میزان
وسیله سنجش و وزن کردن اشیاء را میزان گویند. میزان هر شیء متناسب با خود آن شیء می‌باشد.
حجاب زنان قبل از ظهور اسلام به چه میزان بود و زنان قبل از اسلام در جزیزة العرب چگونه در اجتماعات ظاهر می شدند؟
حجاب، واژه ای عربی است که دارای معانی متعددی از قبیل پوشش، وسیله پوشیدن و حایل به کار رفته است؛ و زن محجوبه به زنی گفته می شود که به وسیله ای خود را بپوشاند.[1] در زبان فارسی، حجاب به معنای پرده، ستر، نقاب، روی بند، چادر و... به کار رفته است.[2] بنابراین حجاب هم به معنای پوشش است و هم به معنای پرده و حاجب و چون پرده وسیله پوشش است، از این جهت در مفهوم پوشش به کار رفته است. استعمال کلمه حجاب در مورد پوشش زن یک اصطلاح نسبتا جدید است، در قدیم به ویژه در کلمات فقها کلمه (ستر) که به معنای پوشش است به جای حجاب به کار رفته است.[3] تاریخچه حجاب تمام کسانی که زندگی بشر و تحولات آن را مورد ارزیابی قرار داده اند اذعان کرده اند که انسان همواره در جستجوی پوشش مناسب بوده است. بنا به گواهی متون و گزارش های تاریخی، در بیشتر ملّت ها و آیین های جهان حجاب در بین زنان معمول و رایج بوده ، هر چند در طول تاریخ فراز و نشیب هایی هم داشته است. با توجه به آنچه گفته شد، می توان گفت: متداول بودن حجاب در میان ملل مختلف با آن که دارای عقاید، مذاهب و شرایط جغرافیایی متفاوتی بوده اند، نشان گر آن است که تمایل به پوشش و حجاب امری فطری است.[4] همه ادیان آسمانی، حجاب و پوشش زن را واجب شمرده اند. لزوم پوشش و حجاب، به طور طبیعی در فطرت زنان به ودیعت نهاده شده است و احکام و دستورات الهی هم هماهنگ و همسو با فطرت انسانی تشریع شده است. بنابران با مطالعه آثار تمدن های مختلف چنین به نظر می رسد که حجاب زنان از عادات قدیمی تمدن بشری بوده است.[5] مشهورترین امت هایی که قبل از اسلام می زیستند مجوسیان (زردشتیان) ایران، بودئیان، یهودیان، مسیحیان و امت عرب،بودندکه در تمامی آن ها حجاب زنان معمول و رایج بوده است.[6] از کتاب مقدس بر می آید که در عهد حضرت سلیمان علیه السلام ، زنان علاوه بر پوشش بدن، برقع (روبند) به صورت می انداختند، همین سنت در زمان حضرت ابراهیم علیه السلام نیز رایج بود.[7] زنان ایرانی نیز، در دوره های مختلف از مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان دارای پوشش بوده اند.[8] حجاب زنان در جزیزة العرب قبل از اسلام از لا به لای متون تاریخی، چنین به دست می آید که زنان عرب پیش از اسلام دارای حجاب بوده اند. فرید وجدی می گوید: عرب ازجمله ملت هایی است که از قدیم حجاب در آن ریشه داشته است ولی قبل از ظهور اسلام زنانی پیدا شدند که بدون حجاب ظاهر شدند. جرجی زیدان نیز می گوید: اگر مقصود از حجاب پوشانیدن تن و بدن زن است که پیش از ظهور اسلام و حتی پیش از ظهور اسلام در همه جا معمول بوده است. وی می گوید: هر چند در مورد زن در دوران جاهلیت گفتگو بسیار است، امّا شکی نیست که زن عرب در آن دوره مقام والایی داشته و با عفت بوده است و عفت وی ثمره آزادی خواهی و استقلال طلبی آن روز عرب می باشد. همین طور مردان عرب نسبت به ناموس غیرتمند بودند.[9] برخی محققان بر این عقیده اند که پوشش در بین عرب جاهلی مرسوم نبوده و اسلام آن را به وجود آورد، هر چند در ملل غیر عرب به شدیدترین شکل رواج داشت.[10] عده ای پا را فراتر گذاشته و گفته اند: که حجاب و پوشش از سایر ملت ها به مسلمانان رخنه کرده است. یکی از این افراد (قاسم امین) است که در کتابش به نام (تحریر المرأة) می نویسد: پوشش عادتی است که از اختلاط و ارتباط با سایر ملت ها در میان مسلمانان رخنه کرده است. آنان این سنت را نیکو شمرده و بر آن لباس دین پوشانیده اند.[11] ویل دورانت نیز معتقد است: ارتباط عرب با ایران از موجبات رواج حجاب در قلمرو اسلام بود.[12] نهرو نیز، در کتاب (نگاهی به تاریخ جهان) این نظر را تأیید کرده و از این که حجاب از طریق مسلمانان وارد جامعه اسلامی هند شده است اظهار تأسف می کند.[13] حجاب زنان از دیدگاه اسلام پوشش زن در برابر مردان بیگانه، یکی از ضروریات دین اسلام است، که نمی توان درباره جنبه اسلامی بودن آن تردیدی به خود راه داد. قرآن کریم، روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام و کلمات فقها که حکم عقل نیز بر آن سایه افکنده، همه حکایت از وجوب و کیفیت آن در اسلام دارد. هر چند عده ای گفته اند که پوشش زنان، قبل از اسلام هم در جزیزة العرب معمول بوده است ولی آن چه که از لحاظ متون تاریخی به دست آمده بیان گر این نکته است که زنان عرب و مسلمان تا قبل از نزول آیات پوشش، به رسم معمول آن روز عرب، چهره خود را نمی پوشاندند. پوشش زنان عرب این گونه بود که، روسری را از پشت گوش ها رد کرده و اطراف آن را به پشت خود می انداخته اند و در نتیجه گوش ها، گوشواره ها، چهره و گردن و گریبان، نمایان بود.[14] این امر مفاسد و مشکلاتی را برای جامعه به دنبال داشت، لذا در سال پنجم هجرت، آیات حجاب نازل شد و چگونگی و مقدار پوشش زنان را بیان کرد. این آیات که مربوط به زنان مسلمان و زنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است متعدد است. دو آیه از این آیات را که بیشتر مورد توجه است، در این جا می آوریم: 1. آیه 31/ سوره نور[15]: در این آیه با بیان مقدار پوشش زنان به آنها تذکر می دهد که جز مردان محرم که در آیه از آنها نام می برد، خود را از بیگانگان بپوشانند. دستور حجاب در آیه، شامل پوشش تمام بدن زن غیر از صورت و دست ها تا مچ می باشد.[16] 2. آیه 59/ سوره احزاب[17]: در آن زمان معمول بود که کنیزان بدون پوشش سرو گردن از منزل بیرون می آمدند و بعضی جوانان مزاحم آنها می شدند؛ برای این که زنان آزاد با کنیزان اشتباه نشوند و مورد آزار قرار نگیرند، به آنان دستور می دهد که حجاب اسلامی را رعایت کنند تا از کنیزان شناخته شوند.[18] هر چند در مورد تعابیری که در این آیات به کار رفته؛ مثل، خُمُر، جیوب، جلابیب و... بین مفسران گفتگو است ولی همه اینها با شأن نزول آیات که پوشش سرو گردن است مناسبت دارد و در برگیرنده پوشش اسلامی است.[19] با نزول آیات حجاب، زنان مسلمان نهایت سعی و تلاش خود را در این باره به کار بردند و این سیره حسنه همچنان در بین مسلمانان استمرار دارد. تحولی که حجاب در میان زنان مسلمان ایجاد کرد به قدری چشم گیر بود که عایشه یکی از همسران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می گوید: مرحبا به زنان انصار، همین که آیات سوره نور نازل شد، یک نفر از آنان دیده نشد که مانند سابق بیرون بیاید و سر خود را با روسری های مشکی می پوشیدند.[20] در این زمینه روایات فراوانی نقل شده است. به نظر می رسد که حجاب آن طور که امروزه مرسوم است، از احکام اسلام است. اسلام مقدار و حد پوشش زنان و نحوه بر خورد و رفت آمد آنان در جامعه و با افراد بیگانه را به صورت دقیق بیان کرد. این وظیفه در اسلام اختصاص به زنان دارد چون ملاک آن مخصوص زنان است؛ زن مظهر جمال و مرد مظهر شیفتگی است. قهرا به زن باید بگویند که خود را در معرض نمایش قرار ند هد. بنابراین حجاب برای حفظ عفت و حیثیت زنان تشریع شده است. پوشش زن در اسلام، این است که در معاشرت خود با مردان بدن خود را بپوشاند و به جلوه گری نپردازد، آیات هم که بیان گر حدود این پوشش است، بر همین معنا تأکید دارد. بنابراین آن گونه که عده ای ادعا کرده اند، وظیفه پوشش زنان در اسلام به معنای زندانی کردن و حبس زن در خانه نیست..[21] برخی با توجه به رسوم رایج در بین مسلمانان بعضی مناطق، و محدودیت های موجود برای زنان، حجاب را به زندانی ساختن زنان در اسلام تفسیر می کنند. جرجی زیدان می گوید: اگر مقصود از حجاب، زندانی ساختن زن در خانه و جلوگیری از معاشرت وی با مردان است باید گفت که این از میوه های درخت اسلام است. و پیش از آن شایع نبوده است، و همین که مسلمانان با زندگی تجملی و عیاشی آشنا شدند قضیه حجاب بیش از پیش شدت یافت و دقت های فوق العاده ای مبذول گشت. وی می گوید: پرده پوشی سختی که امروز در خانواده های اسلامی معمول است با اصول تعالیم اسلام و آیات قرآنی مربوط به حجاب موافقت ندارد.[22] در جواب این ایراد، همان طور که خود او و دیگران گفته اند باید گفت: این تفسیر از حجاب، موافق آیات و روایات نیست و متون تاریخی و سیره مسلمانان هم بر خلاف آن است. بله، یک نکته را نباید از نظر دور داشت که اختلاط اعراب و مسلمانان با ملت های دیگر، به ویژه ایرانیان در قرون بعدی، موجب تأثیر پذیری از عادات و رسوم، در بین آنها شده است. چون در ایران و ملت یهود، نه تنها تمام بدن حتی صورت باید پوشیده می شد، بلکه زنان باید در خانه پنهان می ماندند، و این رسم بعدا به مسلمانان هم راه یافت و موجب شد بسیاری از مورخان که اطلاع صحیحی از اسلام ندارند، این توهم برای آنان ایجاد شود که اساسا اسلام دستوری درباره پوشش نداده و همه این ها از خارج دنیای اسلام به مسلمین سرایت کرده است.[23] امّا همان گونه که گفته شد، آیات حجاب سال پنجم هجری، نازل شد و ارتباط مسلمانان با دیگر ملت ها به ویژه ایرانیان در زمان خلیفه دوم، در سال شانزدهم هجری، اتفاق افتاد. احادیث به دست آمده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و سخت گیری برخی از خلفا در امر حجاب زنان، حاکی از این است که این امر بر گرفته از دیگر ملت ها نیست. همین طور در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام در رابطه با حجاب، هیچ گونه تأییدی بر حبس و زندانی کردن زنان وجود ندارد.