(1)همان طور که میدانید، ازدواج شرعی در اسلام دو صورت دارد: أ. ازدواج دائم و مادام العمر: یعنی زن و مرد تصمیم گرفته باشند تا زمانی که در قید حیاتند، زندگی مشترک داشته باشند که البتّه اصل در ازدواج هم دوام است. ب. ازدواج موقّت و محدود به زمانی خاص: مصالح ازدواج موقّت بسیار است که به برخی از آن ها میتوان پی برد; از جمله: 1. زن در ایام قاعدگی که در هر ماه، چندین روز را در بر میگیرد، به کلّی فاقد آمادگی برای مقاربت است; حال آن که مرد دائم این آمادگی را دارد. 2. زن در دوران بارداری و حتّی اغلب در دوران شیردهی نمیتواند آبستن شود; در صورتی که مرد، چه بسا خواهان فرزند دیگری باشد; افزون بر این که زن در این مدّت میل جنسی چندانی هم ندارد. 3. زن یا مرد ممکن است برای تحصیل علم، تجارت یا هر مقصود دیگری، مدتّی در شهر یا کشوری غیر از محلّ اقامت دائم خود مجبور به زندگی باشد. در این حال، شوهری که زنش به مسافرت رفته است یا مردی که خود در شهر یا کشور بیگانه زندگی میکند، نیاز به همسر دارد. 4. در ازدواج دائم، هزینه زندگی زن به عهده شوهر است و ممکن است مردی توان مالی برای پرداخت مخارج همسر را نداشته باشد. 5. ممکن است قوّتِ غریزه جنسی در مردی چنان باشد که با یک زن ارضا نشود; پس ازدواج موقّت، مصالح فراوانی دارد و هرگاه مرد یا زنی به هر دلیلی نتواند ازدواج دائم کند و فشار غریزه جنسی او نیز به حدّی باشد که عدم ارضای آن سبب ناهنجاری های جسمی یا روحی یا معصیت شود، ازدواج منقطع، یگانه راه چاره است. 6. در برهه ای از زمان، مصالح اجتماعی یا فردیِ جامعه یا شخص ایجاب کند که تکثیر نفوس، آهنگ سریع تری بگیرد در این صورت، اگر هر مردی به یک همسر بسنده کند، غرض پیشین حاصل نخواهد شد. 7. امکان دارد در بعضی مقاطع تاریخی، تعداد دختران و زنانِ آماده ازدواج جامعه بیش از تعداد مردان باشد. در چنین مواردی، منع تعدّد زوج ها نتیجه ای جز رواج فحشا و دیگر مفاسد اجتماعی مترتّب بر آن نخواهد داشت و در حقیقت، حقّ ازدواج برخی از زنان پایمال خواهد شد. با این حال، در اسلام هیچ گاه به مردی تکلیف نمیکنند که بیش از یک زن بگیرد و در عمل نیز از ظهور اسلام تا کنون، در همه جوامع، اکثریّت قریب به اتّفاق مردان (چه مسلمان و چه غیر مسلمان) تک همسر بوده اند و هستند; ولی به هرحال، واقع بینی، انصاف و تفاوت های زن و مرد اقتضا میکند که برای اوضاع و احوال خاص نیز چاره ای اندیشیده شود. در ضمن روشن شد که در این احکام، مسأله تبعیض جنسی و نفی حقوق زنان در میان نیست. با توجّه به مصالح ذکر شده (غیر از بند 4) و بعضی دیگر از فواید، ازدواج دائم به یک بار محدود نشده است; بلکه به مرد اجازه داده شده است که با قیود و شرایط خاصّی از جمله رعایت عدالت، در یک زمان تا چهار زنِ دائم هم داشته باشد. یادآوری این نکته بی فایده نیست که ما مدّعی نیستیم تمام حکمت های ازدواج موقّت و تعدّد زوجات (یا دیگر احکام الاهی) همین مواردی است که مامیفهمیم. چه بسا ده ها حکمت دیگر در این حکم باشد که ما از آن ها آگاهی نداریم. 1 ر.ک: محمّد تقی مصباح یزدی، جزوه حقوق و سیاست در قرآن، درس 209.
