ولی دم
كسی كه شرعاً حق قصاص در دست اوست؛ مانند پدر مقتول
شخصی فردی را کشته است، و فرد دیگری که ولیّ دم او نیست او را می کشد، حکم فردی که قاتل را کشته و حق اولیای مقتول اول را بیان فرمایید.
در فرض سؤال اگر اولیای مقتول اول، با قاتل، بر دیه مصالحه نکرده یا او را عفو نکرده باشند با فرض کشته شدن قاتل، حقی برای اولیای مقتول اول نسبت به اخذ دیه باقی نمی ماند. ولی اولیای مقتول دوم می توانند به قاتل دوم مراجعه کنند و او را قصاص کنند یا دیه بگیرند و یا او را عفو کنند.
در فرض سؤال اگر اولیای مقتول اول، با قاتل، بر دیه مصالحه نکرده یا او را عفو نکرده باشند با فرض کشته شدن قاتل، حقی برای اولیای مقتول اول نسبت به اخذ دیه باقی نمی ماند. ولی اولیای مقتول دوم می توانند به قاتل دوم مراجعه کنند و او را قصاص کنند یا دیه بگیرند و یا او را عفو کنند.
عنوان سوال:
شخصی فردی را کشته است، و فرد دیگری که ولیّ دم او نیست او را می کشد، حکم فردی که قاتل را کشته و حق اولیای مقتول اول را بیان فرمایید.
پاسخ:
در فرض سؤال اگر اولیای مقتول اول، با قاتل، بر دیه مصالحه نکرده یا او را عفو نکرده باشند با فرض کشته شدن قاتل، حقی برای اولیای مقتول اول نسبت به اخذ دیه باقی نمی ماند. ولی اولیای مقتول دوم می توانند به قاتل دوم مراجعه کنند و او را قصاص کنند یا دیه بگیرند و یا او را عفو کنند.
پرسش‌های مرتبط از این مرجع
- شخصی چند زن را به قتل رسانده است و اولیای دم خواهان قصاص هستند. آیا باید اولیای دم هر کدام نصف دیه مرد را به اولیای قاتل بپردازند؟ نحوه پرداخت آن را بیان فرمایید.
- شخصی برادر خود را که دو فرزند صغیر داشته است، کشته است و اولیای دم یعنی پدر و مادر رضایت داده اند و همسر هم نمی تواند طلب قصاص کند و جدّ پدری بچه های مقتول ولایتاً از طرف بچه ها گذشت کرده است، با این وضع در مورد قصاص یا اخذ دیه چه می فرمایید؟
- شخصی چند زن را کشته است. بعضی از اولیای دم خواهان قصاص و بعضی خواهان دیه و بعضی خواهان عفو می باشند، چگونه باید عمل کرد؟
- شخصی در ماه ذی قعده، که دیه زیادتر است، یک نفر را کشته است و اولیاء مقتول به پرداخت دیه راضی شده اند، مقدار دیه را بیان فرمایید.
