تنگدستی
فقر، نداشتن به قدر کفایت است.
سفارش قرآن درباره ازدواج و زن و فرزند چیست؟ آیا تنگدستی مانع ازدواج و عذری موجّه است و آیا انسان در برابر جوانان بی همسر وظیفه ای ندارد؟
(1)قرآن کریم بر همسر گرفتن و تشکیل خانواده تأکید دارد. در آیه 74 سوره فرقان، یکی از ویژگی های بندگان خاصّ خدای رحمان چنین معرّفی می‌شود: یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنِ.... و کسانی که میگویند: پروردگارا ! از همسران و فرزندانمان مایه روشنیِ چشم به ما عنایت فرما. طبق بیان این آیه شریفه، یکی از ویژگی های انسان های ممتاز و نمونه این است که از خدای متعالی، همسران و فرزندان خوب می‌خواهند. به عبارت دیگر، انسان پسندیده حق، کسی است که گذشته از صفت های نیک دیگری که دارد،(2) به امر خانواده و زن و فرزند خود، اهتمام می ورزد. در جای دیگر می‌فرماید: وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ وَ الصّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ....(3) مردان و زنانِ بی همسر و غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را همسر دهید. اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود، آنان را بی نیاز می‌سازد. یکی از نکته های بسیار مهمّی که از این آیه شریفه به دست می‌آید، این است که خداوند بزرگ با آوردن کلمه (أَنکِحُوا) به جای (إِنکِحُوا) دستور می‌فرماید: گذشته از ازدواج کردن که مطلوب و مستحب است، دختران و زنان بی شوهر را شوهر، و پسران و مردان بی زن را زن دهند. تعبیر (أَنکِحُوا) نظیر تعبیر (أَقِیمُوا) و (و لا تَحاضُّونَ) و (تَواصَوا بِالحَقِّ و تَوَاصَوا بِالصَّبْرِ) و مانند این ها است. در همه این موارد، قرآن نمی‌گوید ازدواج کنید، نماز بخوانید، به نیازمندان کمک کنید یا حق بگویید و صبر کنید; بلکه سفارش می‌کند که ازدواج، نماز، دستگیری از مستمندان و عمل به حق و صبر را احیا کرده، و رواج دهید و همدیگر را به این امور توصیه و تشویق کنید. به عبارت دیگر، هر فردی دو تکلیف دارد: یکی مسؤولیتِ عمل کردن به وظیفه، و دیگری مسؤولیتِ به عمل واداشتن دیگران. افزون بر این که هر مردی یا زنی باید ازدواج کند، لازم است در اندیشه مردان و زنان ازدواج نکرده هم باشد; یعنی بکوشد تا موانع ازدواج را از پیش پای آنان بردارد. این که بیش تر افراد جامعه ما، چنین احساس تکلیفی ندارند، ناشی از آن است که از توجّه به معنای دقیق و سفارش قرآن غفلت ورزیده اند. هر کسی وظیفه دارد که تا حدّ مقدور نگذارد مردِ بی زن و زنِ بی شوهر در جامعه وجود داشته باشد البتّه این کار را باید از درون محیط خانواده آغاز کرد; سپس به خویشاوندان، نزدیکان، دوستان و همسایگان رسید; آنگاه به سراغ افراد دیگر جامعه رفت. خداوند متعالی نیز به جهت تأکید بر مطلب می‌فرماید که تنگدست بودنِ مرد یا زن، مانع ازدواج نشود. نه مرد بگوید: من الآن پول ندارم و نمی‌توانم هزینه خانواده را فراهم کنم، و نه زن بگوید: این مرد از لحاظ مادّی در تنگنا است و من نمی‌توانم ی نمی‌خواهم همسر چنین مردی باشم. این گونه عذرها و بهانه جویی ها پذیرفته نیست. تربیت اسلامی اقتض می‌کند که مرد و زن به خداوند توکّل داشته باشند و در عین حال با تمام کوشش خود، برای به دست آوردن اسباب و وسایل زندگی از راهی مشروع بکوشند تا صاحب زندگی پاک و آبرومندی شوند. حال اگر اوضاع و احوال به قدری نامساعد است که نه فقط ازدواج دائم، بلکه ازدواج موقّت(4) و حتّی ازدواج با کنیز(5) وقتی کنیز وجود دارد نیز امکان پذیر نیست، باید عفت و پاکدامنی پیشه کرد و منتظر فرصتی شد تا زمینه ازدواج فراهم شود. قرآن در ادامه همان آیه إِنکاح، به این مطلب امر می‌فرماید: وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً حَتّی یُغْنِیَهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ.(6) و کسانی که امکانی برای ازدواج نمی‌یابند، باید پاکدامنی پیشه کنند تا خداوند از فضلِ خود آنان را بی نیاز سازد. به هر حال، اسلام کوشش های فراوانی کرده تا در جامعه، هیچ مردی بی زن، و هیچ زنی بدون شوهر نماند. 1. محمّد تقی مصباح یزدی، جزوه حقوق و سیاست در قرآن، درس 210. 2. در آیات پایانی سوره فرقان، ویژگی های (عباد الرّحمن) ذکر شده است. 3. نور (26)، 32. 4. نساء (4)، 24. 5. نساء(4)، 25. 6. نور (24)، 33.