[24] اسلام گرچه پوشیدن وجه و کفین را واجب نکرد، ولی حرام هم نکرد، لذا ملت های غیر عرب که مسلمان شدند از همان عادت و رسم دیرین خود تبعیت کردند.[25] نتیجه به نظر می رسد، با توجه به وجود حجاب در میان دیگر امت ها و رعایت آن به گونه ای نزدیک به آن چه اسلام آورده، می توان نتیجه گرفت که این سنت دینی ریشه در فطرت و ساختار وجودی انسان دارد؛ که جوامع انسانی با وجود اختلاف سلیقه، کم و بیش پوشش را رعایت می کردند. در جزیرة العرب هم، قبل از اسلام پوشش وجود داشت امّا کامل نبود و مفاسدی را به دنبال داشت. لذا اسلام حد و مرز پوشش و حجاب زنان را دقیق بیان کرد به طوری که امروزه حجاب از ویژگی های زن مسلمان شمرده می شود. حجاب اسلامی به معنای پرده نشینی و محرومیت از حضور در صحنه های اجتماعی، نیست؛ بلکه به معنای وجوب پوشش و ممنوعیت خود آرایی زن در برابر مردان بیگانه است. معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر: 1 مجموعه آثار (مسأله حجاب)، مطهری،مرتضی، تهران، صدرا، اول، 1420ق، ج19. 2 حجاب در ادیان الهی، محمدی آشنایی، علی، قم، اشراق، اول، 1373ش. 3 تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، امیرکبیر، دوازدهم، 1386ش. 4 حجاب، مهریزی، مهدی، تهران، کانون اندیشه جوان، پنجم، 1386ش، و تفاسیر شیعه و اهل سنت در ذیل آیات مربوط به حجاب. پی نوشتها: [1]. ابن منظور، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1408ق، ج3، ص50. [2]. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دهم، 1375ش، ج1، ص1340. [3]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1420ق، ج19، ص429430؛ دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1377ش، ج6، ص8701. [4]. محمدی آشنایی، علی، حجاب در ادیان الهی، قم، انتشارات اشراق، چاپ اول، 1373ش، ص21 22. [5]. همان، ص22. [6]. همان، ص62. [7]. مهریزی، مهدی، حجاب، کانون اندیشه جوان، 1386ش، ص43. [8]. همان، ص43. [9]. جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دوازدهم، 1386ش، ج5، ص918919 و 943. [10]. مطهری، مرتضی، همان، ص525؛ مهریزی، مهدی، همان.، ص28. [11]. همان، ص28. [12]. همان، ص28. [13]. همان، ص29. [14]. مطهری، همان، ص514؛ محمدی آشنایی، علی، همان، ص149. [15] .وقل للمومنات یغضضن من ابصارهن [16]. همان، ص149 152. [17] . یا ایها النبی قل لازواجک .... [18]. همان، ص 154. [19]. همان، ص149 154. [20]. همان، ص 169. [21]. مطهری، مرتضی، همان، ص430 511. [22]. جرجی زیدان، همان، ص943. [23]. همان، ص943، مطهری، مرتضی، همان، ص552. [24]. همان، ص525، مهریزی، مهدی، همان، ص29. [25]. مطهری، همان، ص525. منبع: اندیشه قم
حجاب، واژه ای عربی است که دارای معانی متعددی از قبیل پوشش، وسیله پوشیدن و حایل به کار رفته است؛ و زن محجوبه به زنی گفته می شود که به وسیله ای خود را بپوشاند.[1] در زبان فارسی، حجاب به معنای پرده، ستر، نقاب، روی بند، چادر و... به کار رفته است.[2] بنابراین حجاب هم به معنای پوشش است و هم به معنای پرده و حاجب و چون پرده وسیله پوشش است، از این جهت در مفهوم پوشش به کار رفته است. استعمال کلمه حجاب در مورد پوشش زن یک اصطلاح نسبتا جدید است، در قدیم به ویژه در کلمات فقها کلمه (ستر) که به معنای پوشش است به جای حجاب به کار رفته است.[3] تاریخچه حجاب تمام کسانی که زندگی بشر و تحولات آن را مورد ارزیابی قرار داده اند اذعان کرده اند که انسان همواره در جستجوی پوشش مناسب بوده است. بنا به گواهی متون و گزارش های تاریخی، در بیشتر ملّت ها و آیین های جهان حجاب در بین زنان معمول و رایج بوده ، هر چند در طول تاریخ فراز و نشیب هایی هم داشته است. با توجه به آنچه گفته شد، می توان گفت: متداول بودن حجاب در میان ملل مختلف با آن که دارای عقاید، مذاهب و شرایط جغرافیایی متفاوتی بوده اند، نشان گر آن است که تمایل به پوشش و حجاب امری فطری است.[4] همه ادیان آسمانی، حجاب و پوشش زن را واجب شمرده اند. لزوم پوشش و حجاب، به طور طبیعی در فطرت زنان به ودیعت نهاده شده است و احکام و دستورات الهی هم هماهنگ و همسو با فطرت انسانی تشریع شده است. بنابران با مطالعه آثار تمدن های مختلف چنین به نظر می رسد که حجاب زنان از عادات قدیمی تمدن بشری بوده است.[5] مشهورترین امت هایی که قبل از اسلام می زیستند مجوسیان (زردشتیان) ایران، بودئیان، یهودیان، مسیحیان و امت عرب،بودندکه در تمامی آن ها حجاب زنان معمول و رایج بوده است.[6] از کتاب مقدس بر می آید که در عهد حضرت سلیمان علیه السلام ، زنان علاوه بر پوشش بدن، برقع (روبند) به صورت می انداختند، همین سنت در زمان حضرت ابراهیم علیه السلام نیز رایج بود.[7] زنان ایرانی نیز، در دوره های مختلف از مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان دارای پوشش بوده اند.[8] حجاب زنان در جزیزة العرب قبل از اسلام از لا به لای متون تاریخی، چنین به دست می آید که زنان عرب پیش از اسلام دارای حجاب بوده اند. فرید وجدی می گوید: عرب ازجمله ملت هایی است که از قدیم حجاب در آن ریشه داشته است ولی قبل از ظهور اسلام زنانی پیدا شدند که بدون حجاب ظاهر شدند. جرجی زیدان نیز می گوید: اگر مقصود از حجاب پوشانیدن تن و بدن زن است که پیش از ظهور اسلام و حتی پیش از ظهور اسلام در همه جا معمول بوده است. وی می گوید: هر چند در مورد زن در دوران جاهلیت گفتگو بسیار است، امّا شکی نیست که زن عرب در آن دوره مقام والایی داشته و با عفت بوده است و عفت وی ثمره آزادی خواهی و استقلال طلبی آن روز عرب می باشد. همین طور مردان عرب نسبت به ناموس غیرتمند بودند.[9] برخی محققان بر این عقیده اند که پوشش در بین عرب جاهلی مرسوم نبوده و اسلام آن را به وجود آورد، هر چند در ملل غیر عرب به شدیدترین شکل رواج داشت.[10] عده ای پا را فراتر گذاشته و گفته اند: که حجاب و پوشش از سایر ملت ها به مسلمانان رخنه کرده است. یکی از این افراد (قاسم امین) است که در کتابش به نام (تحریر المرأة) می نویسد: پوشش عادتی است که از اختلاط و ارتباط با سایر ملت ها در میان مسلمانان رخنه کرده است. آنان این سنت را نیکو شمرده و بر آن لباس دین پوشانیده اند.[11] ویل دورانت نیز معتقد است: ارتباط عرب با ایران از موجبات رواج حجاب در قلمرو اسلام بود.[12] نهرو نیز، در کتاب (نگاهی به تاریخ جهان) این نظر را تأیید کرده و از این که حجاب از طریق مسلمانان وارد جامعه اسلامی هند شده است اظهار تأسف می کند.[13] حجاب زنان از دیدگاه اسلام پوشش زن در برابر مردان بیگانه، یکی از ضروریات دین اسلام است، که نمی توان درباره جنبه اسلامی بودن آن تردیدی به خود راه داد. قرآن کریم، روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام و کلمات فقها که حکم عقل نیز بر آن سایه افکنده، همه حکایت از وجوب و کیفیت آن در اسلام دارد. هر چند عده ای گفته اند که پوشش زنان، قبل از اسلام هم در جزیزة العرب معمول بوده است ولی آن چه که از لحاظ متون تاریخی به دست آمده بیان گر این نکته است که زنان عرب و مسلمان تا قبل از نزول آیات پوشش، به رسم معمول آن روز عرب، چهره خود را نمی پوشاندند. پوشش زنان عرب این گونه بود که، روسری را از پشت گوش ها رد کرده و اطراف آن را به پشت خود می انداخته اند و در نتیجه گوش ها، گوشواره ها، چهره و گردن و گریبان، نمایان بود.[14] این امر مفاسد و مشکلاتی را برای جامعه به دنبال داشت، لذا در سال پنجم هجرت، آیات حجاب نازل شد و چگونگی و مقدار پوشش زنان را بیان کرد. این آیات که مربوط به زنان مسلمان و زنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است متعدد است. دو آیه از این آیات را که بیشتر مورد توجه است، در این جا می آوریم: 1. آیه 31/ سوره نور[15]: در این آیه با بیان مقدار پوشش زنان به آنها تذکر می دهد که جز مردان محرم که در آیه از آنها نام می برد، خود را از بیگانگان بپوشانند. دستور حجاب در آیه، شامل پوشش تمام بدن زن غیر از صورت و دست ها تا مچ می باشد.[16] 2. آیه 59/ سوره احزاب[17]: در آن زمان معمول بود که کنیزان بدون پوشش سرو گردن از منزل بیرون می آمدند و بعضی جوانان مزاحم آنها می شدند؛ برای این که زنان آزاد با کنیزان اشتباه نشوند و مورد آزار قرار نگیرند، به آنان دستور می دهد که حجاب اسلامی را رعایت کنند تا از کنیزان شناخته شوند.[18] هر چند در مورد تعابیری که در این آیات به کار رفته؛ مثل، خُمُر، جیوب، جلابیب و... بین مفسران گفتگو است ولی همه اینها با شأن نزول آیات که پوشش سرو گردن است مناسبت دارد و در برگیرنده پوشش اسلامی است.[19] با نزول آیات حجاب، زنان مسلمان نهایت سعی و تلاش خود را در این باره به کار بردند و این سیره حسنه همچنان در بین مسلمانان استمرار دارد. تحولی که حجاب در میان زنان مسلمان ایجاد کرد به قدری چشم گیر بود که عایشه یکی از همسران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می گوید: مرحبا به زنان انصار، همین که آیات سوره نور نازل شد، یک نفر از آنان دیده نشد که مانند سابق بیرون بیاید و سر خود را با روسری های مشکی می پوشیدند.