چرا در اسلام ازدواج موقّت و تعدّد زوج ها تجویز شده؟ آیا اینها تبعیض و خلاف حقوق زن نیست؟
(1)همان طور که میدانید، ازدواج شرعی در اسلام دو صورت دارد:
أ. ازدواج دائم و مادام العمر: یعنی زن و مرد تصمیم گرفته باشند تا زمانی که در قید حیاتند، زندگی مشترک داشته باشند که البتّه اصل در ازدواج هم دوام است.
ب. ازدواج موقّت و محدود به زمانی خاص: مصالح ازدواج موقّت بسیار است که به برخی از آن ها میتوان پی برد; از جمله:
1. زن در ایام قاعدگی که در هر ماه، چندین روز را در بر میگیرد، به کلّی فاقد آمادگی برای مقاربت است; حال آن که مرد دائم این آمادگی را دارد.
2. زن در دوران بارداری و حتّی اغلب در دوران شیردهی نمیتواند آبستن شود; در صورتی که مرد، چه بسا خواهان فرزند دیگری باشد; افزون بر این که زن در این مدّت میل جنسی چندانی هم ندارد.
3. زن یا مرد ممکن است برای تحصیل علم، تجارت یا هر مقصود دیگری، مدتّی در شهر یا کشوری غیر از محلّ اقامت دائم خود مجبور به زندگی باشد. در این حال، شوهری که زنش به مسافرت رفته است یا مردی که خود در شهر یا کشور بیگانه زندگی میکند، نیاز به همسر دارد.
4. در ازدواج دائم، هزینه زندگی زن به عهده شوهر است و ممکن است مردی توان مالی برای پرداخت مخارج همسر را نداشته باشد.
5. ممکن است قوّتِ غریزه جنسی در مردی چنان باشد که با یک زن ارضا نشود; پس ازدواج موقّت، مصالح فراوانی دارد و هرگاه مرد یا زنی به هر دلیلی نتواند ازدواج دائم کند و فشار غریزه جنسی او نیز به حدّی باشد که عدم ارضای آن سبب ناهنجاری های جسمی یا روحی یا معصیت شود، ازدواج منقطع، یگانه راه چاره است.
6. در برهه ای از زمان، مصالح اجتماعی یا فردیِ جامعه یا شخص ایجاب کند که تکثیر نفوس، آهنگ سریع تری بگیرد در این صورت، اگر هر مردی به یک همسر بسنده کند، غرض پیشین حاصل نخواهد شد.
7. امکان دارد در بعضی مقاطع تاریخی، تعداد دختران و زنانِ آماده ازدواج جامعه بیش از تعداد مردان باشد. در چنین مواردی، منع تعدّد زوج ها نتیجه ای جز رواج فحشا و دیگر مفاسد اجتماعی مترتّب بر آن نخواهد داشت و در حقیقت، حقّ ازدواج برخی از زنان پایمال خواهد شد. با این حال، در اسلام هیچ گاه به مردی تکلیف نمیکنند که بیش از یک زن بگیرد و در عمل نیز از ظهور اسلام تا کنون، در همه جوامع، اکثریّت قریب به اتّفاق مردان (چه مسلمان و چه غیر مسلمان) تک همسر بوده اند و هستند; ولی به هرحال، واقع بینی، انصاف و تفاوت های زن و مرد اقتضا میکند که برای اوضاع و احوال خاص نیز چاره ای اندیشیده شود. در ضمن روشن شد که در این احکام، مسأله تبعیض جنسی و نفی حقوق زنان در میان نیست.