- آیا دادگاه می تواند بدون درخواست اولیای دم در مورد قتلی که واقع شده تحقیق و پیگیری کند تا قاتل را شناسایی کند؟
- در موردی که قصاص قاتل متوقف بر ردّ فاضل دیه به اوست، آیا قاتل مجاز است از حق خود نسبت به فاضل دیه گذشت کرده و خود را برای قصاص تسلیم اولیای دم کند؟
- یک نفر مقتول است، اولیای دم کسی را به عنوان قاتل معرفی می کنند، ولی در دادگاه دلیل کافی اقامه نمی کنند، مورد از موارد لوث خارج می شود، آیا در صورت استحلاف باید متهم یک قسم یاد کند یا چند قسم؟ و اگر بدون سوگند حکم به برائت شود صحیح است یا باید نقض شود؟
- شخصی با اتومبیل خود شخصی را زیر گرفته و کشته و فرار کرده است. اکنون پس از سالها به فکر جبران افتاده ولی زن یا مرد بودن مقتول برای او معلوم نیست و با توجه به اینکه اولیاء دم نیز نامعلومند و این شخص می خواهد دیه او را بعنوان مجهول المالک به فقرا صدقه دهد بیان بفرمایید چه مقدار دیه بپردازد؟
- اگر در فرض قبل، قاتل تصرف کرده و عین مال را فروخته باشد و بعد اولیای دم، از قصاص منصرف شوند; آیا می توانند عین مال را پس بگیرند، یا باید قیمت یا مثل آن را بگیرد؟
- در مواردی که در اثر تصادف، شخصی کشته می شود و کاردانهای فنّی تقصیر را صددرصد با مقتول می دانند، و از گفته آنان نیز اطمینان حاصل می شود. آیا دیه تعلق می گیرد یا خیر؟ و بر فرض تعلق بر قاتل است یا بر عاقله؟
پرسش‌های مرتبط از دیگر مراجع
- [آیت الله نوری همدانی] مواردی است که قاتل معیّن است ولّی مقتول مستحق دیه میان دو نفر مردّد می‌باشد. آیا نحوه پرداخت دیه به اولیای دم چگونه است؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] در صورتی که مردی زنی را به قتل رسانده باشد بفرمایید: الف . هنگامی که اولیای مقتول میخواهند برای قصاص، نصف دیه را به قاتل بدهند انتخاب نوع دیه با اولیای دم است یا جانی؟ ب . در صورت عدم تمکن اولیای دم از پرداخت این مبلغ و درخواست آنان از دستگاه قضایی، آیا میتوان فاضل دیه را از بیت المال پرداخت نمود؟
- [آیت الله اردبیلی] قصاص از جمله مسائلی است که منوط به تقاضای اولیای دم مقتول می¬باشد و از طرفی در قانون مجازات اسلامی آمده است که قصاص نفس منوط به اذن ولی امر است، حال اگر در مواردی ولی امر اذن ندهند تکلیف چیست؟ و از طرفی ولی امر می¬تواند رأساً مبادرت به قصاص شخصی که از او شکایتی نشده است به دلیل عدم وجود ولی دم مقتول و یا به جهتی گذشت ولی دم از قاتل بنماید؟
- [آیت الله بهجت] اولیای دم مقتولی که به قتل شبه عمد کشته شده است عبارتند از: پدر، مادر، همسر و اولاد صغار. پدر مقتول قاتل را بخشیده است، امّا آنان پس از مدّت ها مطالبه دیه کرده اند، آیا ورثه حقِّ گرفتن دیه را دارند؟
- [آیت الله خامنه ای] اگر مقتول فقط اولاد صغیری داشته باشد و قیّمی که بر آنان نصب شده از اولیای دم نباشد، آیا برای او عفو قاتل یا تبدیل قصاص به دیه جایز است؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] نظر خود را در خصوص نحوه استیفای قصاص، در دو فرض زیر بیان فرمایید: الف) چنانچه اولیای دمِ مقتول منحصر به فرزند صغیر یا صغار (از دو نفر بیشتر) باشد حکم چیست؟ ب) در صورتی که فرزند یا فرزندان اولیای دم جملگی مجنون باشند، حکم چیست؟
- [آیت الله سبحانی] اگر به خاطر فرار قاتل، اولیای دم به دیه راضی شوند، آیا پس از دستگیری قاتل، می توانند دیه را مسترد و تقاضای قصاص نمایند؟
- [آیت الله نوری همدانی] اگر همه اولیاء دم مقتول، صغیر یا مجنون باشند، استیفاءِ قصاص یا مجازات قاتل به چه ترتیبی خواهد بود؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] چنانچه شخصی مرتکب یک فقره قتل عمد، و دو فقره ایراد ضرب و جرح عمدی گردد، و اولیای دم مقتول خواهان قصاص باشند، و قاتل مالی برای پرداختن دیه نسبت به دو نفر مجنیّ علیهما (مورد ضرب و جرح) نداشته باشد، آیا اجرای قصاص قبل از پرداخت دیه امکان پذیر می باشد؟ در صورت منفی بودن، پرداخت دیه چگونه میسّر می باشد؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] چنانچه شخصی مرتکب یک فقره قتل عمد، و دو فقره ایراد ضرب و جرح عمدی گردد، و اولیای دم مقتول خواهان قصاص باشند، و قاتل مالی برای پرداختن دیه نسبت به دو نفر مجنیّ علیهما (مورد ضرب و جرح) نداشته باشد، آیا اجرای قصاص قبل از پرداخت دیه امکان پذیر می باشد؟ در صورت منفی بودن، پرداخت دیه چگونه میسّر می باشد؟
مسائل مرتبط از دیگر مراجع
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . اگر کسی عمداً و به ناحق، دیگری را بکشد، ولیّ کشته میتواند قاتل را عفو کند یا با رعایت شرایط قصاص در قاتل و مقتول او را بکشد یا مقداری که در مسأله بعد گفته میشود از او دیه بگیرد، اما اگر از روی خطا بکشد، مثلاً برای حیوانی تیر بیندازد و اشتباهاً کسی را بکشد، ولیّ کشته حق ندارد او را بکشد، اما میتواند دیه بگیرد.