[20] در این زمینه روایات فراوانی نقل شده است. به نظر می رسد که حجاب آن طور که امروزه مرسوم است، از احکام اسلام است. اسلام مقدار و حد پوشش زنان و نحوه بر خورد و رفت آمد آنان در جامعه و با افراد بیگانه را به صورت دقیق بیان کرد. این وظیفه در اسلام اختصاص به زنان دارد چون ملاک آن مخصوص زنان است؛ زن مظهر جمال و مرد مظهر شیفتگی است. قهرا به زن باید بگویند که خود را در معرض نمایش قرار ند هد. بنابراین حجاب برای حفظ عفت و حیثیت زنان تشریع شده است. پوشش زن در اسلام، این است که در معاشرت خود با مردان بدن خود را بپوشاند و به جلوه گری نپردازد، آیات هم که بیان گر حدود این پوشش است، بر همین معنا تأکید دارد. بنابراین آن گونه که عده ای ادعا کرده اند، وظیفه پوشش زنان در اسلام به معنای زندانی کردن و حبس زن در خانه نیست..[21] برخی با توجه به رسوم رایج در بین مسلمانان بعضی مناطق، و محدودیت های موجود برای زنان، حجاب را به زندانی ساختن زنان در اسلام تفسیر می کنند. جرجی زیدان می گوید: اگر مقصود از حجاب، زندانی ساختن زن در خانه و جلوگیری از معاشرت وی با مردان است باید گفت که این از میوه های درخت اسلام است. و پیش از آن شایع نبوده است، و همین که مسلمانان با زندگی تجملی و عیاشی آشنا شدند قضیه حجاب بیش از پیش شدت یافت و دقت های فوق العاده ای مبذول گشت. وی می گوید: پرده پوشی سختی که امروز در خانواده های اسلامی معمول است با اصول تعالیم اسلام و آیات قرآنی مربوط به حجاب موافقت ندارد.[22] در جواب این ایراد، همان طور که خود او و دیگران گفته اند باید گفت: این تفسیر از حجاب، موافق آیات و روایات نیست و متون تاریخی و سیره مسلمانان هم بر خلاف آن است. بله، یک نکته را نباید از نظر دور داشت که اختلاط اعراب و مسلمانان با ملت های دیگر، به ویژه ایرانیان در قرون بعدی، موجب تأثیر پذیری از عادات و رسوم، در بین آنها شده است. چون در ایران و ملت یهود، نه تنها تمام بدن حتی صورت باید پوشیده می شد، بلکه زنان باید در خانه پنهان می ماندند، و این رسم بعدا به مسلمانان هم راه یافت و موجب شد بسیاری از مورخان که اطلاع صحیحی از اسلام ندارند، این توهم برای آنان ایجاد شود که اساسا اسلام دستوری درباره پوشش نداده و همه این ها از خارج دنیای اسلام به مسلمین سرایت کرده است.[23] امّا همان گونه که گفته شد، آیات حجاب سال پنجم هجری، نازل شد و ارتباط مسلمانان با دیگر ملت ها به ویژه ایرانیان در زمان خلیفه دوم، در سال شانزدهم هجری، اتفاق افتاد. احادیث به دست آمده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و سخت گیری برخی از خلفا در امر حجاب زنان، حاکی از این است که این امر بر گرفته از دیگر ملت ها نیست. همین طور در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام در رابطه با حجاب، هیچ گونه تأییدی بر حبس و زندانی کردن زنان وجود ندارد.[24] اسلام گرچه پوشیدن وجه و کفین را واجب نکرد، ولی حرام هم نکرد، لذا ملت های غیر عرب که مسلمان شدند از همان عادت و رسم دیرین خود تبعیت کردند.[25] نتیجه به نظر می رسد، با توجه به وجود حجاب در میان دیگر امت ها و رعایت آن به گونه ای نزدیک به آن چه اسلام آورده، می توان نتیجه گرفت که این سنت دینی ریشه در فطرت و ساختار وجودی انسان دارد؛ که جوامع انسانی با وجود اختلاف سلیقه، کم و بیش پوشش را رعایت می کردند. در جزیرة العرب هم، قبل از اسلام پوشش وجود داشت امّا کامل نبود و مفاسدی را به دنبال داشت. لذا اسلام حد و مرز پوشش و حجاب زنان را دقیق بیان کرد به طوری که امروزه حجاب از ویژگی های زن مسلمان شمرده می شود. حجاب اسلامی به معنای پرده نشینی و محرومیت از حضور در صحنه های اجتماعی، نیست؛ بلکه به معنای وجوب پوشش و ممنوعیت خود آرایی زن در برابر مردان بیگانه است. معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر: 1 مجموعه آثار (مسأله حجاب)، مطهری،مرتضی، تهران، صدرا، اول، 1420ق، ج19. 2 حجاب در ادیان الهی، محمدی آشنایی، علی، قم، اشراق، اول، 1373ش. 3 تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، امیرکبیر، دوازدهم، 1386ش. 4 حجاب، مهریزی، مهدی، تهران، کانون اندیشه جوان، پنجم، 1386ش، و تفاسیر شیعه و اهل سنت در ذیل آیات مربوط به حجاب. پی نوشتها: [1]. ابن منظور، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1408ق، ج3، ص50. [2]. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دهم، 1375ش، ج1، ص1340. [3]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1420ق، ج19، ص429430؛ دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1377ش، ج6، ص8701. [4]. محمدی آشنایی، علی، حجاب در ادیان الهی، قم، انتشارات اشراق، چاپ اول، 1373ش، ص21 22. [5]. همان، ص22. [6]. همان، ص62. [7]. مهریزی، مهدی، حجاب، کانون اندیشه جوان، 1386ش، ص43. [8]. همان، ص43. [9]. جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دوازدهم، 1386ش، ج5، ص918919 و 943. [10]. مطهری، مرتضی، همان، ص525؛ مهریزی، مهدی، همان.، ص28. [11]. همان، ص28. [12]. همان، ص28. [13]. همان، ص29. [14]. مطهری، همان، ص514؛ محمدی آشنایی، علی، همان، ص149. [15] .وقل للمومنات یغضضن من ابصارهن [16]. همان، ص149 152. [17] . یا ایها النبی قل لازواجک .... [18]. همان، ص 154. [19]. همان، ص149 154. [20]. همان، ص 169. [21]. مطهری، مرتضی، همان، ص430 511. [22]. جرجی زیدان، همان، ص943. [23]. همان، ص943، مطهری، مرتضی، همان، ص552. [24]. همان، ص525، مهریزی، مهدی، همان، ص29. [25]. مطهری، همان، ص525. منبع: اندیشه قم
عنوان سوال:
حجاب زنان قبل از ظهور اسلام به چه میزان بود و زنان قبل از اسلام در جزیزة العرب چگونه در اجتماعات ظاهر می شدند؟
پاسخ:
حجاب، واژه ای عربی است که دارای معانی متعددی از قبیل پوشش، وسیله پوشیدن و حایل به کار رفته است؛ و زن محجوبه به زنی گفته می شود که به وسیله ای خود را بپوشاند.[1] در زبان فارسی، حجاب به معنای پرده، ستر، نقاب، روی بند، چادر و... به کار رفته است.[2] بنابراین حجاب هم به معنای پوشش است و هم به معنای پرده و حاجب و چون پرده وسیله پوشش است، از این جهت در مفهوم پوشش به کار رفته است. استعمال کلمه حجاب در مورد پوشش زن یک اصطلاح نسبتا جدید است، در قدیم به ویژه در کلمات فقها کلمه (ستر) که به معنای پوشش است به جای حجاب به کار رفته است.[3]
تاریخچه حجاب
تمام کسانی که زندگی بشر و تحولات آن را مورد ارزیابی قرار داده اند اذعان کرده اند که انسان همواره در جستجوی پوشش مناسب بوده است. بنا به گواهی متون و گزارش های تاریخی، در بیشتر ملّت ها و آیین های جهان حجاب در بین زنان معمول و رایج بوده ، هر چند در طول تاریخ فراز و نشیب هایی هم داشته است. با توجه به آنچه گفته شد، می توان گفت: متداول بودن حجاب در میان ملل مختلف با آن که دارای عقاید، مذاهب و شرایط جغرافیایی متفاوتی بوده اند، نشان گر آن است که تمایل به پوشش و حجاب امری فطری است.[4]
همه ادیان آسمانی، حجاب و پوشش زن را واجب شمرده اند. لزوم پوشش و حجاب، به طور طبیعی در فطرت زنان به ودیعت نهاده شده است و احکام و دستورات الهی هم هماهنگ و همسو با فطرت انسانی تشریع شده است. بنابران با مطالعه آثار تمدن های مختلف چنین به نظر می رسد که حجاب زنان از عادات قدیمی تمدن بشری بوده است.[5] مشهورترین امت هایی که قبل از اسلام می زیستند مجوسیان (زردشتیان) ایران، بودئیان، یهودیان، مسیحیان و امت عرب،بودندکه در تمامی آن ها حجاب زنان معمول و رایج بوده است.[6] از کتاب مقدس بر می آید که در عهد حضرت سلیمان علیه السلام ، زنان علاوه بر پوشش بدن، برقع (روبند) به صورت می انداختند، همین سنت در زمان حضرت ابراهیم علیه السلام نیز رایج بود.[7]
زنان ایرانی نیز، در دوره های مختلف از مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان دارای پوشش بوده اند.[8]
حجاب زنان در جزیزة العرب قبل از اسلام
از لا به لای متون تاریخی، چنین به دست می آید که زنان عرب پیش از اسلام دارای حجاب بوده اند. فرید وجدی می گوید: عرب ازجمله ملت هایی است که از قدیم حجاب در آن ریشه داشته است ولی قبل از ظهور اسلام زنانی پیدا شدند که بدون حجاب ظاهر شدند. جرجی زیدان نیز می گوید: اگر مقصود از حجاب پوشانیدن تن و بدن زن است که پیش از ظهور اسلام و حتی پیش از ظهور اسلام در همه جا معمول بوده است. وی می گوید: هر چند در مورد زن در دوران جاهلیت گفتگو بسیار است، امّا شکی نیست که زن عرب در آن دوره مقام والایی داشته و با عفت بوده است و عفت وی ثمره آزادی خواهی و استقلال طلبی آن روز عرب می باشد. همین طور مردان عرب نسبت به ناموس غیرتمند بودند.[9]
برخی محققان بر این عقیده اند که پوشش در بین عرب جاهلی مرسوم نبوده و اسلام آن را به وجود آورد، هر چند در ملل غیر عرب به شدیدترین شکل رواج داشت.[10] عده ای پا را فراتر گذاشته و گفته اند: که حجاب و پوشش از سایر ملت ها به مسلمانان رخنه کرده است. یکی از این افراد (قاسم امین) است که در کتابش به نام (تحریر المرأة) می نویسد: پوشش عادتی است که از اختلاط و ارتباط با سایر ملت ها در میان مسلمانان رخنه کرده است. آنان این سنت را نیکو شمرده و بر آن لباس دین پوشانیده اند.[11] ویل دورانت نیز معتقد است: ارتباط عرب با ایران از موجبات رواج حجاب در قلمرو اسلام بود.[12] نهرو نیز، در کتاب (نگاهی به تاریخ جهان) این نظر را تأیید کرده و از این که حجاب از طریق مسلمانان وارد جامعه اسلامی هند شده است اظهار تأسف می کند.[13]
حجاب زنان از دیدگاه اسلام
پوشش زن در برابر مردان بیگانه، یکی از ضروریات دین اسلام است، که نمی توان درباره جنبه اسلامی بودن آن تردیدی به خود راه داد. قرآن کریم، روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام و کلمات فقها که حکم عقل نیز بر آن سایه افکنده، همه حکایت از وجوب و کیفیت آن در اسلام دارد.