(1)قرآن کریم بر همسر گرفتن و تشکیل خانواده تأکید دارد. در آیه 74 سوره فرقان، یکی از ویژگی های بندگان خاصّ خدای رحمان چنین معرّفی می‌شود: یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنِ.... و کسانی که میگویند: پروردگارا ! از همسران و فرزندانمان مایه روشنیِ چشم به ما عنایت فرما. طبق بیان این آیه شریفه، یکی از ویژگی های انسان های ممتاز و نمونه این است که از خدای متعالی، همسران و فرزندان خوب می‌خواهند. به عبارت دیگر، انسان پسندیده حق، کسی است که گذشته از صفت های نیک دیگری که دارد،(2) به امر خانواده و زن و فرزند خود، اهتمام می ورزد. در جای دیگر می‌فرماید: وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ وَ الصّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ....(3) مردان و زنانِ بی همسر و غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را همسر دهید. اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود، آنان را بی نیاز می‌سازد. یکی از نکته های بسیار مهمّی که از این آیه شریفه به دست می‌آید، این است که خداوند بزرگ با آوردن کلمه (أَنکِحُوا) به جای (إِنکِحُوا) دستور می‌فرماید: گذشته از ازدواج کردن که مطلوب و مستحب است، دختران و زنان بی شوهر را شوهر، و پسران و مردان بی زن را زن دهند. تعبیر (أَنکِحُوا) نظیر تعبیر (أَقِیمُوا) و (و لا تَحاضُّونَ) و (تَواصَوا بِالحَقِّ و تَوَاصَوا بِالصَّبْرِ) و مانند این ها است. در همه این موارد، قرآن نمی‌گوید ازدواج کنید، نماز بخوانید، به نیازمندان کمک کنید یا حق بگویید و صبر کنید; بلکه سفارش می‌کند که ازدواج، نماز، دستگیری از مستمندان و عمل به حق و صبر را احیا کرده، و رواج دهید و همدیگر را به این امور توصیه و تشویق کنید. به عبارت دیگر، هر فردی دو تکلیف دارد: یکی مسؤولیتِ عمل کردن به وظیفه، و دیگری مسؤولیتِ به عمل واداشتن دیگران. افزون بر این که هر مردی یا زنی باید ازدواج کند، لازم است در اندیشه مردان و زنان ازدواج نکرده هم باشد; یعنی بکوشد تا موانع ازدواج را از پیش پای آنان بردارد. این که بیش تر افراد جامعه ما، چنین احساس تکلیفی ندارند، ناشی از آن است که از توجّه به معنای دقیق و سفارش قرآن غفلت ورزیده اند. هر کسی وظیفه دارد که تا حدّ مقدور نگذارد مردِ بی زن و زنِ بی شوهر در جامعه وجود داشته باشد البتّه این کار را باید از درون محیط خانواده آغاز کرد; سپس به خویشاوندان، نزدیکان، دوستان و همسایگان رسید; آنگاه به سراغ افراد دیگر جامعه رفت. خداوند متعالی نیز به جهت تأکید بر مطلب می‌فرماید که تنگدست بودنِ مرد یا زن، مانع ازدواج نشود. نه مرد بگوید: من الآن پول ندارم و نمی‌توانم هزینه خانواده را فراهم کنم، و نه زن بگوید: این مرد از لحاظ مادّی در تنگنا است و من نمی‌توانم ی نمی‌خواهم همسر چنین مردی باشم. این گونه عذرها و بهانه جویی ها پذیرفته نیست. تربیت اسلامی اقتض می‌کند که مرد و زن به خداوند توکّل داشته باشند و در عین حال با تمام کوشش خود، برای به دست آوردن اسباب و وسایل زندگی از راهی مشروع بکوشند تا صاحب زندگی پاک و آبرومندی شوند. حال اگر اوضاع و احوال به قدری نامساعد است که نه فقط ازدواج دائم، بلکه ازدواج موقّت(4) و حتّی ازدواج با کنیز(5) وقتی کنیز وجود دارد نیز امکان پذیر نیست، باید عفت و پاکدامنی پیشه کرد و منتظر فرصتی شد تا زمینه ازدواج فراهم شود. قرآن در ادامه همان آیه إِنکاح، به این مطلب امر می‌فرماید: وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً حَتّی یُغْنِیَهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ.(6) و کسانی که امکانی برای ازدواج نمی‌یابند، باید پاکدامنی پیشه کنند تا خداوند از فضلِ خود آنان را بی نیاز سازد. به هر حال، اسلام کوشش های فراوانی کرده تا در جامعه، هیچ مردی بی زن، و هیچ زنی بدون شوهر نماند. 1. محمّد تقی مصباح یزدی، جزوه حقوق و سیاست در قرآن، درس 210. 2. در آیات پایانی سوره فرقان، ویژگی های (عباد الرّحمن) ذکر شده است. 3. نور (26)، 32. 4. نساء (4)، 24. 5. نساء(4)، 25. 6. نور (24)، 33.