- [آیت الله شبیری زنجانی] قتل بر سه گونه است: اوّل: قتل عمدی، در قتل عمدی یا قاتل به قصد قتل دیگری را میکشد یا با وسیلهای که به حسب عادت کشنده است و قاتل هم احتمال عقلایی این امر را بدهد قتل صورت میگیرد. دوم: قتل شبه عمد، در قتل شبه عمد شخصی کسی را با آلتی بزند که به حسب عادت کشنده نیست و یا قاتل این امر را احتمال نمیدهد و قصد کشتن هم نداشته باشد و اتّفاقاً بکشد. سوم: قتل خطای محض، در قتل خطای محض قاتل انجام کاری بر روی مقتول را قصد نکرده، بلکه مثلاً برای شکار حیوانی تیر انداخته ولی اشتباهاً کسی را کشته است. در قتل عمد، ولیّ مقتول میتواند قاتل را عفو کند، یا در صورت وجود شرائط قصاص، او را با حکم حاکم شرع بکشد و اگر مقتول مسلمان، زن یا دختر باشند، اگر چه قاتل مسلمان او را هم میتوان کشت، لکن اگر قاتل، مرد باشد، باید نصف دیه او را به وی بدهند و ولیّ مقتول میتواند در صورت رضایت آنها به مقداری که طرفین راضی شوند از قاتل دیه بگیرد و در صورتی که رضایت آنها به دیهای باشد که در شرع معیّن شده است، چون اندازههایی که در شرع برای دیه تعیین شده مختلف است، قاتل میتواند هر اندازهای را که مایل است انتخاب کند، بنابراین میتواند قیمت نقره را که از سایر اقسام دیه کمتر است بدهد و اگر رضایت آنها به قسم خاصّی از دیه باشد، قاتل باید همان قسم را بدهد. در قتل شبه عمد و خطای محض، ولیّ مقتول حقّ ندارد قاتل را بکشد، بلکه حقّ دریافت دیه دارد که در قتل شبه عمد از خود قاتل و در قتل خطای محض از عاقله (یعنی قوم و خویشان پدری قاتل) و در صورت ندادن آنها از خود قاتل دیه گرفته میشود.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر کسی که بالغ و عاقل است عمدا و به ناحق دیگری را بکشد؛ در صورتی که مقتول؛ مرد و مسلمان باشد؛ ولی کشته می تواند قاتل را عفو کند یا بکشد. ولی اگر مقتول کافر باشد؛ قاتل او را که مسلمان است نمی توان کشت و اگر مقتول زن و مسلمان باشد می شود قاتل مسلمان او را کشت؛ لکن اگر قاتل مرد باشد باید نصف دیه او را به ولی او بدهند و اگر قاتل دیوانه یا نابالغ باشد مطلقا دیه باید بدهند و دیه آن بر عاقله است که معنای آن خواهد آمد و نیز ولی می تواند به مقداری که طرفین راضی شوند از قاتل دیه بگیرد. و در صورتی که رضایت آنها به دیه ای باشد که در شرع معین شده است چون تقدیرات شرعی در دیه مختلف است؛ اختیار تعیین آن با قاتل است و می تواند هر کدام که برای او آسانتر است اختیار نماید. بنابر این می تواند قیمت نقره را که از سائر اقسام دیه کمتر است بدهد و آن به حساب قران قدیم ایرانی که یک مثقال بوده پانصد و بیست و پنج تومان می شود و اعتبار آن به قران قدیم است نه به ریال رایج امروزی. اما اگر از روی خطای محض بکشد؛ مثلا برای حیوانی تیر بیندازد و اشتباها کسی را بکشد؛ ولی کشته حق ندارد او را بکشد؛ اما می تواند از عاقله (یعنی قوم و خویشان پدری قاتل) به تفصیلی که در کتب مفصله مذکور است دیه بگیرد. و اگر از روی خطای شبیه به عمد بکشد به این معنی که شخصی کسی را با آلتی برنده که عادتا کشنده نیست و قصد کشتن هم نداشته باشد و اتفاقا بکشد؛ در این فرض خود قاتل باید دیه بدهد و ولی مقتول حق کشتن او را ندارد.