هر چند عده ای گفته اند که پوشش زنان، قبل از اسلام هم در جزیزة العرب معمول بوده است ولی آن چه که از لحاظ متون تاریخی به دست آمده بیان گر این نکته است که زنان عرب و مسلمان تا قبل از نزول آیات پوشش، به رسم معمول آن روز عرب، چهره خود را نمی پوشاندند. پوشش زنان عرب این گونه بود که، روسری را از پشت گوش ها رد کرده و اطراف آن را به پشت خود می انداخته اند و در نتیجه گوش ها، گوشواره ها، چهره و گردن و گریبان، نمایان بود.[14]
این امر مفاسد و مشکلاتی را برای جامعه به دنبال داشت، لذا در سال پنجم هجرت، آیات حجاب نازل شد و چگونگی و مقدار پوشش زنان را بیان کرد. این آیات که مربوط به زنان مسلمان و زنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است متعدد است. دو آیه از این آیات را که بیشتر مورد توجه است، در این جا می آوریم:
1. آیه 31/ سوره نور[15]: در این آیه با بیان مقدار پوشش زنان به آنها تذکر می دهد که جز مردان محرم که در آیه از آنها نام می برد، خود را از بیگانگان بپوشانند. دستور حجاب در آیه، شامل پوشش تمام بدن زن غیر از صورت و دست ها تا مچ می باشد.[16]
2. آیه 59/ سوره احزاب[17]: در آن زمان معمول بود که کنیزان بدون پوشش سرو گردن از منزل بیرون می آمدند و بعضی جوانان مزاحم آنها می شدند؛ برای این که زنان آزاد با کنیزان اشتباه نشوند و مورد آزار قرار نگیرند، به آنان دستور می دهد که حجاب اسلامی را رعایت کنند تا از کنیزان شناخته شوند.[18]
هر چند در مورد تعابیری که در این آیات به کار رفته؛ مثل، خُمُر، جیوب، جلابیب و... بین مفسران گفتگو است ولی همه اینها با شأن نزول آیات که پوشش سرو گردن است مناسبت دارد و در برگیرنده پوشش اسلامی است.[19]
با نزول آیات حجاب، زنان مسلمان نهایت سعی و تلاش خود را در این باره به کار بردند و این سیره حسنه همچنان در بین مسلمانان استمرار دارد. تحولی که حجاب در میان زنان مسلمان ایجاد کرد به قدری چشم گیر بود که عایشه یکی از همسران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می گوید: مرحبا به زنان انصار، همین که آیات سوره نور نازل شد، یک نفر از آنان دیده نشد که مانند سابق بیرون بیاید و سر خود را با روسری های مشکی می پوشیدند.[20] در این زمینه روایات فراوانی نقل شده است.
به نظر می رسد که حجاب آن طور که امروزه مرسوم است، از احکام اسلام است. اسلام مقدار و حد پوشش زنان و نحوه بر خورد و رفت آمد آنان در جامعه و با افراد بیگانه را به صورت دقیق بیان کرد. این وظیفه در اسلام اختصاص به زنان دارد چون ملاک آن مخصوص زنان است؛ زن مظهر جمال و مرد مظهر شیفتگی است. قهرا به زن باید بگویند که خود را در معرض نمایش قرار ند هد. بنابراین حجاب برای حفظ عفت و حیثیت زنان تشریع شده است. پوشش زن در اسلام، این است که در معاشرت خود با مردان بدن خود را بپوشاند و به جلوه گری نپردازد، آیات هم که بیان گر حدود این پوشش است، بر همین معنا تأکید دارد. بنابراین آن گونه که عده ای ادعا کرده اند، وظیفه پوشش زنان در اسلام به معنای زندانی کردن و حبس زن در خانه نیست..[21]
برخی با توجه به رسوم رایج در بین مسلمانان بعضی مناطق، و محدودیت های موجود برای زنان، حجاب را به زندانی ساختن زنان در اسلام تفسیر می کنند. جرجی زیدان می گوید: اگر مقصود از حجاب، زندانی ساختن زن در خانه و جلوگیری از معاشرت وی با مردان است باید گفت که این از میوه های درخت اسلام است. و پیش از آن شایع نبوده است، و همین که مسلمانان با زندگی تجملی و عیاشی آشنا شدند قضیه حجاب بیش از پیش شدت یافت و دقت های فوق العاده ای مبذول گشت. وی می گوید: پرده پوشی سختی که امروز در خانواده های اسلامی معمول است با اصول تعالیم اسلام و آیات قرآنی مربوط به حجاب موافقت ندارد.[22]
در جواب این ایراد، همان طور که خود او و دیگران گفته اند باید گفت: این تفسیر از حجاب، موافق آیات و روایات نیست و متون تاریخی و سیره مسلمانان هم بر خلاف آن است. بله، یک نکته را نباید از نظر دور داشت که اختلاط اعراب و مسلمانان با ملت های دیگر، به ویژه ایرانیان در قرون بعدی، موجب تأثیر پذیری از عادات و رسوم، در بین آنها شده است. چون در ایران و ملت یهود، نه تنها تمام بدن حتی صورت باید پوشیده می شد، بلکه زنان باید در خانه پنهان می ماندند، و این رسم بعدا به مسلمانان هم راه یافت و موجب شد بسیاری از مورخان که اطلاع صحیحی از اسلام ندارند، این توهم برای آنان ایجاد شود که اساسا اسلام دستوری درباره پوشش نداده و همه این ها از خارج دنیای اسلام به مسلمین سرایت کرده است.[23]
امّا همان گونه که گفته شد، آیات حجاب سال پنجم هجری، نازل شد و ارتباط مسلمانان با دیگر ملت ها به ویژه ایرانیان در زمان خلیفه دوم، در سال شانزدهم هجری، اتفاق افتاد. احادیث به دست آمده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و سخت گیری برخی از خلفا در امر حجاب زنان، حاکی از این است که این امر بر گرفته از دیگر ملت ها نیست. همین طور در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام در رابطه با حجاب، هیچ گونه تأییدی بر حبس و زندانی کردن زنان وجود ندارد.[24] اسلام گرچه پوشیدن وجه و کفین را واجب نکرد، ولی حرام هم نکرد، لذا ملت های غیر عرب که مسلمان شدند از همان عادت و رسم دیرین خود تبعیت کردند.[25]
نتیجه
به نظر می رسد، با توجه به وجود حجاب در میان دیگر امت ها و رعایت آن به گونه ای نزدیک به آن چه اسلام آورده، می توان نتیجه گرفت که این سنت دینی ریشه در فطرت و ساختار وجودی انسان دارد؛ که جوامع انسانی با وجود اختلاف سلیقه، کم و بیش پوشش را رعایت می کردند. در جزیرة العرب هم، قبل از اسلام پوشش وجود داشت امّا کامل نبود و مفاسدی را به دنبال داشت. لذا اسلام حد و مرز پوشش و حجاب زنان را دقیق بیان کرد به طوری که امروزه حجاب از ویژگی های زن مسلمان شمرده می شود. حجاب اسلامی به معنای پرده نشینی و محرومیت از حضور در صحنه های اجتماعی، نیست؛ بلکه به معنای وجوب پوشش و ممنوعیت خود آرایی زن در برابر مردان بیگانه است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 مجموعه آثار (مسأله حجاب)، مطهری،مرتضی، تهران، صدرا، اول، 1420ق، ج19.
2 حجاب در ادیان الهی، محمدی آشنایی، علی، قم، اشراق، اول، 1373ش.
3 تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، امیرکبیر، دوازدهم، 1386ش.
4 حجاب، مهریزی، مهدی، تهران، کانون اندیشه جوان، پنجم، 1386ش، و تفاسیر شیعه و اهل سنت در ذیل آیات مربوط به حجاب.
پی نوشتها:
[1]. ابن منظور، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1408ق، ج3، ص50.
[2]. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دهم، 1375ش، ج1، ص1340.
[3]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1420ق، ج19، ص429430؛ دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1377ش، ج6، ص8701.
[4]. محمدی آشنایی، علی، حجاب در ادیان الهی، قم، انتشارات اشراق، چاپ اول، 1373ش، ص21 22.
[5]. همان، ص22.
[6]. همان، ص62.
[7]. مهریزی، مهدی، حجاب، کانون اندیشه جوان، 1386ش، ص43.
[8]. همان، ص43.
[9]. جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دوازدهم، 1386ش، ج5، ص918919 و 943.
[10]. مطهری، مرتضی، همان، ص525؛ مهریزی، مهدی، همان.، ص28.
[11]. همان، ص28.
[12]. همان، ص28.
[13]. همان، ص29.
[14]. مطهری، همان، ص514؛ محمدی آشنایی، علی، همان، ص149.
[15] .وقل للمومنات یغضضن من ابصارهن
[16]. همان، ص149 152.
[17] . یا ایها النبی قل لازواجک ....
[18]. همان، ص 154.
[19]. همان، ص149 154.
[20]. همان، ص 169.
[21]. مطهری، مرتضی، همان، ص430 511.
[22]. جرجی زیدان، همان، ص943.
[23]. همان، ص943، مطهری، مرتضی، همان، ص552.
[24]. همان، ص525، مهریزی، مهدی، همان، ص29.