عنوان سوال:
سفارش قرآن درباره ازدواج و زن و فرزند چیست؟ آیا تنگدستی مانع ازدواج و عذری موجّه است و آیا انسان در برابر جوانان بی همسر وظیفه ای ندارد؟
پاسخ:
(1)قرآن کریم بر همسر گرفتن و تشکیل خانواده تأکید دارد. در آیه 74 سوره فرقان، یکی از ویژگی های بندگان خاصّ خدای رحمان چنین معرّفی می‌شود:
یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنِ....
و کسانی که میگویند: پروردگارا ! از همسران و فرزندانمان مایه روشنیِ چشم به ما عنایت فرما.
طبق بیان این آیه شریفه، یکی از ویژگی های انسان های ممتاز و نمونه این است که از خدای متعالی، همسران و فرزندان خوب می‌خواهند. به عبارت دیگر، انسان پسندیده حق، کسی است که گذشته از صفت های نیک دیگری که دارد،(2) به امر خانواده و زن و فرزند خود، اهتمام می ورزد. در جای دیگر می‌فرماید:
وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ وَ الصّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ....(3)
مردان و زنانِ بی همسر و غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را همسر دهید. اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود، آنان را بی نیاز می‌سازد.
یکی از نکته های بسیار مهمّی که از این آیه شریفه به دست می‌آید، این است که خداوند بزرگ با آوردن کلمه (أَنکِحُوا) به جای (إِنکِحُوا) دستور می‌فرماید: گذشته از ازدواج کردن که مطلوب و مستحب است، دختران و زنان بی شوهر را شوهر، و پسران و مردان بی زن را زن دهند. تعبیر (أَنکِحُوا) نظیر تعبیر (أَقِیمُوا) و (و لا تَحاضُّونَ) و (تَواصَوا بِالحَقِّ و تَوَاصَوا بِالصَّبْرِ) و مانند این ها است. در همه این موارد، قرآن نمی‌گوید ازدواج کنید، نماز بخوانید، به نیازمندان کمک کنید یا حق بگویید و صبر کنید; بلکه سفارش می‌کند که ازدواج، نماز، دستگیری از مستمندان و عمل به حق و صبر را احیا کرده، و رواج دهید و همدیگر را به این امور توصیه و تشویق کنید. به عبارت دیگر، هر فردی دو تکلیف دارد: یکی مسؤولیتِ عمل کردن به وظیفه، و دیگری مسؤولیتِ به عمل واداشتن دیگران. افزون بر این که هر مردی یا زنی باید ازدواج کند، لازم است در اندیشه مردان و زنان ازدواج نکرده هم باشد; یعنی بکوشد تا موانع ازدواج را از پیش پای آنان بردارد. این که بیش تر افراد جامعه ما، چنین احساس تکلیفی ندارند، ناشی از آن است که از توجّه به معنای دقیق و سفارش قرآن غفلت ورزیده اند.