- [آیت الله خوئی] اگر کسی که بالغ و عاقل است عمداً و به ناحق مسلمانی را بکشد، درصورتی که مقتول، مرد یا پسر باشد، ولیّ مقتول میتواند قاتل را ع- ف- و ک- ند یا بکشد. ولی اگر مقتول کافر باشد قاتل او را که مسلمان است نمیتوان کشت و اگر مقتول مسلمان زن یا دختر باشد اگرچه میتوان قاتل مسلمان او را کشت لکن اگر قاتل مرد باشد باید نصف دیة او را به ولیّ او بدهند و اگر قاتل دیوانه یا نابالغ باشد مطلقاً دیه باید بدهند و دیة آن بر عاقله است که معنای آن خواهد آمد و نیز ولی میتواند به مقداری که طرفین راضی شوند از قاتل دیه بگیرد. و درصورتی که رضایت آنها به دیهای باشد که در شرع معین شده است چون تقدیرات شرعی در دیه مختلف است اختیار تعیین آن با قاتل است و میتواند هر کدام که برای او آسانتر است اختیار نماید. بنابراین میتوان قیمت نقره را که از سایر اقسام دیه کمتر است بدهد و آن به حساب قران قدیم ایرانی که یک مثقال بوده پانصد و بیست و پنج تومان میشود و اعتبار آن به قران قدیم است نه به ریال رائج امروزی امّا اگر از روی خطای محض بکشد مثلًا برای حیوانی تیر بیندازد و اشتباهاً کسی را بکشد، ولیّ کشته حق ندارد او را بکشد، امّا میتواند از عاقله (یعنی قوم و خویشان پدری قاتل) و در صورت ندادن آنها از خود قاتل، دیه بگیرد. و اگر از روی خطای شبیه به عمد بکشد به این معنی که شخصی کسی را با آلتی بزند که عادتاً کشنده نیست و قصد کشتن هم نداشته باشد و اتفاقاً بکشد در این فرض خود قاتل باید دیه بدهد و ولیّ مقتول حق کشتن او را ندارد.
- [آیت الله شبیری زنجانی] در قتل عمد در صورتی که اولیای مقتول قاتل را عفو کنند یا دیه بگیرند، قاتل باید دو ماه پی در پی روزه بگیرد و شصت فقیر را سیر کند (البتّه وظیفه آزاد کردن یک بنده را هم دارد که در زمان کنونی منتفی است) و در قتل شبه عمد یا خطای محض باید علاوه بر دیه، خود قاتل یک بنده آزاد کند و اگر نتواند بنده آزاد کند (که در زمان کنونی چنین است) دو ماه پی در پی روزه بگیرد و اگر این را هم نتواند شصت فقیر را سیر کند.
- [آیت الله اردبیلی] هر کس شخصی را از تحت اقتدار صاحب حق یا قائم مقام او بدون رضایت وی خارج کند، در حکم کفیل است، بنابراین اگر فردی شخص بدهکاری را از دست طلبکار رها کرده و فراری دهد، چنانچه به گونهای باشد که طلبکار دسترسی به او پیدا نکند، آن شخص باید بدهکار را تحویل دهد و یا بدهی او را بپردازد و از این قبیل است فراری دادنِ قاتل از دست ورثه مقتول.