[25]. مطهری، همان، ص525.
منبع: اندیشه قم
- [سایر] درصورتی که اسلام در شبه جزیره عربستان ظهور نمی کرد، آیا اَشکال توصیفی بهشت و جهنم و... همان موارد فعلی می بود؟
- [سایر] آیا آیه حجاب برای همه زنان مسلمان است؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] مقدار پوشش زن مسلمان در برابر زنان غیر مسلمان را بیان فرمایید.
- [سایر] امام زمان علیه السلام در ظاهر با چه سنی ظهور می کنند؟
- [سایر] حکم نگاه کردن به زنان مسلمان که در کشورهای خارجی فاقد حجاب و پوشش اسلامی‌اند، چگونه است؟
- [سایر] می خواستم بدانم درصورتی که اسلام در شبه جزیره عربستان ظهور نمی کرد و در نقطه ای دیگر با شرایط اقلیمی و فرهنگی متفاوت این امر صورت می گرفت آیا اشکال توصیفی بهشت و جهنم و همچنین آداب رفتاری و گفتاری مندرج در کتاب آسمانی همان موارد فعلی می بود یا خیر لطفاً با توجه به توجیحات عقلی دین اسلام پاسخ دهید.
- [سایر] رفتار حکومت پیامبر (ص) در مدینه با زنان نصاری و یهودی در مورد رعایت دقیق حجاب اسلامی چگونه بوده است؟ آیا پیامبر اعظم، زنان غیر مسلمان را مجبور به رعایت حجاب مطابق با شریعت اسلام فرموده بودند؟
- [سایر] سلام، آیا ظهور به معنای ظاهر شدن است، یا به معنای پشتها، ریشه هر کدام چیست؟
- [سایر] آیا تا به حال علائم دال بر نزدیک شدن ظهور امام ظاهر شده است ؟
- [سایر] آیا تا به حال علائم دال بر نزدیک شدن ظهور امام ظاهر شده است ؟
- [آیت الله مظاهری] مکروه است که در گریه بر میّت صدا را خیلی بلند کنند. ______ 1) آیا تو بر پیمانی - که با آن ما را ترک کردی - وفاداری؟ پیمان بر شهادت به اینکه نیست خدایی غیر از خداوند متعال، او که یکتاست و شریکی برای او نیست و به اینکه محمد صلی الله علیه وآله وسلم بنده و رسول اوست و سید پیامبران و خاتم آنان است و به اینکه علی علیه السلام امیر مومنان و سید امامان و امامی است که خداوند متعال، فرمانبرداری از او را بر همه عالمیان واجب فرموده است و به اینکه حسن و حسین و علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و قائم آل محمد - که درودهای خداوند بر آنان باد - امامان مومنان و حجّتهای خداوند بر همه خلائق و امامان تو هستند، که پیشروان هدایت و نیکوکاری هستند. 2) هنگامی که دو فرشته نزدیک به خداوند (نکیر و منکر) که فرستادگان از جانب خدای متعالند، به سوی تو آمدند و از تو در مورد خدایت و پیامبرت و دینت و کتابت و قبلهات و امامانت سوال کردند،پس نترس و اندوهگین نشو و در جواب آنان بگو: خداوند، پروردگار من و محمد صلی الله علیه وآله وسلم، پیامبر من و اسلام، دین من و قرآن، کتاب من و کعبه، قبله من و امیر مومنان علی بن ابی طالب، امام من و حسن بن علی، امام من و حسین بن علی، امام من و زین العابدین، امام من و محمد باقر، امام من و جعفر صادق، امام من، و موسی کاظم، امام من و علی رضا، امام من و محمد جواد امام من و علی هادی، امام من و حسن عسکری، امام من و حجّت منتظَر، امام من میباشند، اینان - که درودهای خداوند بر آنان باد - امامان و سروران و رهبران و شفیعان من میباشند، در دنیا و آخرت به آنان دوستی میورزم و از دشمنان آنان دوری میجویم، سپس بدان ای فلان فرزند فلان. 3) بدرستی که خداوند متعال، بهترین پروردگار و محمد صلی الله علیه وآله وسلم، بهترین پیامبر و امیر مومنان علی بن ابی طالب و فرزندان معصوم او یعنی دوازده امام، بهترین امامان هستند و آنچه را محمد صلی الله علیه وآله وسلم آورده است حقّ است و مرگ حقّ است و سوال منکر و نکیر در قبر حقّ است و برانگیخته شدن (برای روز قیامت)، حقّ است و رستاخیز، حقّ است و صراط، حقّ است و میزان (اعمال)، حقّ است و تطایر کتب، حقّ است و بهشت، حقّ است و جهنم، حقّ است و آن ساعت معهود (روز قیامت)، خواهد آمد و هیچ تردیدی در آن نیست و به تحقیق خداوند متعال کسانی را، که در قبرها هستند، بر خواهد انگیخت. 4) خداوند تو را بر قول ثابت، پایدار فرماید و به راه مستقیم هدایت فرماید و بین تو و امامان تو در جایگاهی از رحمتش، شناخت ایجاد فرماید. 5) خداوندا زمین را از دو پهلوی او گشاده گردان و روح او را بسوی خودت بالا بر و او را با برهانی از خودت روبرو گردان، خداوندا (درخواست میکنیم)عفو تو را، عفو تو را. 6) خداوندا زمین را از دو پهلوی او گشاده گردان و روح او را بسوی خودت بالا بر و او را از جانب خودت با رضوان روبرو کن و قبر او را از بخشایش خودت آرام فرما، رحمتی که بوسیله آن از مهربانی هر کس دیگری بی نیاز گردد.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] ناآشنا به مسأله; کسی که مسأله شرعی خود را نمی داند. جاهل قاصر: جاهلی که از روی عذر حکم شرعی را نمی داند. جاهل مقصر: جاهلی که امکان آموختن مسائل را داشته ولی عمداً در فراگیری آن کوتاهی کرده است. جبیره: مرهم; پارچه و پوششی که زخم یا شکستگی را با آن ببندند. جرح، جروح: جراحت، زخم جُنُب: کسی که محتلم شده یا با دیگری مقاربت کرده است. جُعاله: قراردادی که طی آن فردی اعلام می کند هر کس برای او کار معینی را انجام دهد، اجرت مشخصی به او پرداخت می شود. مثلا هر کس گمشده مرا پیدا کند، هزار تومان به او مژدگانی می دهم. قرار گذارنده را (جاعل) و عمل کننده به آن را (عامل) می گویند. جلاّل: حیوانی که عادت کرده فقط نجاست انسان را بخورد. جماع: مقاربت: آمیزش جنسی. جهر: صدای بلند، با صدای بلند چیزی را قرائت کردن. (ح) حائض: زنی که در عادت ماهیانه باشد. حاکم شرع: مجتهدی که بر اساس موازین شرعی دارای فتوا است. حج: زیارت خانه خدا و انجام اعمالی مربوط به آن که به آن اعمال (مناسک حج) می گویند. حج نیابتی: زیارت خانه خدا به نیابت از طرف شخص دیگر با انجام مناسک آن. حدث اصغر: هر علتی که باعث وضو شود و آن شش چیز است: 1 بول، 2 مدفوع، 3 باد شکم، 4 خواب کامل، 5 امور زایل کننده عقل، 6 استحاضه. حدث اکبر: هر کاری که غسل برای نماز را سبب شود مانند احتلام و جماع. حد ترخص: حدی از مسافت که در آن صدای موذن و دیوار محل اقامت قابل تشخیص نباشد. حرام: ممنوع، هر عملی که از نظر شرعی ترکش لازم باشد. حرج: مشقت، سختی، دشواری حصه: سهم حضر: محل حضور (وطن). حنوط: مالیدن کافور بر اعضای مرده از جمله به پیشانی، کف دست ها، سرزانوها و سر دو انگشت بزرگ پاها. حواله: ارجاع طلبکار به شخص ثالث برای دریافت طلبش به این نحو که ذمه خودش را بری کرده و دیگری به او بدهکار شود. حیض: قاعدگی، عادت ماهیانه زنان. حین عروض شک: وقت پدید آمدن شک. (خ) خارق العاده: غیر طبیعی. خالی از قوت نیست: معتبر است، فتوا این است (مگر در ضمن کلام قرینه ای بر غیر این معنی دیده شود). خالی از وجه نیست: فتوا این است (مگر در ضمن کلام قرینه ای بر غیر این معنی مشاهده شود). خبره: کارشناس خبیث: پلید، زشت. خسارت: زیان، ضرر. خصوصیات: ویژگی ها خمس: یک پنجم، بیست درصد پس انداز سالیانه و غیره که باید به مجتهد جامع الشرایط و مرجع تقلید پرداخت شود. خوارج: کسانی که علیه امام معصوم(علیهم السلام) قیام مسلحانه نمایند مثل خوارج نهروان. خوف: ترس، هراس، واهمه خون جهنده: یعنی حیوانی که وقتی رگ آن را ببرند خون از آن جستن می کند. خیار: اختیار بر هم زدن معامله که در یازده مورد طرفین معامله یا یکی از آنها می توانند معامله را بر هم زنند. (د) دائمه: زنی که طی عقد دائم به همسری مردی درامده باشد. دُبُر: پشت; مقعد. دعوی: دادخواهی. دفاع: دفع دشمن; مقاومت در برابر دشمن. دیه: مالی که بنابر احکام شرعی به جبران خون مسلمان یا نقص بدنی به او داده می شود. (ذ) ذبح شرعی: کشتن حیوانات حلال گوشت با رعایت ضوابط شرعی. ذمّه: تعهّد به ادای چیزی یا انجام عملی. ذمّی: کافران اهل کتاب مانند یهود و نصاری در مقابل تعهّدشان نسبت به رعایت قوانین اجتماعی اسلامی از حمایت و امنیت حکومت اسلامی برخوردار می شوند و در بلاد مسلمین زندگی خواهند کرد. (ر) ربا: زیادت; اضافه; بدست آوردن مال زائد بر سرمایه با شرایط مذکور در مسائل 2356، 2357، 2361. رباء قرضی: اضافه ای که پرداخت آن در ضمن قرض شرط گردد. ربح سَنه: درآمد سالیانه انسان. رجوع: بازگشتن; بازگشت. رضاعی: همشیر; پسر و دختری که از یک زن شیر خورده باشند با شرائطی که در مسأله 2598 بیان شده نسبت به هم برادر و خواهر رضاعی می شوند و محرم ابدی می باشند. رفع ضرورت: بر طرف شدن حالت اضطرار. رکن; ارکان: