آیا روزه روز عاشورا شیطنتی از بنی امیه است ؟

روزه یکی از عباداتی است که از ناحیه خدای متعال واجب شده است و دارای شکل ظاهری، و محتوایی باطنی و معنوی است که گاهی فقط از آن، همین شکل ظاهری یعنی نخوردن و نیاشامیدن نصیب روزه گیر می‌شود. ولی گاهی افزون بر آن روزه، باعث قرب به خدا و ایستادگی در برابر سختیها و شیاطین درونی و بیرونی و استقامت وپایداری می‌گردد و انسان از این گونه عبادات احساس نشاط و خرسندی نموده و در آخرت نیز از پاداش آن بهره‌مند خواهد شد. روزه دارای تقسیماتی است که عبارت است از:
1. واجب: مانند روزه ماه مبارک رمضان، روزه کفاره، روزه قضا، نذر و...
2. مستحب: مانند روزه گرفتن سه روز از هر ماه، ایام بیض، روز غدیر، ولایت پیامبر، مبعث.
3. مکروه مانند: روزه گرفتن میهمان بدون اجازه صاحبخانه و فرزند بدون اجازه پدر.
4. حرام مانند: روزه عید قربان، عید فطر، روزه سی ام شعبان به نیّت رمضان، روزه ایام تشریق برای کسی که در منی است.[1]
روزه در ادیان گذشته با کمیت و کیفیت متفاوت با اسلام ، مرسوم بوده است.

بررسی شبهه
اول: نسخ روزه عاشورا با ماه رمضان
در منابع شیعه روایات متعددی وجود دارد که نشان دهنده این مطلب است که با واجب شدن روزه ماه رمضان دیگر روزه این روز از وجوب خارج گردیده و ترک روزه آن سزاوارتر است.
محمد بن مسلم و زراره بن أعین از أبا جعفر؛ امام باقر علیه السلام درباره صوم روز عاشوراء سئوال می‌کنند؟
حضرت در پاسخ می‌فرماید: (کان صومه قبل شهر رمضان، فلما نزل شهر رمضان ترک. قبل از وجوب روزه ماه رمضان روزه آن واجب بود؛ اما با نازل شدن وجوب این ماه، روزه عاشوراء ترک گردید).[2]

دوم: روزه عاشورا سنتی از بنی امیه
روزه عاشورا سنت بنی امیه به خاطر شهادت امام حسین (علیه السلام) بوده است ؛ شخصی از امام صادق علیه السلام راجع به روزه گرفتن در روز عاشوراء سئوال می‌کند ؟
حضرت می‌فرماید: (روز عاشورا روز شهادت امام حسین است. اگر می‌خواهی به حسین شماتت کنی (از بلایی که به آنها وارد شده اظهار خشنودی کنی) در روز عاشورا روزه بگیر. بنی امیه نذر کردند: اگر حسین کشته شود و اشخاصی که از آنان بر حسین علیه السلام خروج کرده‌اند سالم بمانند و مقام خلافت نصیب آل ابو سفیان شود روز عاشورا را برای خود عید قرار دهند و آن روز را برای شکرگزاری روزه بگیرند). [3]
حدیثی نیزدرباره مذمت روزه گرفتن نقل شده است.[4]
در حدیث دیگری، پاداش روزه داران را در روز عاشورا غضب خداوند می دانند.[5]

سوم: حرمت روزه عاشورا
بعضی از علمای شیعه مانند: مرحوم خوانساری[6] و مرحوم محدث بحرانی[7]و مرحوم نراقی [8] در صوم روز عاشوراء حکم به حرمت داده‌اند
اگرچه اکثریت موجود از متأخرین مانند: سید یزدی صاحب عروه و مرحوم بروجردی و حکیم و امام خمینی و غالب شارحان عروه الوثقی، و یا موجودین در زمان حاضر جانب کراهت را اختیار نموده‌اند.[9] و گروه اندکی نیز روزه گرفتن به نیّت حزن و اندوه و نه به نیت تبرک جستن به شکلی که بنی امیّه کردند را تا عصر روز عاشوراء و سپس افطار کردن قبل از غروب را (ترجیحاً با تربت سیدالشهداء علیه السّلام) مستحب دانسته و این را، راه جمع بین اخبار ناهیه و اخبار وارده در استحباب صوم عاشوراء دانسته‌اند، مانند آن‌چه که شیخ در استبصار (استبصار، شیخ طوسی، ج2، ص 136) با استفاده از روایت انجام داده است.[10]

