیبت صغرا شروع می شود و تا دوره صفویه تداوم می یابد، در نگاه کلی می توان این دوره را با دو مشخصه شناخت:
تدوین کتب اربعه؛ تدوین کتب دعا و زیارات.

یکم. کتب اربعه: که عبارت است از:
1. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م 329 ق) که دارای هشت جلد است و مجموعاً دارای 16199 حدیث می باشد. [14]
2. من لا یحضره الفقیه: شیخ صدوق ابوجعفر، محمد بن علی (306 - 381 ق) که در چهار جلد به طبع رسیده بیشتر روایات آن فقهی است و مجموع روایات آن 5901 روایت می باشد.[15]
3. تهذیب الاحکام: شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن (م 460)؛ این کتاب در ده جلد چاپ شده و مشتمل بر 1359 حدیث می باشد.
4. الاستبصار: که این هم از شیخ طوسی است، روایت های اسبصار 5511 در 925 باب می باشد، این کتاب در چهار جلد منتشر شده است.[16]
دوم. کتب دعا و زیارت: مانند اقبال سید بن طاووس و هم چنین مهج الدعوات و منهج العبادات، و جمال الاسبوع، فلاح السائل، فتح الابواب، مصباح الزائر، اسرار الصلاة، اسرار الدعوات، و...[17]
3. دوره تدوین مجموعه های حدیث:
این دوره را می توان با دو مشخصه کلی معرفی کرد، الف: گرد آوری مجموعه ها حدیثی مانند:
1. الوافی، محمد محسن فیض کاشانی (م 1091 ق) در چهارده کتاب[18]
2. النوادر فی جمع الاحادیث: این اثر دارای 7 کتاب و 105 باب است - مؤلف فیض کاشانی
3. وسائل الشیعه: محمد بن حسن الحر العاملی (م 1104) در 20 و گاهی در 30 جلد چاپ شده است مجموع روایات آن 35868 حدیث می باشد، که مرجعی است برای همه مجتهدین و محققین
4. بحار الانوار: بزرگترین مجموعه حدیثی شیعه، و مجلدات آن بر حسب چاپ های جدید 110 جلد است و مؤلف آن محمد باقر مجلسی (م 1111ق) از بزرگان حدیث شیعه است.
5. عوالم العلوم، از عبدالله بحرانی اصفهانی (م قرن 12) 23 جلد.
6 . مستدرک الوسائل: اثر میرزا حسن نوری (1320) در 20 جلد، این مجموعه حاوی 23129 حدیث می باشد.[19]
این نکته را هم اضافه کنیم که در تاریخ معاصر تشیّع نیز کارهای ارزشمند، بجا و مناسبی به صورت فردی و گروهی در خدمت به معارف و گفته های اهلبیت آغاز شده که می شود به آن ها اشاره می شود :
1. معجم نویسی و راهنما سازی؛
2. تصحیح و تحقیق؛
3 . سند نویسی؛
4. گزیده نویسی؛
5. واحد سازی کتب و مجموعه های حدیثی؛
6 . پالایش احادیث؛
7 . رایانه در خدمت حدیث[21] در نتیجه ائمه اطهار آثار و معارف زیادی در موضوعات مختلف، در در نتیجه ائمه اطهار آثار و معارف زیادی در موضوعات مختلف، در مجموعه هایی در دسترس به یادگار گذاشته اند.
منابع جهت مطالعه بیشتر
1. مجله علوم حدیث، سید احمد میر عمادی، ص 273 281 شماره ی 2
2. آشنایی با متون حدیث، مهدی مهریزی - بخش دو ص 37 140.
3. سیر حدیث در اسلام سید احمد میرخانی تمام کتاب.
4. علم الحدیث، کاظم مدیر شانه چی، ص 70 100.م مدیر شانه چی، ص 70 100.
پی نوشت ها:
[1] . کشی، رجال کشی، (قم ، جامعه مدرسین) ص 326 شماره 878.
[2] . شرف الدین، المراجعات ص 305 306.
[3] . آغا بزرگ تهرانی، الذریعه (المکتبة الاسلامیة تهران) ج 2، ص 159.
[4] . اعیان الشیعه ج1، ص 93.
[5] . سید محمد رضا حسین، تدوین السنه (کتب الاعلام الاسلامی) ، ص 52.
[6] . نهج البلاغه.
[7] . مهدی مهریزی، آشنایی با متون حدیث (مرکز جهانی علوم اسلامی ، اول، 1377) ص 63 64.
[8] . معهد تحقیقات باقرالعلوم، موسوعة کلمات الامام الحسین (ع) (قم دارالمعروف، 1415 ق) ص 314 315.
[9] . محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، (دار احیاء التراث العربی) ج 26 ص 212.
[10] . الذریعه (پیشین) ج 15، ص 18 19.
[11] . آشنایی با متون حدیث (پیشین) ص 66 67.
[12] . المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار، ج 1، ص 38.
[13] . دائرة المعارف القرن العشرین، ج 3، ص 109. ر. ک : آشنایی با متن حدیث (پیشین) ص 71 72.
[14] . کاظم مدیر شانه چی، علم الحدیث (قم، دفتر انتشارات اسلامی چاپ سوم)، ص 77.
[15] . همان، ص 78.
[16] . آشنایی با متون حدیث (پیشین) ، ص 99 101.
[17] . الذریعه، ج 6، ص 229 230.
[18] . الذریعه، ج 6، ص 229 230.
[19] . آشنایی با متون حدیث (پیشین) ، ص 112 - 122.
[20] . مرکز تفسیر القرآن فی الحوزة العلمیة، نخبة التفاسیر ج1، ص 5.
[21] . مجله حوزه ش 13، ص 164. ش 14، ص 161 و مجله نور علم ش 22، ص 135.
w3.hadith.net