پایه; اساسی ترین جزء هر عبادت. رکوع: خم شدن; یکی از ارکان نماز که برای انجام آن شخص نمازگزار در برابر عظمت خداوند چندان خم می شود که دستهایش به زانو برسد. رهن: گرو; گروی. ریبه: احتمال تحریک شهوت. (ز) زائد بر مؤونه: مازاد بر مخارج; اضافه بر هزینه مربوطه. زکات: مقدار معیّنی از اموال خاص انسان که به شرط رسیدن به حد نصاب باید در موارد مشخّص خود مصرف شود، این اموال اختصاص به نُه مورد دارد. زکات فطره: مقدار حدود 3 کیلوگرم گندم، جو، ذرت و غیره یا بهای آن که باید در عید فطر به فقرا بدهند و یا در مصارف دیگر زکات صرف کنند. زمان غیبت کبری: مثل زمان ما، که امام دوازدهم(علیه السلام) در پرده غیبت به سر می برند. زینت: زیور; آرایش. (س) سال شمسی: سالی که مشتمل بر دوازده برج است و از فروردین شروع و به اسفند ختم می شود. سال قمری: سالی که مشتمل بر دوازده ماه است و از محرم شروع و به ذی الحجه ختم می شود. سجده; سجود: بر زمین گذاردن پیشانی و کف دست ها و سر زانوها و سر دو انگشت بزرگ پاها برای ستایش خداوند. سجده سهو: سجده ای که نمازگزار در برابر اشتباهاتی که سهواً از او سر زده بجای آورد، به شرح مسأله 1262. سجده شکر: پیشانی بر زمین نهادن به منظور سپاسگزاری از نعمت های خداوند. سجده های واجب قرآن: وقتی انسان یکی از این آیات را تماماً بخواند یا گوش کند باید بلافاصله سجده نماید. 1 - جزء 21، سوره سجده، آیه 15. 2 - جزء 24، سوره فصّلت، آیه 37. 3 - جزء 27، سوره نجم، آخرین آیه. 4 - جزء 30، سوره علق، آخرین آیه. سجده های مستحبّ قرآن: وقتی انسان یکی از این آیات را تماماً بخواند یا بشنود مستحب است که بلافاصله سجده کند. 1 - جزء 9، سوره اعراف، آیه آخر. 2 - جزء 13، سوره رعد، آیه 15. 3 - جزء 14، سوره نحل، آیه 49. 4 - جزء 15، سوره اسراء، آیه 107. 5 - جزء 16، سوره مریم، آیه 58. 6 - جزء 17، سوره حج، آیه 18. 7 - جزء 17، سوره حج، آیه 77. 8 - جزء 19، سوره فرقان، آیه 60. 9 - جزء 19، سوره نمل، آیه 25. 10 - جزء 23، سوره ص، آیه 24. 11 - جزء 30، سوره انشقاق، آیه 21. سرگین: مدفوع حیوانات. سفیه: بی عقل; کسی که قدرت نگهداری مال خودش را ندارد و سرمایه اش را در کارهای بیهوده مصرف می کند. سقط شده: افتاده; جنین نارس یا مرده که از رحم خارج شده باشد. سلف: معامله پیش خرید. سؤر: نیم خورده آب یا غذا. (ش) شاخص: چوب یا وسیله ای که برای تعیین وقت ظهر در زمین نصب می کنند. شارع: بنیانگزار شریعت اسلامی; خداوند; پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله). شاهد: گواه. شرایط ذمّه: شرایطی که اگر اهل کتاب در بلاد مسلمین به آنها عمل کنند جان و مالشان در پناه حکومت اسلامی است. شهادت: گواهی دادن. شهادتین: شهادت به یگانگی الله و رسالت رسول الله(صلی الله علیه وآله). شیوع: شایع شدن; همگانی شدن. شهرت: مشهور شدن; آشکار شدن برای همه افراد. شیر کامل: منظور انجام یافتن تمام شرایط هشت گانه ای است که در مسأله 2594 گفته شده و موجب محرم شدن است. (ص) صاع: پیمانه ای دارای گنجایش حدود 3 کیلوگرم. صحّاف: شیرازه بند، تعمیرکار کتاب. صحّت: درستی. صراط: منظور پل صراط در روز قیامت است. صرف برات: نقدکردن برات; در مواردی که برات به صورت مدّت دار تنظیم شده باشد طلبکار می تواند زودتر از موعد معیّن از بدهکار بخواهد با کسر مقداری از برات نقداً وجه آن را دریافت نماید، این عمل را در عرف تجّار (صرف برات) می نامند. صغیره: دختری که به سن بلوغ نرسیده است. صلح: سازش طرفین; اینکه کسی مال یا حق خود را برای توافق و سازش به دیگری واگذار کند. صیغه: خواندن کلماتی که وسیله تحقّق عقد است. (ض) ضامن: عهده دار; متعهّد. ضرورت: وجوب; حتمیّت. ضروری دین: آنچه بدون تردید جزء دین است مانند وجوب نماز و روزه. ضعف مفرط: ضعف شدید. (ط) طلاق: گسستن پیمان زناشویی. طلاق بائن: طلاقی است که پس از آن مرد حق رجوع به همسرش را ندارد. طلاق خلع: طلاق زنی که به شوهرش مایل نیست ولی شوهر او را طلاق نمی دهد و زن مهر یا مال دیگرش را به او می بخشد تا او را راضی به طلاق کند. طلاق رجعی: طلاقی است که مرد در عدّه زن می تواند به او رجوع نماید. طلاق مبارات: طلاقی است که در نتیجه تنفر زن و مرد از یکدیگر و دادن مقداری مال از طرف زن به شوهر واقع می شود. طواف نساء: اخرین طواف حج و عمره مفرده است که ترک آن موجب استمرار حرمت همبستری برای طواف کننده با همسرش می شود. طوق: گردن بند; آنچه در گردن بیاویزند. طهارت: پاکی; حالتی معنوی که در نتیجه وضو و غسل یا تیمّم حاصل شود. طهارت ظاهری: چیزی که براساس نظر شارع مقدّس محکوم به پاکی است هر چند در واقع نجس باشد مثل این که شخصی وارد خانه مسلمانی شود مادام که صاحب خانه نجاست چیزی را مطرح ننماید تمام اشیاء آن خانه محکوم به پاکی است. (ظ) ظاهر این است: فتوا این است، مگر اینکه در کلام قرینه ای برای مقصود دیگر باشد. ظهر شرعی: وقت اذان ظهر که سایه شاخص محو می شود یا به کمترین حد آن می رسد و ساعت آن نسبت به فصول مختلف و افق های گوناگون فرق می کند. (ع) عاجز: ناتوان; درمانده. عادت ماهیانه: قاعدگی; حیض. عادت وقتیّه و عددیّه: زنهایی که عادت ماهیانه آنها دارای وقت مشخّص و زمان معیّن باشد; عادتشان (وقتیّه و عددیّه) است. عادل: شخصی که دارای ملکه عدالت است. عاریه: دادن مال خود به دیگری برای استفاده موقت و بلاعوض از آن. عاصی: عصیان کننده; کسی که نسبت به احکام الهی نافرمان است. عامل: عمل کننده: 1 - کسی که به قرارداد جعاله عمل می کند; 2 - کسی که متصدّی جمع آوری، حسابرسی و تقسیم و سایر امور مربوط به زکات است; 3 - اجیر. عایدات: درآمد. عدول: اشخاص عادل. عذر شرعی: توجیه قابل قبول; دلیل قابل قبول از نظر شرعی. عرف: فرهنگ عموم مردم. عَرَق جُنُب از حرام: عرقی که پس از آمیزش نامشروع یا استمناء از بدن خارج گردد. عزل: کنار گذاشتن: 1 - انزال نمودن در خارج از رحم برای جلوگیری از آبستنی زن; 2 - برکنار کردن وکیل یا مأمور خود از کار مانند برکناری وصی یا متولّی خائن توسط حاکم شرع. عسرت: سختی; تنگدستی. عقد: گره; پیمان زناشویی; پیوند. عقدبیع: قرارداد خرید و فروش. عقد دائم: ازدواج مادام العمر. عقد غیر دائم: ازدواج موقت. عقود: قراردادهای دو طرفه مثل خرید و فروش، ازدواج، مصالحه. عمّال: کارگزاران. عمداً: از روی قصد; کاری را با علم و آگاهی انجام دادن. عمره: زیارت خانه خدا و انجام اعمال مخصوص خانه کعبه که تا حدودی شبیه حج است و آن بر دو قسم است: عمره تمتّع که قبل از حج تمتّع انجام می گیرد، و عمره مفرده که پس از حج قران و افراد یا بدون حج انجام می گیرد. عمل به احتیاط: مکلّف تکلیف خود را به گونه ای عمل نماید که یقین پیدا کند تکلیف شرعیش را انجام داده است. طریقه احتیاط در کتاب های فقهی مطرح شده است. عنین: مردی که قادر به انجام آمیزش جنسی نیست. عورت: آنچه انسان از ظاهر کردنش حیا می کند; اعضاء تناسلی. عهد: پیمان; تعهّد انسان در برابر خداوند برای کار پسندیده یا ترک ناپسند که با صیغه مخصوص ادا می شود. عیال: زن; همسر. عید فطر: نخستین روز ماه شوّال که یکی از دو عید بزرگ اسلامی است. عید قربان: دهمین روز ماه ذی الحجّه که یکی از دو عید بزرگ اسلامی است. (غ) غائط: مدفوع. غرض عقلائی: هدفی که از نظر عقلا قابل قبول و پسندیده باشد. غساله: آبی که معمولا پس از شستن چیزی خود به خود یا با فشار از آن می چکد. غسل: شستن; شستشو; شستشوی بدن با کیفیت مخصوصی که بر دو نوع است: 1 - ترتیبی; 2 - ارتماسی. غسل واجب: غسلی که انجام دادن آن الزامی است و اقسام آن عبارت است از: 1 - غسل جنابت; 2 - غسل حیض; 3 - غسل نفاس; 4 - غسل استحاضه; 5 - غسل مسّ میّت; 6 - غسل میّت. غسل مستحب: غسلی که به مناسبت ایّام و لیالی خاص یا عبادات و زیارات مخصوص رواست مانند غسل جمعه و غسل زیارت و غیره. غسل ارتماسی: به نیّت غسل یک مرتبه در آب فرو رفتن. عسل ترتیبی: به نیّت غسل، اول سر و گردن، بعد طرف راست و سپس طرف چپ را شستن. غسل جبیره: غسلی که با وجود جبیره بر اعضای بدن انجام می گیرد و الزاماً باید به صورت غسل ترتیبی باشد. غُلات: گروهی از مسلمانان هستند که درباره امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) غلّو می کنند و آن حضرت را خدا می شمارند. (ف) فتوا: رأی مجتهد در مسائل شرعیه. فجر: سپیده صبح. فجر اول و دوم: نزدیک اذان صبح از