چهارم: تناقضات روایی در کتب اهل سنت
با مراجعه به صحاح اهل سنت با مجموعه‌ای از روایات متناقض پیرامون صوم روز عاشوراء مواجه می‌شویم که در بسیاری از موارد جمع بین آن‌ها غیر ممکن می‌باشد. برای نمونه عایشه می‌گوید:
(روز عاشوراء را قریش در جاهلیت روزه می‌گرفت، و رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم نیز این روز را روزه می‌داشت، و زمانی که حضرت به مدینه آمد هم‌چنان این روز را روزه می‌داشت و دیگران را نیز امر به روزه می‌نمود، تا این‌که روزه ماه رمضان واجب گردید؛ که از آن به بعد حضرت روزه روز عاشوراء را ترک نمود و دستور داد هر کس می‌خواهد این روز را روزه بدارد و هر کس نمی‌خواهد روزه نگیرد).[11]
از جمله روایات دیگری که در صحیح بخاری آمده و با روایت فوق تضاد و تناقض کامل دارد این روایت می‌باشد:
(نبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به مدینه آمد و یهود را دید که روز عاشوراء را روزه گرفته‌اند، فرمود: این کار برای چیست؟ گفتند: این روز فرخنده‌ای‌ است که در آن بنی إسرائیل را خداوند از دست دشمنانش نجات بخشیده است؛ لذا موسی و پیروانش این روز را روزه می‌دارند. حضرت فرمود: من برای تبعیت از موسی أحق و سزاوارتر هستم. از این رو حضرت این روز را روزه گرفت و نیز امر فرمود تا این روز را روزه بگیرند). [12]
روایت اول می‌گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله و قریش از زمان جاهلیت این روز را روزه می‌گرفتند و بعد از اسلام نیز تا سیزده سال که در مکه بودند روزه گرفتن در این روز هم‌چنان به قوّه خود باقی بود و بعد از هجرت به مدینه، روزه ماه رمضان تشریع شد و از آن به بعد بود که روزه روز عاشورا به اختیار خود واگذار شد تا هر کس می‌خواهد روزه بدارد و هر کس نمی‌خواهد روزه نگیرد.
اما روایت دوم می‌گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم زمانی که به مدینه هجرت نمود نه تنها این روز را روزه نمی‌گرفت چون؛ حتی از روزه این روز خبر هم نداشت و وقتی یهود را مشاهده نمود که این روز را روزه می‌گیرند با تعجب از علت این کار سؤال نمود و پاسخ شنید که یهود به خاطر خرسندی از نجات حضرت موسی، این روز را روزه می‌گیرند؛ از این جهت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم فرمود: اگر این چنین است من به علت نجات خود از دست کفار مکه خود را سزاوارتر از موسی برای روزه گرفتن این روز می‌دانم. و از آن به بعد بود که حضرت نه تنها این روز را خود روزه می‌گرفتند،؛ بلکه دیگران را نیز امر به روزه گرفتن می‌نمودند.
هیثمی در مجمع الزوائد از ابو سعید خدری روایت می‌کند:
(ان رسول الله صلی الله علیه وسلم أمر بصوم عاشوراء وکان لا یصومه) ؛ (رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم به روزه عاشوراء امر می‌فرمود و حال آن‌که خود این روز را روزه نمی‌گرفت).[13]
به گفته این روایت هیثمی، اشکال آشکار در روایت صوم روز عاشوراء این است که چگونه ممکن است رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم به کاری نیک امر کند در حالی که خود اهل انجام آن نباشد؟!
علاوه بر تناقض احادیث ، پیامبر اسلام را مطیع یهود برشمردند در حالی که در کتاب هایشان وجود نداشت: بخاری در صحیح خود از ابن عباس این‌گونه آورده است:
(وَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم یُحِبُّ مُوَافَقَةَ أَهْلِ الْکِتَابِ فِیمَا لَمْ یُؤْمَرْ فِیهِ بِشَیْ‌ءٍ.... ) ؛ (رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم دوست می‌داشت تا در اموری که از سوی خداوند امری برایش صادر نشده از اهل کتاب (یهود و نصارا) تبعیت کند...).[14]
و نیز ابن حجر عسقلانی [15]، زین الدین بن رجب بن عبد الرحمن حنبلی (متوفای 795 ه ق) [16] به نکته فوق اشاره دارند.