با توجّه به مصالح ذکر شده (غیر از بند 4) و بعضی دیگر از فواید، ازدواج دائم به یک بار محدود نشده است; بلکه به مرد اجازه داده شده است که با قیود و شرایط خاصّی از جمله رعایت عدالت، در یک زمان تا چهار زنِ دائم هم داشته باشد.
یادآوری این نکته بی فایده نیست که ما مدّعی نیستیم تمام حکمت های ازدواج موقّت و تعدّد زوجات (یا دیگر احکام الاهی) همین مواردی است که مامیفهمیم. چه بسا ده ها حکمت دیگر در این حکم باشد که ما از آن ها آگاهی نداریم.
1 ر.ک: محمّد تقی مصباح یزدی، جزوه حقوق و سیاست در قرآن، درس 209.
- [سایر] شرط تعدّد زوج ها در اسلام چیست؟
- [سایر] آیا اسلام با تجویز چند همسری عواطف و احساسات زنان را نا دیده نگرفته است؟
- [آیت الله صافی گلپایگانی] در بین مردم مسلمان رسم است که قبل از جاری شدن صیغه دائم بین زوج و زوجه، صیغه محرمیت جاری میشود. آیا در هنگام جاریشدن صیغه دائم، بخشش مدت باقیمانده صیغه محرمیت و موقت از طرف زوج واجب است یا خیر؟
- [آیت الله بهجت] آیا نحوه ازدواج موقت با زن مسلمان و غیر مسلمان متفاوت است؟ اگر زن و مرد از دو جای متفاوت و با زبان مختلف باشند، نحوه جاری ساختن صیغه موقت چگونه است؟
- [سایر] آیا تجویز ازدواج موقت، ترویج هوسرانی و مخالف حفظ نظام خانواده نیست؟
- [سایر] به نظر شما تعدد زوجات سبب بی احترامی به زن و تضیع حقوق و شئون او نیست؟
- [سایر] به نظر شما تعدد زوجات سبب بی احترامی به زن و تضیع حقوق و شئون او نیست؟
- [سایر] آیا فقه اسلام، بین قصاص زن و مرد تبعیض قایل شده است؟
- [سایر] آیا تجویز ازدواج موقت، ترویج هوسرانی و مخالف حفظ نظام خانواده نیست؟
- [آیت الله بهجت] کسی صیغه ی طلاق را به وکالت از زوج اجرا کرده و پس از آن زن اعلام نموده که طلاق در طهر مواقعه واقع شده و مجری صیغه دوباره آن را در طهر دیگری بخواند، آیا طلاق دوّم صحیح است؟
- [آیت الله اردبیلی] زن مسلمان نمیتواند به عقد کافر درآید، مرد مسلمان هم نمیتواند با زنهای کافر غیر اهل کتاب یهودی، مسیحی و زرتشتی ازدواج کند، ولی ازدواج دائم یا موقّت با زنهای اهل کتاب مانعی ندارد؛ البته چنانچه مردی همسر مسلمان داشته باشد، بدون اجازه او نمیتواند با زن کتابی ازدواج نماید مگر آن که او را متعه نماید و مدّت ازدواجش بسیار کوتاه باشد.
- [آیت الله سبحانی] زن مسلمان نمی تواند به عقد کافر درآید ولی مرد مسلمان می تواند با زن های کافر به طور موقت ازدواج کند.
- [آیت الله سبحانی] زن مسلمان نمی تواند به عقد کافر درآید ولی مرد مسلمان می تواند با زن های کافر به طور موقت ازدواج کند.
- [آیت الله بهجت] زن مسلمان، نمیتواند با مرد غیر مسلمان ازدواج نماید و مرد مسلمان هم نمیتواند با زنان کافری که اهل کتاب نیستند، ازدواج کند، ولی با زنانی که یهودی و یا نصرانی باشند، موقتاً بهصورت صیغه میتواند ازدواج نماید.