طرف مشرق سپیده ای رو به بالا حرکت می کند که آن را فجر اول می گویند. موقعی که آن سپیده گسترده شد، فجر دوم، و اولِ نماز صبح است. فجر صادق: منظور فجر دوم است. فجر کاذب: منظور فجر اول است. فرادا: نمازی که انسان به طور انفرادی می گزارد. فَرْج: عورت انسان (زن و مرد; قُبُل و دُبُر). فرض: امرالزامی; امری که انجام یا ادای آن واجب است. فضله: مدفوع حیوانات. فطر: نخستین روز ماه شوّال و یکی از دو عید بزرگ اسلامی است. فطریه: زکات فطره. فقّاع: آب جو. فقیر: محتاج; کسی که نیازمند تأمین مخارج سال خود و عیالش است و چیزی هم ندارد که به طور روزانه قادر به تأمین هزینه زندگیش باشد. فی سبیل الله: در راه خدا انجام کار خیری که نفعش به عموم مسلمانان برسد مثل ساختن مسجد، پل، جاده و غیره. (ق) قُبُل: پیش (کنایه از عضو جنسی انسان است). قتل: کشتن. قتل نفس محترمه: کشتن کسی که خونش از نظر شرعی محترم است و نباید کشته شود. قرائت: خواندن; خواندن حمد و سوره در نمازهای یومیّه. قروح: دُمَل ها; زخم های چرکین. قریب: نزدیک به واقع و حقیقت. قرینه: نشانه; علامت; همانند. قسم: سوگند; سوگند به یکی از اسامی خداوند برای انجام امور پسندیده یا ترک ناپسند. قصاص: کیفر; نوعی از مجازات است که مشابه با جنایت انجام شده می باشد، مثل اینکه شخصی کسی را عمداً بکشد او را خواهند کشت. قصد اقامه: قصد مسافر به ماندن ده روز یا بیشتر در یک محل. قصد انشاء: تصمیم به ایجاد یک امر اعتباری مانند بیع و شراء و غیره همراه با ادای کلمات مربوطه. قصد وجه: در جایی که مکلّف عمل را با حفظ وصف وجوب و یا استحباب انجام دهد، یعنی بگوید این عمل واجب و یا این عمل مستحب را انجام می دهم. قصد رجاء: در موردی است که مکلّف عمل را به احتمال اینکه به خدا نزیک می کند انجام می دهد. قصد قربت مطلقه: چنانچه مکلّف می داند عملی مورد رضا و قرب خداست ولی نمی داند عنوان آن چیست، مثل اینکه می داند گفتن این جمله در نماز خوب است اما نمی داند استحباب خاص دارد یا به عنوان مطلق ذکر و یا دعا باید خوانده شود. قصد قربت: یعنی کاری را برای خدا انجام دادن. قضا: بجا آوردن عملی که در وقت خاص خود انجام نشده است بعد از آن وقت; قضاوت کردن. قنوت: اطاعت; تواضع در برابر خدا; در رکعت دوم نماز پس از قرائت سوره ها، دست ها را در مقابل صورت قراردادن و ذکر و دعا خواندن. قوی: محکم (کنایه از فتوا) قیام: ایستادن; اقامه نماز. قیام متّصل به رکوع: به نیت رکوع از حالت ایستاده خم شدن و رکن نماز است. قی: استفراغ. قیّم: سرپرست; کسی که براساس وصیّت یا حکم حاکم شرع مسؤول امور یتیم و غیره می شود. (ک) کافر: کسی که به توحید و نبوّت یا هر دوی آنها معتقد نیست، یعنی: 1 - کسی که وجود خدا را انکار می کند. 2 - کسی که برای خدا شریک می تراشد. 3 - کسی که پیغمبری پیغمبر اسلام را قبول ندارد. 4 - کسی که در امور فوق شک دارد. 5 - کسی که منکر ضرورت دین است و انکار او به انکار خدا و رسول(صلی الله علیه وآله)می انجامد. کافر حربی: کافری که با مسلمانان در حال جنگ می باشد و یا در پناه مسلمانان نیست. کافر ذمّی: اهل کتاب که در بلاد اسلامی با شرایط مخصوص اهل ذمّه در پناه حکومت اسلامی قرار گرفته و زندگی می کند. کثیر الشّک: کسی که زیاد به شک می افتد. کشف خلاف شدن: آشکار شدن اشتباه، روشن شدن این که یک عمل درست انجام نشده است. کفّاره: کاری که انسان برای جبران گناهش انجام دهد. کفّاره جمع: کفّاره سه گانه (60 روز روزه گرفتن، 60 فقیر را سیر کردن و بنده ای را آزاد نمودن). کفالت: ضمانت. کفیل: ضامن. کیفیّت: چگونگی. (ل) لازم: واجب; اگر مجتهد دلیل الزامی بودن امری را از ایات و روایات کشف کند و بتواند آن را به شارع نسبت دهد، معمولا تعبیر به واجب می کند. و اگر الزامی بودن آن را به طریق دیگر نظیر ادلّه عقلیّه استفاده کند طوری که استناد آن به شارع میسّر نباشد، معمولا تعبیر به لازم می کند. لازم الوفا بودن: باید به آن عمل شود. لزوجت محل: لغزندگی همراه با چسبندگی که در محلی وجود دارد. لغو: بی فایده; بی معنا; بیهوده. لُقطه: پیدا شده; مال پیدا شده ای که صاحب آن معلوم نباشد. (م) ماترک: آنچه از متوفّی باقی مانده باشد. مال الاجاره: مالی که مستأجر بابت اجاره بپردازد. مال المصالحه: مالی که مورد صلح قرار گرفته است. مالیّت شرعی: چیزهایی که از نظر شارع مقدّس مال محسوب می شود مانند همه اموال مشروع (که ضوابط آن توسّط شارع مقدّس بیان گردیده است). مالیّت عرفی: چیزهایی که از نظر فرهنگ عموم مردم (عرف) مال محسوب می شود، هر چند از نظر دین اسلام مالیّت نداشته باشد، مثل خوک و مشروب. ماه هلالی: گردش ماه به دور زمین، ماه قمری که از ماه محرم شروع می شود و به ماه ذی الحجّه ختم می گردد و در مقابل ماه شمسی است که از فروردین ماه شروع و در اسفند پایان می یابد. مأموم: پیرو; کسی که در نماز به امام جماعت اقتدا نماید. مؤونه: مخارج یا هزینه. مباح: هر فعلی که از نظر شرعی نه پسندیده است و نه ناپسند (در برابر واجب و حرام و مستحب و مکروه). صفحه 542 مبتدئه: زنی که برای اولین بار عادت شود. مبطلات: اموری که باطل کننده عبادت می شود. متعه: زنی که با عقد موقّت به همسری مردی درآمده است. متنجّس: هر چیزی که ذاتاً پاک است و در اثر برخورد با شیء نجس آلوده شده است. متولّی: سرپرست. مثمن: قیمت گذاری شده; فروخته شده; کالایی که در معرض فروش قرار گرفته باشد. مجتهد: کوشا; کسی که در فهم احکام الهی به درجه رسیده و دارای قدرت علمی مناسبی است که می تواند احکام اسلام را از روی کتاب و سنّت استنباط نماید. مجتهد جامع الشرائط: مجتهدی که شرایط مرجعیّت تقلید را دارا می باشد. مجرای طبیعی: مسیر طبیعی هر چیز. مجهول المالک: مالی که معلوم نیست به چه کسی متعلّق است. مجزی است: کافی است ساقط کننده تکلیف است. محتضر: کسی که در حال جان کندن است. محتلم: کسی که در خواب منی از او خارج شده باشد. محذور: مانع; کنار گذاشته شده; آنچه از آن پرهیز گشته است. محرّم (محرّمات): چیزی که حرام است; اولین ماه از سال قمری. مَحْرَم: کسانی که ازدواج با آنها به جهت نسبی و یا سببی و یا شیر خوردن حرام ابدی است مانند: خواهر، مادر، دختر و دخترِ دختر، جدّات، عمّه و عمّات، خاله و خالات، ربائب، مادر زن و مادر او، دختر و خواهر رضاعی، زن پسر، زن پدر و نبیره. مُحرِم: کسی که در حال احرام حج یا عمره باشد. محظور: ممنوع. محفوظ: حفظ شده; نگهداری شده. محلّ اشکال است: اشکال دارد; خلاف احتیاط واجب است (مقلّد می تواند در این مسأله به مجتهد دیگری مراجعه کند). محل تأمّل است: باید احتیاط کرد (مقلّد می تواند در این مسأله به دیگری مراجعه کند). صفحه 543 مخیّر است: فتواست، مقلّد بایستی یکی از دو طرف و یا بیشتر را انتخاب نماید. مخرج بول و غائط: مجرای طبیعی خروج ادرار و مدفوع. مخمّس: مالی که خمس آن پرداخت شده باشد. مُدّ: پیمانه ای که تقریباً ده سیر گنجایش داشته باشد (750 گرم). مدّعی: خواهان ; کسی که برای خودش حقّی قائل است. مذی: رطوبتی که پس از ملاعبه از انسان خارج گردد. مرتد: مسلمانی که منکر خدا و رسول یا حکمی از ضروریّات دین شده که انکارش به انکار خدا و رسول باز گردد. مرتدّ فطری: کسی که از پدر یا مادر مسلمان متولّد شده و خودش نیز مسلمان بوده و سپس از دین خارج شده است. مرتدّ ملّی: کسی که از پدر و مادر غیر مسلمان متولّد شده ولی خودش پس از اظهار کفر مسلمان شده و مجدّداً کافر گردیده است. مرجوح (مرجوح شرعی): چیزی که کراهت شرعی داشته باشد. مردار: حیوانی که خود به خود مرده و یا بدون شرایط لازم کشته شده باشد. مزارعه: قراردادی که بین مالک زمین و زارع منعقد می شود که براساس آن مالک درصدی از محصول زراعی را صاحب می شود. مس: لمس کردن. مسّ میت: لمس کردن انسان مرده. مساقات: آبیاری کردن; قراردادی بین صاحب باغ و باغبان که براساس آن باغبان در برابر آبیاری و تربیت درختان، حقّ استفاده از مقدار معیّنی میوه باغ را پیدا می کند. مستحاضه: زنی که در حال استحاضه باشد. مستحب: پسندیده; مطلوب; چیزی که مطلوب شارع است ولی واجب نیست; هر حکم شرعی که اطاعت آن موجب ثواب است ولی مخالفت آن عقاب ندارد. مستطیع: توانا; کسی که امکانات و شرائط سفر حج را دارا باشد. مستهلک: از میان رفته; نابود شده; نیست شده. مسح: دست کشیدن بر چیزی; دست کشیدن به فرق سر و روی پاها با رطوبت باقیمانده