پنجم: پیروی رسول خدا با دشمنی مانند یهود
جای بس شگفتی است که گفته شود رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به خاطر تبعیت از یهود روزه روز عاشورا را امر نموده است!!
اولا: بعضی از علمای شیعه و سنی (فخر رازی[17]، ابوالحسین بصری[18]، ابن عابدین[19] ) بر این عقیده هستند که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم؛ حتی قبل از بعثت نیز در عبادات خود تابع ادیان دیگر نبوده و از آیین یهود و نصارا تبعیت نمی‌کرده است.
ثانیاً: روایات متعددی در منابع اهل سنّت حکایت از آن دارد که رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم دیگران را از تبعیت یهود منع می‌نمود. از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم روایت نموده‌اند:
(لیس منا من تشبه بغیرنا لا تشبهوا بالیهود ولا بالنصاری) ؛ (از ما نیست کسی که به غیر ما از یهود و نصارا تشبّه نماید.[20]
حال با توجه به این روایات که در منابع اهل سنت ذکر شده چگونه می‌توان پیامبر را در صوم روز عاشورا تابع یهود دانست.

ششم: تاریخ یهود و تفاوت آن با تاریخ اسلام
با مراجعه به تاریخ و اقوال محققان به دست می‌آید که مدار تغییر سال نزد یهود سال قمری نبوده تا بخواهد در بین آنان این‌گونه سنت شده باشد که همه ساله روزی که مطابق با روز عاشوراء می‌شود روزه بگیرند تا پبامبر اکرم بخواهد در مخالفت و یا متابعت با یهود (بر اساس اختلاف روایاتی که در بالا ذکر شد) روزه عاشورا را مورد امر و یا نهی قرار دهد.
زیرا روزه یهود در روز دهم از ماه تشرین الاول که مطابق با آبان‌ماه شمسی و اکتبر میلادی است بوده، که آن را روز کیپور (kipur ) یعنی: روز (کافر) و یا (کفّاره) نامیده‌اند، و آن روزی است که إسرائیلیون با لوح دوم از دین خود آشنا شدند. [21]
پس این سخن که سنت یهود این بوده است‌که همه ساله در روز عاشوراء از ماه محرم روزه می‌داشته است غیر قابل توجیه است. اضافه بر آن، روز ورود رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم به مدینه در هجرت از مکه روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول بوده است و نه در ماه محرم.[22] حال با این تفاصیل چگونه ممکن است روز ورود رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم با روز سنّت یهود در روزه گرفتن هم‌زمان شده باشد و مردم را به خاطر نجات خود از کفار مکه امر به روزه این روز نموده باشد؟!
بنا بر این سال یهود بر اساس سال شمسی است، یعنی: تقریباً هر 36 سال یک بار روز عاشورا با روزی که مورد نظر یهود برای روزه گرفتن است مقارن می‌گردد. پس روزه گرفتن در روزی به نام عاشوراء و در ماهی به نام محرم که بر اساس آن همه سال بخواهند در سال‌روز نجات موسی از چنگال فرعون آن روز را روزه بگیرند و تبدیل به سنت یهود شود از امور غریب است.

هفتم: تفاوت کیفیت روزه یهود با روزه مسلمانان
اشکال اساسی دیگر به روایات روزه عاشورا، تفاوت موقعیت زمانی روزه یهود با روزه مسلمانان است که به جای صبح تا غروب، از غروب آفتاب تا غروب آفتاب روز دیگر است[23]؛
سقّاف که از خبرگان این فن است می‌گوید: در زمان ما هیچ شخص یهودی یافت نمی‌شود که روز دهم محرم را که عید آنان محسوب شود روزه بگیرد، و در مطالب ثبت شده تاریخی نیز چیزی که دلالت بر این موضوع نماید یافت نشد، چون یهود روز دهم از ماه تشرین که أوّلین ماه از سال آن‌هاست را روزه می‌گیرند که این را روز عاشوراء نمی‌نامند و بلکه عید کیپور می‌نامند.[24]