هر کسی وظیفه دارد که تا حدّ مقدور نگذارد مردِ بی زن و زنِ بی شوهر در جامعه وجود داشته باشد البتّه این کار را باید از درون محیط خانواده آغاز کرد; سپس به خویشاوندان، نزدیکان، دوستان و همسایگان رسید; آنگاه به سراغ افراد دیگر جامعه رفت. خداوند متعالی نیز به جهت تأکید بر مطلب می‌فرماید که تنگدست بودنِ مرد یا زن، مانع ازدواج نشود. نه مرد بگوید: من الآن پول ندارم و نمی‌توانم هزینه خانواده را فراهم کنم، و نه زن بگوید: این مرد از لحاظ مادّی در تنگنا است و من نمی‌توانم ی نمی‌خواهم همسر چنین مردی باشم. این گونه عذرها و بهانه جویی ها پذیرفته نیست.
تربیت اسلامی اقتض می‌کند که مرد و زن به خداوند توکّل داشته باشند و در عین حال با تمام کوشش خود، برای به دست آوردن اسباب و وسایل زندگی از راهی مشروع بکوشند تا صاحب زندگی پاک و آبرومندی شوند.
حال اگر اوضاع و احوال به قدری نامساعد است که نه فقط ازدواج دائم، بلکه ازدواج موقّت(4) و حتّی ازدواج با کنیز(5) وقتی کنیز وجود دارد نیز امکان پذیر نیست، باید عفت و پاکدامنی پیشه کرد و منتظر فرصتی شد تا زمینه ازدواج فراهم شود. قرآن در ادامه همان آیه إِنکاح، به این مطلب امر می‌فرماید:
وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً حَتّی یُغْنِیَهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ.(6)
و کسانی که امکانی برای ازدواج نمی‌یابند، باید پاکدامنی پیشه کنند تا خداوند از فضلِ خود آنان را بی نیاز سازد.
به هر حال، اسلام کوشش های فراوانی کرده تا در جامعه، هیچ مردی بی زن، و هیچ زنی بدون شوهر نماند.
1. محمّد تقی مصباح یزدی، جزوه حقوق و سیاست در قرآن، درس 210.
2. در آیات پایانی سوره فرقان، ویژگی های (عباد الرّحمن) ذکر شده است.
3. نور (26)، 32.
4. نساء (4)، 24.
5. نساء(4)، 25.
6. نور (24)، 33.
- [سایر] در قرآن، سفارش هایی درباره اخلاق زن آمده. مهمترین دستورهای قرآن به زنان چیست؟
- [آیت الله اردبیلی] وظیفه ما جوانان در این عصر در باب ازدواج چیست؟ زمانه طوری شده که توقعات بیش از حد و عدم توانایی مالی موجب می‌شود ما جوانان در گناه بیفتیم لطف کنید راهکاری برای ما جوانان ارائه بفرمایید.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] چنانچه مردی نفقه همسر خود را ندهد وظیفه زن چیست؟
- [آیت الله بهجت] آیا در عهد زن و فرزند، اذن همسر و پدر معتبر است؟
- [آیت الله بهجت] اگر کسی با زن کارمندی ازدواج کند، آیا پس از ازدواج می تواند از ادامه ی اشتغال زن مانع شود؟
- [آیت الله نوری همدانی] امروزه متأسفانه خانوادهها با قرار دادن مهریههای سنگین برای دختران خود مانع از ازدواج جوانان پسر و دختر میشوند. و این کار خانوادهها باعث می‌شود که جوانان پسر و دختر نتوانند با هم ازدواج کنند و در نتیجه به راه‌های گناه و خلاف شرع مقدّس اسلام کشیده شوند. ولی خانوادهها با قرار دادن مهریههای کم میتوانند این مانع را از جلوی پای جوانان بردارند تا آنها بتوانند ازدواج کنند اکنون با توجه به مطالب فوق خواهشمند است بیان فرمائید از نظر شرعی و فقهی قرار دادن مهریههای سنگین و زیاد چه صورتی دارد؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] با توجه به مساله 2031 رساله که اشاره دارد هرگاه پدر از قسم خوردن فرزند (در هر سن و سالی که باشد) جلوگیری کند یا شوهر از قسم خوردن زن مانع شود قسم آنان صحیح نیست،آیا منظور از فرزند در هر سن و سالی، حتی بعد از بلوغ فرزند و ازدواج و تشکیل زندگی مستقل را نیز شامل می شود.