از شستشوی صورت و دست ها در وضو. مسکین: بیچاره; مفلوک; کسی که از فقیر هم سخت تر می گذراند. مسکرات: چیزهای مست کننده. مشقّت: سختی; رنج; دشواری. مصالحه: سازش; آشتی. مصو نیّت: آسیب ناپذیری. مضطر: ناچار; ناگزیر. مضطربه: زنی که عادت ماهیانه اش بی نظم است. مضمضه: چرخانیدن آب در دهان. مضیقه: تنگدستی; تنگنایی. مطهّرات: پاک کننده ها. مظالم: چیزهایی که در ذمّه انسان است ولی صاحب آن معلوم نیست و یا دسترسی به آن ممکن نمی باشد، مانند اینکه شخصی یقین دارد در زمان طفولیّت به صورت غیر مجاز در مال کسی تصرّف نموده و در اثر تصرّف ضرری به صاحب آن رسیده است، اکنون برای اینکه یقین به برائت ذمّه خود پیدا کند، لازم است مقداری از مال خود را از طرف صاحب مال به عنوان مظالم با اجازه مجتهد جامع الشرایط به فقیر پرداخت نماید. معامله غرری: معامله ای است که اوصاف کالای مورد معامله (مبیع) به صورت کامل مشخّص نباشد مثل اینکه شخصی خانه ای را که اصلا ندیده است و از خصوصیات آن اطلاع ندارد بخرد یا بفروشد، و این نوع معامله کلا باطل است. معرض: برای عموم نشان دادن; در دیدِ همگان قرار دادن. معهود: شناخته شده; معمول و متداول; آنچه به طور ضمنی مورد قبول باشد. مفطِر: چیزی که روزه را می شکند. مفلّس: کسی که دارائیش کمتر از بدهکاریش می باشد. و از طرف حاکم شرع از تصرف در اموالش منع شده است. مقاربت: نزدیکی کردن; آمیزش جنسی. مقرّرات شرعیه: آنچه از طرف خداوند به عنوان تکلیف شرعی معیّن گردیده است. مکروه: ناپسند; نامطلوب; آنچه انجام آن حرام نیست ولی ترکش اولی است. مکلّف: هر انسانی که بالغ و عاقل است. ملاعبه: بازی کردن; معاشقه کردن. ممیّز: خردسالی که خوب و بد را تمیز می دهد. منذورله: کسی که به نفع او نذر شده است مثل امام(رحمه الله). منعزل: خود به خود برکنار شده. موازین شرعیّه: معیارهای شرعیّه. موالات: پشت سر هم; پیاپی انجام دادن. موجر: اجاره دهنده. مورد اشکال است: خلاف احتیاط است; در این مورد می توان به مجتهددیگر مراجعه کرد. موقوفٌ علیهم: کسانی که به نفع آنها وقف شده است. موقوفه: وقف شده. موکّل: وکیل کننده. منع کردن: جلوگیری کردن; بازداشتن. میّت: مرده; جسد بی جان انسان. (ن) ناسیه: زنی که وقت عادت ماهیانه خود را از یاد برده است. نافله: نماز مستحبّی. نری: بیضه. نبش قبر: شکافتن قبر. نصاب: حدّ مشخّص; حد یا مقدار معیّن. نصاب زکات: حدّ مشخّصی که برای هر یک از موارد وجوب زکات در نظر گرفته شده است. نظر به ریبه: نگاه کردن به گونه ای که موجب تحریک شهوت شود; نگاهی که موجب فتنه شود. نجس: پلید; ناپاک. نفاس: خونی که پس از زایمان از رحم زن خارج می گردد. نکاح: ازدواج کردن; زناشویی. نماز آیات: دو رکعت نماز مخصوص که در مواردی نظیر زلزله و کسوف و خسوف واجب است. نماز احتیاط: نماز بدون سوره ای که برای جبران رکعات مورد شک بجا آورده می شود. نماز استسقاء: نمازی که با کیفیت مخصوص برای طلب باران خوانده شود. نماز جماعت: نماز واجبی که دو نفر یا بیشتر با امامت یکی از آنها بجا می آوردند (در نماز جمعه حدّاقل جماعت 5 نفر است). نماز جمعه: دو رکعت نماز مخصوص که در زوال جمعه به جای نماز ظهر و به طور جماعت برگزار می گردد و با کمتر از 5 نفر انجام پذیر نیست. نماز خوف: نماز یومیّه انسان در حال جنگ و امثال آن که با کیفیت مخصوص و به طور شکسته بجا آورده شود. نماز شب: هشت رکعت نماز مستحبّی که به صورت 4 نماز دو رکعتی در ثلث آخر شب گزارده می شود. نماز شفع: دو رکعت نماز مستحبّی که پس از هشت رکعت نافله های شب، پیش از نماز وتر گزارده می شود. نمازطواف: دورکعت نمازمخصوص که در مراسم حجوعمره پس ازطواف گزارده می شود. نماز عید: دو رکعت نماز مخصوص که روز عید فطر و قربان می خوانند. نماز غفیله: دو رکعت نماز مخصوص که پس از نماز مغرب تا وقتی که سرخی مغرب از بین نرفته مستحب است. نماز قصر: نماز کوتاه; نمازهای چهار رکعتی که در سفر دو رکعت خوانده می شود. نماز قضا: نمازی است که به جای نمازهای فوت شده گزارده می شود. نماز مسافر: نماز کوتا; نمازهای چهار رکعتی که مسافر باید در سفر دو رکعتی بجا آورد. نماز مستحب: هر نمازی که بجا آوردن آن پسندیده است ولی واجب نیست. نماز میّت: نماز مخصوصی که باید بر جنازه مسلمان خوانده شود. نماز واجب: نمازی که بجا آوردن آن بر هر مکلّفی لازم است و اقسام آن عبارت است از: 1 - نمازهای یومیّه; 2 - نماز آیات; 3 - نماز میّت; 4 - نماز طواف; 5 - نماز قضای پدر و مادر; 6 - نمازی که انسان با نذر و عهد و قسم بر خود واجب کرده است. نماز وتر: یک رکعت نماز که پس از نماز شفع خوانده می شود و آخرین رکعت از نماز شب محسوب می گردد. نماز وحشت: دو رکعت نماز که برای شب اوّل قبر متوفّی خوانده می شود. نماز یومیّه: نماز روزانه; نمازهای واجب در هر شبانه روز که مجموعاً 17 رکعت است. نوافل یومیّه: نمازهای مستحبّی روزانه که هر شبانه روز 34 رکعت و در جمعه 38 رکعت است. نهی از منکر: بازداشتن دیگری از هر عملی که به حکم شارع ناپسند است. نیّت: قصد; تصمیم به انجام عمل دینی با هدف تقرّب به خداوند. (و) واجب: هر امری که انجام آن از نظر شرع الزامی و اجباری است. واجب تعبّدی: واجبی که در انجام آن قصد قربت لازم است (عبادات) واجب تعیینی: واجبی که به طور مشخّص وجوب به آن تعلّق گرفته است مانند نماز، روزه و حج. واجب توصلی: واجبی که قصد قربت لازم ندارد، مانند ادای دین کردن و جواب سلام دادن و شستن لباس و بدن برای نماز. واجب تخییری: امری که وجوب بین آن و دیگری دوران دارد، مانند کفّاره روزه که مخیّر است بین سه امر: 1 - آزاد کردن بنده; -2 شصت روز روزه گرفتن; 3 - شصت مسکین را اطعام کردن. واجب عینی: واجبی که برهر فردی با قطع نظر از دیگران واجب است، مانند نماز و روزه. واجب کفایی: واجبی که اگر کسی آن را انجام دهد از دیگران ساقط می شود، مانند غسل و سایر تجهیزات میّت که بر همه واجب است ولی وقتی که عدّه ای اقدام کنند، از دیگران ساقط می شود. واجب معلّق: واجبی که زمان وجوب آن (حال) و زمان واجب (آینده) یعنی وجوبش فعلی است ولی واجب را باید در شرایط مشخّصی انجام داد مانند وجوب حج پس از تحقّق شرایط استطاعت یعنی کسی که مستطیع شد حج بر او واجب است ولی باید صبر کند تا ایّام مخصوص حج فرا رسد و آنگاه عمل نماید. واجب منجّز: واجبی است که زمان وجوب و واجب یکی است، مانند روزه که در همان وقتی که واجب می گردد در همان وقت هم باید آن را انجام داد. واجب مطلق: واجبی که در هر شرایطی وجوب دارد، مانند نماز. واجب مشروط: واجبی که تنها در شرایط خاصّی واجب می گردد، مانند حج که تنها با شرط استطاعت واجب می شود. واجب موسّع: واجبی است که وقت انجام آن وسیع است، مانند نماز ظهر و عصر که از ظهر تا غروب وقت دارد. واجب مضیّق: واجبی است که دارای وقت مشخّص و محدود است، مانند روزه گرفتن در ماه رمضان. وارث: کسی که ارث می برد. واقف: وقف کننده. وثیقه: سپرده; گرویی. وجه: صورت; دلیل; عنوان. ودی: رطوبتی که گاهی پس از خروج بول مشاهده می شود. ودیعه: امانت. وذی: رطوبتی که گاهی پس از خروج منی مشاهده می شود. وصل به سکون: حرکت آخر کلمه ای را انداختن وبدون وقف آن را به کلمه بعد چسباندن. وصی: کسی که مسؤول انجام وصیّتی شود. وصیّت: سفارش; توصیه هایی که انسان برای کارهای پس از مرگش به دیگری می کند. وضو: شستن صورت و دست ها و مسح سر و پاها برای برپا داشتن نماز. وضوی ارتماسی: وضویی که انسان به عوض آنکه آب را روی صورت و دست هایش بریزد، صورت و دست هایش را در آب فرو می برد و در حال فروبردن یا بیرون آوردن آن قصد وضو می کند. وضوی ترتیبی: وضویی که انسان با ریختن آب به قصد وضو روی صورت و دست هایش آنها را می شوید. وضوی جبیره: آن است که در محل وضو، جبیره باشد. وطن: جایی که انسان برای اقامت و زندگی دائمی خود اختیار کند. وطی: لگدمال کردن; کنایه از عمل جنسی است. وقف به حرکت: در حین ادای حرکت آخرین حرف یک کلمه بین آن و کلمه بعد فاصله انداختن. وکیل: نماینده; کسی که از طرف شخصی اختیار انجام کاری را داشته باشد. ولایت: سرپرستی; صاحب اختیار بودن. ولیّ (یا قیّم): کسی که به دستور شارع مقدّس سرپرست دیگری است مانند پدر و پدربزرگ و مجتهد جامع الشرایط. (ه) هبه: بخشش. هدم: ویرانی. هدیه: تحفه; ارمغان. (ی) یائسه: زنی که سنّش به حدّی رسیده که دیگر عادت ماهیانه نمی شود.