- [آیت الله وحید خراسانی] زن مسلمان نمی تواند به عقد کافر در اید و مرد مسلمان هم نمی تواند با زنهای کافره غیر اهل کتاب ازدواج کند ولی متعه کردن زنهای اهل کتاب یعنی یهود و نصاری مانعی ندارد و بنابر احتیاط مستحب ازدواج دایم با انها ننماید ولی نمی تواند با زن های اهل کتاب بدون رضایت زن مسلمان خود ازدواج دایم یا موقت نماید و بعضی از فرقه ها از قبیل خوارج و غلات و نواصب که خودرا مسلمان می دانند و در حکم کفارند مرد و زن مسلمان نمی توانند با انها به طور دایم یا موقت ازدواج نمایند
- [آیت الله سیستانی] زن مسلمان نمیتواند به عقد کافر در آید ، چه دائم باشد چه موقت ، چه کافر کتابی باشد چه غیر کتابی ، مرد مسلمان هم نمیتواند با زنهای کافره غیر اهل کتاب ازدواج کند ، ولی صیغه کردن زنهایی که یهودی یا نصرانی هستند مانعی ندارد ، و بنابر احتیاط لازم عقد دائمی با آنها ننماید ، و امّا زن مجوسیه بنابر احتیاط واجب حتی بطور موقت نیز نباید مسلمان با او ازدواج نماید ، و بعضی از فرق از قبیل نواصب که خود را مسلمان میدانند و در حکم کفّارند ، مرد و زن مسلمان نمیتوانند با آنها به طور دائم ، یا موقت ازدواج نمایند ، و همچنین مرتد .
- [آیت الله مکارم شیرازی] زن مسلمان نمی تواند به عقد کافر درآید، همچنین مرد مسلمان نمی تواند بنابر احتیاط با زن کافر ازدواج دائم کند ولی ازدواج موقت با زنان اهل کتاب مانند یهود و نصاری مانعی ندارد.
- [آیت الله علوی گرگانی] طلاق باید به صیغه عربی صحیح خوانده شود ودو مرد عادل آن را بشنوند و اگر خود شوهر بخواهد صیغه طلاق را بخواند واسم زن او مثلاً فاطمه باشد، باید بگوید: )زَوْجَتی فاطِمَُْ طالِقٌ( یعنی زن من فاطمه رهااست و اگر دیگریرا وکیل کند آن وکیل باید بگوید: )زَوْجَُْ مُوَکِّلی فاطِمَُْ طالِقٌ(.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . زن مسلمان نمی تواند به عقد کافر در آید، مرد مسلمان هم نمی تواند با زن کافره غیر اهل کتاب ازدواج نماید، ولی متعه کردن زن اهل کتاب مانند یهود و نصاری مانعی ندارد، بلکه جواز ازدواج آنان به طور دائم نیز خالی از قوت نیست، ولی در صورت تمکن از ازدواج با مسلمه کراهت شدیده دارد، بلکه در این صورت احتیاط ترک نشود.
- [آیت الله شبیری زنجانی] زن مسلمان نمیتواند به عقد مرد کافر درآید، مرد مسلمان هم نمیتواند با غیر اهل کتاب و مجوس ازدواج کند، نه به صورت ازدواج دائم و نه به صورت ازدواج موقّت و ظاهراً ازدواج دائم یا موقّت با زن یهودی و نصرانی باطل نیست؛ بلکه مکروه و مخالف احتیاط استحبابیست به ویژه ازدواج دائم. ازدواج با زن مجوسی به صورت دائم صحیح نیست و به صورت موقّت مکروه و مخالف احتیاط استحبابیست و در صورتی که مرد و زن کافر با یکدیگر ازدواج کنند و سپس شوهر مسلمان شود و زن وی بر دین مسیحیّت یا یهودیّت یا مجوسیّت باقی بماند ازدواج باطل نمیگردد. در مورد اسلام زن یا شوهر احکام چندی وجود دارد که در کتب مفصّل فقهی آمده است.