- [آیت الله مکارم شیرازی] آیا پدر می تواند یادگرفتن قرآن را بر فرزند واجب نماید و اگر بگوید: من راضی نیستم که در این مسأله کوتاهی نمایی، وظیفه فرزند چیست؟
- [آیت الله مظاهری] آیا پدر می تواند یادگرفتن قرآن را بر فرزند واجب نماید و اگر بگوید: من راضی نیستم که در این مسأله کوتاهی نمایی، وظیفه فرزند چیست؟
- [سایر] آیا در قرآن کریم و یا احادیث حکمت یا علت مستحب بودن ازدواج بیان شده است یا خیر؟ با توجه به اینکه خداوند دانا و حکیم می‌باشد و امروزه که نیاز ازدواج مخصوصا برای جوانان به شدت احساس می‌شود (اگرچه امری سخت و گاهی محال شده است) پس چرا خدای متعال ازدواج را واجب نکرد مانند نماز و یا روزه و ... . خدا در قرآن فرموده که از فقر (یا به قول خودمان از لحاظ پول و مادیات) نترسید زیرا خودش از فضل خودش عطا می‌کند (آیه 32 سوره نور). پس شاید علت استحباب ازدواج مادیات نباشد؛ پس علت و یا حکمت آن چیست؟ آیا می‌توان گفت که ازدواج مسولیت آور است و انسان باید تعقل و تفکر کند که آیا برای انجام مسولیت هایی که ازدواج به دوش او می‌گذارد آماده است یا نه؟ (مسولیت هایی مانند همسر داری یا تربیت فرزند یا کسب درآمد حلال برای خانواده و ... .) و به همین دلیل ازدواج مستحب است؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] مردی که دو همسر دارد اگر یکی از آن دو همسر، فرزند عموی زن دیگر را شیردهد زنی که فرزند عموی او شیر خورده به شوهر خود حرام نمی شود.
- [آیت الله اردبیلی] انسان میتواند با عمّه یا خاله همسر خود بدون اجازه او ازدواج نماید.
- [آیت الله اردبیلی] اگر یکی از زن یا شوهر، بچّه بخواهد و دیگری نخواهد، در صورتی که هیچ کدام عذر موجّه و شرعی نداشته باشند، حقّ کسی که بچّه میخواهد مقدّم است، مگر این که طرف دیگر به طور صریح یا ضمنی جزء عقد ازدواج شرط کرده باشد که بچهدار نشوند؛ ولی چنانچه زن عذر موجّه و شرعی داشته باشد، مثل این که باردار شدن برای او ضرر جانی مهم داشته باشد، شوهر نمیتواند بچّهدار شدن را به او تحمیل نماید.
- [آیت الله اردبیلی] اگر انسان به فرزند خود زکات بدهد که خرج زن و خدمتگزار خود نماید، اشکال ندارد.
- [آیت الله مظاهری] اگر مرد یا زن مسلمانی کافر شود و دوباره مسلمان شود میتواند با همان همسر اوّلی به عقد جدید ازدواج کند گرچه آن زن هنوز در عدّه باشد، چنانکه میتوانند همسر جدید انتخاب کنند.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه مردی از دنیا برود و فرزند نداشته باشد، یک چهارم مال او را همسر دائمی او می برد و بقیه را ورثه دیگر و هرگاه از آن زن یا از زن دیگر فرزند داشته باشد، یک هشتم مال به زن او می رسد و بقیه به وارثان دیگر.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه مردی از دنیا برود و فرزند نداشته باشد، یک چهارم مال او را همسر دائمی او می برد و بقیه را ورثه دیگر و هرگاه از آن زن یا از زن دیگر فرزند داشته باشد، یک هشتم مال به زن او می رسد و بقیه به وارثان دیگر.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه پدر از قسم خوردن فرزند (در هر سن و سالی که باشد) جلوگیری کند، یا شوهر از قسم خوردن زن مانع شود قسم آنان صحیح نیست، حتّی اگر فرزند بدون اجازه پدر و زن بدون اجازه شوهر قسم یاد کند قسم آنان صحیح نمی باشد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه پدر از قسم خوردن فرزند (در هر سن و سالی که باشد) جلوگیری کند، یا شوهر از قسم خوردن زن مانع شود قسم آنان صحیح نیست، حتّی اگر فرزند بدون اجازه پدر و زن بدون اجازه شوهر قسم یاد کند قسم آنان صحیح نمی باشد.
- [آیت الله مظاهری] زن در تمام یا شکسته خواندن نماز تابع شوهر است، اگر وظیفه او تمام است وظیفه زن نیز تمام، و اگر وظیفه او شکسته است وظیفه زن نیز شکسته است، و همچنین است حکم هر کسی که تابع دیگری باشد مثل فرزندی که سرپرستی او با پدر اوست و پدر و مادری که سرپرستی آنها با فرزند آنهاست. ولی اگر مرد کثیرالسّفر است و تابع او کثیرالسّفر نیست، آن تابع باید به وظیفه خود عمل کند.