هشتم: روزه عاشورا دست ساخته بنی امیه
تعارض مذکور و مطالب عجیب بعضی از این روایات، این احتمال را بسیار تقویت می کند که این روایات از محصولات بنی امیه است و آنها به خاطر سرور و شادی در عاشورا، استحباب روزه این روز را جعل کردند و کم کم این امر به یک سنت در میان اهل سنت تبدیل شد. و این همان مطلبی است که در زیارت عاشورا آمده است؛ آنجا که می خوانیم: (اللهم ان هذا یوم تبرکت به بنی امیه) ، و نیز آنجا که آمده : (هذا یوم فرحت به آل زیاد و آل مروان بقتلهم الحسین صلوات الله علیه).
جالب آن است که در روایات اهل بیت به این نکته تصریح شده است و به همین دلیل شیعیان را توصیه کرده اند این روز را روزه نگیرند که بیشتر فقهای شیعه به استناد همین روایت حکم به کراهت روزه این روز کرده اند.
در روایتی آمده است که: از امام رضا (علیه السلام) درباره روزه روز عاشورا سوال کردند؟
حضرت فرمود: (آیا از روزه پسر مرجانه سوال می کنید؟ روز عاشورا، روزی است که ناپاکان از آل زیاد به خاطر{سرور و شادی ناشی از} کشتن امام حسین (علیه السلام) آنرا روزه گرفتند).
در حدیث دیگری، امام رضا (علیه السلام) می فرماید:
(روز عاشورا، روز روزه نیست بلکه روز حزن و مصیبتی است که برای اهل آسمان و زمین و همه مومنان وارد شد و روز شادی و سرور پسر مرجانه و آل زیاد و اهل آتش است).
بنابر این ائمه (علیهم السلام) به این دلیل که بنی امیه از روی سرور و شادی عاشورا را روزه می گرفتند، شیعیان را توصیه کرده اند در این روز روزه نگیرند و به عزاداری و سوگواری بپردازند و به همین دلیل است که اکثر فقهای شیعه حکم کرده اند که روزه گرفتن در روز عاشورا مکروه است.

پی نوشتها:
[1] . حضرت امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 1، ص 274
[2] . من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 51، ح 224. کافی، ج 4، ص 146، باب صوم عاشوراء و عرفه، حدیث 4.
[3] . امالی شیخ طوسی، ص 667، رقم‌1397 / 4.
[4]. الکافی، ج 4، ص147، شماره 6 تهذیب، ج4، ص301، شماره912 الإستبصار، ج2، ص135، شماره 443.
[5] . وسائل الشیعه (آل البیت)، شیخ حر عاملی، ج 10، ص 460.
[6] . جامع المدارک، مرحوم خوانساری، ج 2، ص 226.
[7] . الحدائق الناضره، محقق بحرانی، ج 13، ص 376.
[8] . مستند الشیعه، محقق نراقی، ج 10، ص 493.
[9] . العروه الوثقی، سید یزدی، ج 3، ص 657
[10] . مصباح المتهجد، شیخ طوسی، ص 547.
[11] . صحیح البخاری، ج 2، ص 250، ح 2002، کتاب الصوم، ب 69. باب صِیَامِ یَوْمِ عَاشُورَاءَ. این روایت به خاطر وجود (هشام بن عروه) در سلسله سند آن اشکال و مناقشة سندی دارد؛ زیرا ابن قطّان در باره او گفته: (أنّه اختلط و تغیّر)، (او تغییر کرد و مطالب نادرست و صحیح را مخلوط نمود) و ذهبی در باره او می‌گوید: (أنّه نسی بعض محفوظه أو وهم)، (او بعضی محفوظاتش را فراموش می‌کرد و یا در آن‌ها شک می‌کرد) و یا از ابن خرّاش در باره او آمده است که: (کان مالک لا یرضاه نقم علیه حدیثه لأهل العراق)، (مالک از وی رضایت نداشت و از احادیث او که برای اهل عراق نقل می کرد انتقاد می‌کرد). میزان الاعتدال، ج 4، ص 301.
[12] . صحیح بخاری، ج 2، ص 251، شماره حدیث 2004.
[13] . مجمع الزوائد، هیثمی، ج 3، ص 186.
[14] . صحیح البخاری، ج 4، ص 269، ح 3558، کتاب المناقب، ب 23، باب صِفَه النَّبِیِّ صلی الله علیه وسلم‌
[15] . فتح الباری، ابن حجر، ج 4، ص 213.
[16] . لطائف المعارف، ص 102.
[17] . المحصول. فخر رازی ( 606 ه ). ج 3. ص 263
[18] . المعتمد، ابو الحسین بصری، ص 336.
[19] . حاشیة رد المحتار. ابن عابدین. ج 1. ص 97.
[20] . سنن ترمذی، ج 4، ص 159
[21] . رک : کتاب مقدس؛ عهد عتیق ، سفر لاوین ، فصل 16 ، آیه 36. و رک: دایره المعارف کتاب مقدس، تالیف و ترجمه : بهرام محمدیان و دیگران، تهران ، روزنو، 1380ه.ش، ص 381.
[22] . تاریخ طبری، ج 2، ص 3 - الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 518 - فتح الباری، ج 4، ص 289
[23]. المفصّل فی تاریخ العرب، ج6، ص 339 چاپ دارالملایین - کتاب المقدس، ج 2، ص 2660.
[24]. مجلّه الهادی در 7 جلد، ج 2، ص 37.